SLAJD 2
Aksjologiczne podstawy systemu
Reformowany od kilku lat system opieki zastępczej nad dziećmi oparty został w swej warstwie aksjologicznej o podstawowe standardy Konwencji o prawach dziecka oraz innych międzynarodowych dokumentów dotyczących umieszczania dziecka poza rodziną. Podstawy prawne systemu opieki zastępczej nad dzieckiem wyznaczają również nadrzędne zasady Konstytucji RP: zasada pomocniczości (preambuła Konstytucji), ochrona prawna macierzyństwa i rodzicielstwa (art. 18), prymat rodziny w wychowaniu dzieci (art. 48), zobowiązanie Państwa do prowadzenia polityki prorodzinnej (art. 71), prawo dziecka do ochrony i opieki (art. 72).
Finałem tego procesu było wprowadzenie do ustawy o pomocy społecznej w dziale II rozdziału 4: „Opieka nad rodziną i dzieckiem” oraz wydanie szeregu aktów wykonawczych regulujących wprowadzone zmiany. Instytucje pieczy zastępczej wpisano do ustawy opierając system opieki zastępczej o:
- konstytucyjną zasadę pomocniczości;
- personalistyczną koncepcję człowieka;
- poszanowanie prawa dziecka do życia w rodzinie;
- wiedzę o potrzebach emocjonalnych i rozwojowych dziecka;
- doświadczenia demokratycznych państw zachodnich.
SLAJD 3
Reforma systemu opieki zastępczej nad dzieckiem, wdrażana zgodnie z zaprezentowanymi powyżej standardami prawa międzynarodowego i wewnętrznego, powinna dać w perspektywie najbliższych lat wymierne rezultaty w postaci:
§ Zmniejszenia liczby domów dziecka oraz zmniejszenia ich wielkości;
§ Wzrostu liczby dzieci powracających do rodzin naturalnych, zarówno z rodzin zastępczych, jak i z placówek opiekuńczo-wychowawczych;
§ Rozwoju systemu rodzin zastępczych niespokrewnionych, w tym rodzin specjalistycznych;
§ Rozwoju systemu placówek i instytucji wspierających reformowany system opieki: ośrodki adopcyjne, ośrodki rodzin zastępczych, ośrodki interwencji kryzysowej, specjalistyczne zespoły wsparcia;
§ Rozwinięcia nowych potrzebnych form pracy z rodziną.
SLAJD 4
Standardy prawne opieki zastępczej
„Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych”, tak stanowi art. 72 ust. 2 Konstytucji RP. Konwencja o prawach dziecka w art. 20 zobowiązuje Państwa-Strony do zapewnienia specjalnej ochrony i pomocy dzieciom czasowo lub stale pozbawionym środowiska rodzinnego lub nie mogącym ze względu na swe dobro w nim przebywać. W tych zapisach podkreślona jest ranga i znaczenie praw dziecka, w tym do pieczy zastępczej. Rodzi to swoisty konflikt pomiędzy prymatem rodziców w wychowaniu dzieci i zasadą autonomii rodziny a koniecznością ingerencji państwa w sferę prerogatyw rodziców.
SLAJD 5
Art. 20 Konwencji o prawach dziecka określa przyczyny umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej i zawęża je do sytuacji, gdy:
1. Dzieci zostały pozbawione pieczy rodziców z przyczyn związanych z niewłaściwą (patologiczną) relacją pomiędzy rodzicami a dziećmi (np. śmierć rodziców, choroba uniemożliwiająca sprawowanie pieczy, odbywanie kary więzienia, orzeczenie sądu dla nieletnich o ograniczeniu władzy na skutek nagannej postawy dziecka itp.);
2. Wynikają one z nagannego sposobu sprawowania przez rodziców pieczy nad dzieckiem, tj, nie wywiązują się oni należycie z zadań opiekuńczo-wychowawczych względem dziecka.
SLAJD 6
Konwencja o prawach dziecka: Zasady te są także podstawą aksjologiczną Konwencji, która w art. 7 i 18 wywodzi z tych zasad prawo dziecka do wychowania przez rodziców, zwane prawem dziecka do rodziny.
W myśl zasady pomocniczości, państwo powinno wspierać rodzinę (art.18 ust.2), nie powinno jej jednak wyręczać w realizacji swej funkcji oraz wywiązywaniu się z nałożonych na rodzinę obowiązków.
