1

Dr Dorota Zdunkiewicz-Jedynak,  Stylistyka - wykład

Tekst. Kompozycja i spójność tekstu

LITERATURA

·         T. Dobrzyńska, Tekst, w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin 2001

·         T. Dobrzyńska, Tekst. Próba syntezy, Warszawa 1993

·         J. Jagodzińska, O  tekście, w: E. Bańkowska i In. (red.), Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów, Warszawa 2000

·         M.R. Mayenowa (red.), O spójności tekstu,  Wrocław 1971

·         A. Wilkoń, Spójność i struktura tekstu, cz. I. Problematyka tekstu, cz.II Problematyka spójności tekstu, Kraków 2002

·         E. Wolańska, Kompozycja i spójność wypowiedzi językowej. Strategiczne pozycje tekstowe, w: E. Bańkowska i In. (red.), Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów, Warszawa 2000

·         H. Wszeborowska, Układ graficzny strony i całości. Bibliografia, przypisy, indeksy, w: E. Bańkowska i In. (red.), Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów, Warszawa 2000

·         R. A. de Beaugrande, A. Dressler, Wstęp do lingwistyki tekstu, przeł. A. Szwedek, Warszawa 1990

I. Tekst jako przedmiot badań naukowych

Tekstem - jego teorią i interpretacją, a także analizą sposobów  jego przetwarzania (np. streszczanie, parafrazowanie, trawestowanie) zajmuje się dyscyplina nazywana tekstologią, czasem lingwistyką tekstu, teorią tekstu, gramatyka tekstu. 

·           Termin tekstologia – wprowadzony w Polsce przez J. Bartmińskiego- lata 80. (Zakład Tekstologii i Gramatyki Języka Polskiego UMCS 1992).

1. Tekst jako przedmiot badań naukowych na świecie

·         Retoryka – Arystoteles, Kwintylian – kanon tekstów perswazyjnych

·         XIX w. – H. Weil- niem. autor dzieła o szyku wyrazów (punkt wyjścia i cel wypowiedzi), Gabelentz (teoria podmiotu i orzeczenia psychologicznego)

·         Prekursorskie prace: lata 30. Mathesius – spostrzeżenie w tekście wyższego piętra struktury o naturze gramatycznej (aktualne  rozczłonkowanie zdania)

·         Lata 50. – Bachtin, Propp

·         Kontynuatorzy szkoły praskiej: Daneš, Firbas, Sgall) –60/70 i lata 70.- powierzchniowe  właściwości tekstu (formalne wskaźniki spójności, zdanie w tekście)

·         Szkoła anglo-amerykańska- lata 70-80: Halliday, etnografia mowy - badanie związków między typami zachowań a uwarunkowaniami społ. i kult. – Hymes, pragmatyka – Grice, analiza konwersacyjna – Goffman, Jefferson

2. Tekst jako przedmiot badań naukowych w Polsce

• Lata 30. i 40. - S. Szober, S. Jodłowski (podmiot i orzeczenie psychologiczne), Z. Klemensiewicz (nawiązania międzyzdaniowe)
• Jako osobna dyscyplina badawcza – poł. lat 60., głównie lata 70. M. R. Mayenowa i jej uczniowie: A. Wierzbicka, T. Dobrzyńska) – inspiracje czeskie i amerykańskie
• Szkoła Lubelska: lata 60.- Brajerski, Kaczmarski, lata 90. - J. Bartmiński

II. Znaczenie terminu tekst:

tekst -  łac. textus ‘tkanina,plecionka’

·         Znaczenie szersze:

Tekst (tekst, przekazy kultury)  -  wszelkie  dobro kultury, wzbogacane przez kolejne pokolenia, efekt pracy twórczej  i aktywności wielu pokoleń, przekazywane za pomocą różnorodnych kodów semiotycznych, reprezentujące więc na przykład literaturę, muzykę, malarstwo, teatr, taniec, film, religię itp.

Takie rozumienie używane w obrębie folklorystyki i etnografii, antropologii zajmujących się problematyką kultury i wytworów kulturowych.  To rozszerzenie jest konsekwencją  podobnie szerokiego ujęcia terminu język w teorii informacji i w semiotyce. Termin w szerokim znaczeniu ten stosowany w pracach badaczy kultury i semiotyków szkoły moskiewsko-tartuskiej (Jurij.Łotman, Boris Uspienski). Semiotyczny nurt badań tekstowych reprezentowany jest w Polsce przez książkę S. Żółkiewskiego Teksty kultury (1988)

·         Znaczenie węższe:

Tekst (wypowiedź, komunikat przekaz) - najczęściej ponadzdaniowa jednostka zbudowana z uporządkowanego, skończonego  zbioru elementów językowych; stanowi  zamkniętą całość znaczeniową (w pełni wyraża intencje komunikacyjne mówiącego, ma pełną komunikatywną wystarczalność i jest przeznaczona do kompleksowego odbioru), tematyczną, kompozycyjną, (wykazuje  spójność  strukturalną – ten warunek nie przez wszystkich uwzględniany), wreszcie charakteryzuje się określonym nacechowaniem gatunkowym i stylowym; konkretny produkt czyjejś aktywności w zakresie posługiwania się  językiem (w innych ujęciach – sam proces posługiwania się językiem w określonej sytuacji komunikacyjnej). 

Najbardziej znana propozycja kryteriów tekstowości - Beaugrande’a i Dresslera (1990):

1.       kohezja,

2.       koherencja,

3.       intencjonalność,

4.       akceptowalność,

5.       informacyjność,

6.       sytuacyjność,

7.       intertekstualność

Tekst – ewolucja znaczenia terminu

• Tradycyjnie – tekst pisany
• L. 60-70. – wytwór językowy, ciąg zdań zespolonych łańcuchem powiązań formalnych, jednostka formalna wyższego rzędu niż zdanie (rozwój gramatyki tekstu na wzór gramatyki zdania – poszukiwanie formalnych wykładników tekstowości)
• Przełom 