Konwencja uznaje tym samym naturalny prymat rodziny w opiece i wychowaniu dzieci stwierdzając, że ingerencja w sferę pieczy (władzy) rodzicielskiej jest sytuacją wyjątkową ograniczoną do zapobieżenia niekorzystnej sytuacji dziecka przebywającego w rodzinie (art. 9 ust. 1) i uwzględniającą dobro dziecka (najlepiej pojęty interes dziecka) (art.3 Konwencji).
Akty międzynarodowe: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (art.XVI) oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych (art. 10 ust.1), Międzynarodowy Pakt Praw Politycznych (art.23 ust 1) uznają rodzinę za naturalną i podstawową komórkę społeczeństwa. To rodzicom należy w pierwszeństwie udzielać pomocy w wychowaniu i opiece nad dziećmi. Akty te jednoznacznie formułują podstawowe zasady: zasadę autonomii rodziny i prymatu rodziny w wychowaniu dzieci.
SLAJD 7
Zasady dotyczące umieszczania dziecka w środowisku pozarodzinnym określa szczegółowo Rezolucja nr 77 (33) w sprawie umieszczania dzieci poza rodziną Komitetu Ministrów Rady Europy z 3 listopada 1977 roku. Rezolucja zaleca poszczególnym krajom oparcie systemu opieki pozarodzinnej nad dzieckiem o następujące zasady:
§ Unikanie, w miarę możliwości, umieszczania dziecka poza rodziną, z prymatem pomocy rodzinie, z dostosowaniem form udzielanej pomocy do problemów i potrzeb rodziny. (Jest to podkreślenie rangi profilaktyki i wsparcia rodzin dysfunkcjonalnych.)
§ Wnioskowanie o umieszczenie dziecka poza rodziną powinno, równolegle do działań na rzecz zaspokojenia potrzeb dziecka, uruchomić działania na rzecz pomocy rodzinie, w rozwiązaniu jej problemów. (Umieszczenie dziecka poza rodziną jest warunkowane jednoczesnym podjęciem pracy socjalnej na rzecz rodziny.)
§ Umieszczenie dziecka poza rodziną jest sytuacją wyjątkową, dopuszczalną tylko po wyczerpaniu i bezskuteczności innych działań.
SLAJD 8
Z przepisów i standardów prawa dotyczących dziecka i rodziny można wyprowadzić dyrektywy oddziaływania wobec rodzin nienależycie sprawujących pieczę nad dziećmi:
§ Bez koniecznej potrzeby nie należy ingerować w życie rodziny;
§ Jeżeli interwencja jest konieczna należy próbować chronić dobro dziecka – udzielając wsparcia całej rodzinie;
§ Głównym celem umieszczenia dziecka poza rodziną powinno być doprowadzenie do sytuacji umożliwiającej powrót dziecka do rodziny;
§ Dzieci pozostające poza rodziną powinny być umieszczane w rodzinnych formach pieczy;
§ Dziecko przebywające poza rodziną powinno mieć kontakt z rodzicami;
§ Tylko w sytuacji, gdy postawa rodziców nie gwarantuje powrotu należy umieszczać dzieci w trwałym środowisku zastępczym.
Na gruncie prawa międzynarodowego wyjątkowość umieszczenia dziecka poza rodziną, prawo rodziny do pomocy właściwych instytucji oraz obowiązek podjęcia pracy na rzecz powrotu dziecka do rodziny podkreśla także Trybunał Strasburski, dając temu wyraz w swym orzecznictwie. Orzeczenia Trybunału odwołują się m. in. do: potrzeby wspierania rodzin dysfunkcyjnych, nakazują ostrożność w ingerowaniu we władzę rodzicielską, podkreślają prawo do kontaktu z rodzicami w przypadku umieszczenia dziecka poza rodziną, obowiązek państwa do podejmowania działań na rzecz powrotu dziecka do rodziny z form pieczy zastępczej.
Takie stanowisko wobec pieczy zastępczej przyjęte w prawie międzynarodowym wynika z zasady pomocniczości będącej w Polsce zasadą konstytucyjną.
SLAJD 9
Pamiętaj!
Prawo dziecka do pieczy zastępczej jest prawem subsydiarnym wobec prawa dziecka do życia w rodzinie.
Stąd, w sytuacji umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej, dyrektywy prawa międzynarodowego zalecają podejmowanie działań na rzecz powrotu dziecka do rodziny, z równoczesną pomocą rodzinie w podjęciu swych funkcji opiekuńczych wobec dziecka. Tak więc, trwałe umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej jest sytuacją wyjątkową i ograniczoną
SLAJD 10, 11
Przysposobienie – adopcja
Standardy prawne dotyczące przysposobienia wyznaczają: Konwencja o prawach dziecka (art. 21, 7, 9, 11, 20), Konwencja o Ochronie Dzieci i Współpracy w Dziedzinie Przysposobienia Międzynarodowego (konwencja haska) oraz, na gruncie europejskim, Konwencja o Przysposobieniu Dzieci z dnia 24 kwietnia 1967 r. (konwencja strasburska).
SLAJD 12
Zasady dotyczące przysposobienia wynikające z przepisów Konwencji o Prawach Dziecka:
§ Nadrzędnym celem przysposobienia jest dobro dziecka;
§ Przysposobienie może ustanowić tylko kompetentna władza państwowa (np. sąd), po wnikliwym zbadaniu sytuacji dziecka, rodziców naturalnych i adopcyjnych;
§ Warunkiem przysposobienia jest zgoda na przysposobienie osób zainteresowanych (wskazanych ustawowo);
§ Przysposobienie związane z wyjazdem za granicę możliwe jest dopiero po wyczerpaniu możliwości adopcji krajowej;
§ Warunkiem zgody na przysposobienie z wyjazdem dziecka za granicę jest zapewnienie dziecku warunków, nie gorszych niż w kraju;
§ Państwo nie powinno dopuścić do komercjalizacji przysposobienia;
§ Współpracą w sprawach przysposobienia powinny zajmować się wskazane w poszczególnych krajach kompetentne instytucje;
§ Dziecko przysposabiane powinno znać swoje korzenie – prawo do znajomości własnej tożsamości.
SLAJD 13
Europejska Konwencja o Przysposobieniu określa bardziej szczegółowe standardy europejskie w kwestiach:
§ Minimalnego wieku przysposabiających, określając go w przedziale od 21 do 35 lat (dopuszcza wyjątki);
§ Orzeczenie przysposobienia powinno być poprzedzone wnikliwymi wywiadami z uwzględnieniem wszelkich aspektów psychologicznych, środowiskowych i medycznych;
¨ Orzeczenie nie może być wydane przed upływem okresu wyznaczonego na pobyt dziecka u przysposabiającego (preadopcja);
¨ Strony powinny mieć wgląd w akty stanu cywilnego za wyjątkiem tych ujawniających fakt adopcji i tożsamość rodziców naturalnych (tajemnica adopcji dotyczy krewnych adoptowanego).
Polskie przepisy dotyczące przysposobienia są oparte o w/w standardy prawa międzynarodowego. Nawiązanie stosunku przysposobienia opiera się o orzeczenie sądu opiekuńczego poprzedzone: wnioskiem przysposabiającego i przeprowadzeniem rozprawy. Uregulowania kro pozwalają przysposobionemu, po uzyskaniu pełnoletności, na zapoznanie się z księgami stanu cywilnego w części dotyczącej dotychczasowego aktu urodzenia. Wpis do aktu urodzenia nie ulega obecnie zatarciu, choć przysposobiony poza wglądem do akt nie może żądać odpisu pierwotnego aktu urodzenia.
SLAJD 14, 15
Rodziny zastępcze
Podstawowym celem umieszczenia dziecka poza rodziną jest udzielenie wsparcia dziecku i rodzinie. Piecza zastępcza z założenia jest nastawiona na przywracanie dziecka rodzinie. W sytuacji naprawy chorego układu rodzinnego (reintegracja rodziny) dziecko powinno do niej wrócić.
Tak więc rodzinna opieka zastępcza z założenia jest opieką tymczasową. Oczywiście, w sytuacji uzasadnionej może ona oznaczać wychowywanie dziecka długookresowe – do usamodzielnienia. Tymczasowość jako nadrzędna idea nie wyklucza zaangażowania emocjonalnego po stronie rodziny zastępczej.
Rodzina zastępcza nie przejmuje pełni praw rodzicielskich. To rodzicom biologicznym, pomimo dysfunkcji i patologicznych w stosunku do dzieci zachowań, przysługuje władza rodzicielska i na nich spoczywa odpowiedzialność za dzieci. Realizując swoje zadania opiekuńcze i wychowawcze rodzina zastępcza bierze wraz z rodziną naturalną współodpowiedzialność za dziecko (piecza podzielona).
SLAJD 16, 17
Piecza zastępcza - tryb umieszczania dziecka w rodzinie zastępczej
Zgodnie ze standardami prawnymi zawartymi w Konwencji o prawach dziecka (art. 9), dzieci w Polsce mogą być umieszczane poza rodziną w trybie sądowym i administracyjnym podlegającym kontroli sądu.
Tryb sądowy.
Tryb sądowy dotyczy przypadków umieszczenia dziecka poza rodziną w wyniku wydania orzeczenia sądowego o ograniczeniu, zawieszeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej.
Każda z tych trzech form ingerencji we władzę rodzicielską powoduje inne skutki i relacje prawne pomiędzy dzieckiem, rodziną naturalną a rodziną zastępczą.
W sytuacji zawieszenia władzy rodzicielskiej ustanawia się obligatoryjnie opiekę prawną nad dzieckiem i wyznacza opiekuna prawnego do czasu ustania przyczyny „zawieszenia”.
SLAJD 18
Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej poprzez ograniczenie władzy rodzicielskiej może nastąpić w sytuacjach:
SLAJD 19
Pozbawienie władzy powoduje umieszczenie dziecka poza rodziną. Jest też sygnałem do poszukiwania trwałych rozwiązań sytuacji dziecka: adopcja lub długotrwała rodzina zastępcza. Sytuacja ta zobowiązuje sąd do ustanowienia opieki prawnej nad dzieckiem umieszczonym w pieczy zastępczej. Rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej zachowuje prawo do styczności z dzieckiem, chyba, że sąd wyda zakaz lub ograniczenie styczności. Sąd może to orzec w postanowieniu o pozbawieniu władzy rodzicielskiej lub w osobnym postanowieniu.
Tryb administracyjny.
To sytuacja umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej na wniosek rodziców. Wniosek może złożyć też samo dziecko za zgodą rodziców. W sytuacji zasadności wniosku starosta zawiera umowę cywilnoprawną z rodziną zastępczą, której powierzył dziecko. Ma on także obowiązek niezwłocznego powiadomienia sądu opiekuńczego. Sąd po zbadaniu sprawy wydaje orzeczenie. W sytuacji zasadności wniosku rodziców sąd wydaje orzeczenie o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej w ramach pomocy rodzicom w sprawowaniu przez nich władzy rodzicielskiej (w trybie art. 100 kro). Sąd może też w zależności od sytuacji wydać orzeczenie o powrocie dziecka do rodziny lub o zawieszeniu, ograniczeniu lub pozbawieniu ich władzy rodzicielskiej.
Z uwagi na wymóg niezwłocznego przekazania przez starostę sprawy do rozstrzygnięcia przez sąd, tryb administracyjny jest krótkotrwałą formą pieczy zastępczej.
SLAJD 20
Dziecko może być powierzone do pieczy zastępczej w dwóch przypadkach:
1. Gdy rodzice zostali pozbawieni pieczy nad dzieckiem z powodów losowych: śmierć, choroba uniemożliwiająca opiekę, kara pozbawienia wolności, orzeczenie sądu dla nieletnich będące konsekwencją nagannej postawy dziecka, nie rodziców.
2. W przypadku nagannego sposobu sprawowania przez rodziców pieczy nad dzieckiem; dysfunkcji w realizacji zadań opiekuńczo-wychowawczych.
SLAJD 21
Głównym celem pieczy zastępczej (instytucjonalnej i rodzinnej) jest niwelowanie przyczyn niewydolności wychowawczej rodziny, oraz zaniedbania dzieci. Jeżeli zajmiemy się tylko dzieckiem wówczas możemy złagodzić skutki niewydolności – nie usuniemy jej przyczyn (art. 20 Konwencji).
SLAJD 22, 23, 24
Piecza zastępcza a rodzina naturalna
Utworzenie rodziny zastępczej nie powoduje powstania więzi rodzinno-prawnych, tak jak w przypadku adopcji; dziecko nie uzyskuje statusu dziecka rodziców zastępczych.
§ Pomiędzy rodziną zastępczą a dzieckiem nie powstają obowiązki i uprawnienia alimentacyjne, nie dochodzi pomiędzy nimi do dziedziczenia z mocy ustawy.
§ Rodzice zastępczy nie przejmują pełni władzy nad powierzonym dzieckiem – w pełnieniu swych zadań podlegają nadzorowi.
§ Organizacja opieki w rodzinach zastępczych jest obowiązkiem powiatowych centrów pomocy rodzinie, zatrudniających w tym celu kadrę z przygotowaniem pedagogicznym. Powiatowe centrum może powierzyć to zadanie publicznemu lub zlecić niepublicznemu ośrodkowi adopcyjno-opiekuńczemu. Centrum ma obowiązek raz na pół roku dokonywać weryfikacji zasadności pobytu dziecka w rodzinie zastępczej. Centrum ma obowiązek wspierać rodziny zastępcze w rozwiązywaniu problemów pedagogicznych z dziećmi.
§ Na staroście spoczywa obowiązek odpowiedniego przygotowania i przeszkolenia kandydatów do pełnienia roli rodziców zastępczych.
§ Istnieją różne rodzaje rodzin zastępczych: rodziny zastępcze spokrewnione i niespokrewnione. Niespokrewnione zawodowe rodziny zastępcze: specjalistyczne, wielodzietne i pełniące funkcję pogotowia rodzinnego otrzymują świadczenia pieniężne z tytułu opieki nad powierzonymi dziećmi.
§ Wszystkie rodziny zastępcze otrzymują pomoc pieniężną na częściowe pokrycie kosztów utrzymania dziecka powierzonego do opieki. Pomoc ta jest zróżnicowana w zależności od rodzaju rodziny zastępczej - podstawą wysokości pomocy jest wiek dziecka, stan zdrowia i rozwoju, sytuacja materialna rodziny zastępczej, stopień pokrewieństwa rodziny zastępczej.
§ Rodzice zastępczy reprezentują dziecko przed sądem w sprawach o alimenty (założeniem jest, że rodzina zastępcza nie może się uchylić od pokrywania niezaspokojonych potrzeb dziecka).
§ Rodzice zastępczy mają prawo do okresowej lub jednorazowej pomoc w nadzwyczajnych okolicznościach powodujących wzrost kosztów utrzymania dziecka.
§ Rodzice naturalni dziecka zobowiązani są do odpłatności za pobyt dziecka w pieczy zastępczej – decyzję podejmuje starosta.
Pierwszeństwo w utworzeniu rodziny zastępczej mają osoby spokrewnione z dzieckiem (krewni, powinowaci) lub osoby wskazane przez rodziców – o powierzeniu kandydatom funkcji rodziny zastępczej powinien decydować fakt dawania rękojmi należytego wykonywania powierzonych zadań.
Rodzice dziecka umieszczanego w rodzinie zastępczej na ich wniosek (nie doszło do ingerencji sądu) mają pełne prawa decyzji o dziecku, w tym o jego okresie pobytu w rodzinie zastępczej.
Jeżeli dziecko zostało umieszczone w rodzinie zastępczej (domu dziecka) wskutek ograniczenia władzy na podstawie art.109 kro lub art. 9 upn (sprawowana jest nad nim opieka prawna), to zgodnie z art. 112 kro, prerogatywy władzy zostają podzielone pomiędzy rodziców i instytucję sprawującą pieczę.
SLAJD 25
Do obowiązków instytucji sprawującej pieczę należy:
§ Piecza bieżąca (bezpieczeństwo, zdrowie, szkoła, wyżywienie);
§ Wychowanie;
§ Reprezentowanie dziecka w dochodzeniu środków utrzymania (dochodzenie alimentów, renty rodzinnej, renty odszkodowawczej, zasiłku rodzinnego).
SLAJD 26
Do obowiązków rodziców naturalnych należy:
§ Decydowanie o obywatelstwie, nazwisku;
§ Określanie miejsca pobytu;
§ Wybór: kierunku nauki, przynależności do organizacji, sposobu leczenia, światopoglądu, rozwoju zai...
czarnulka1990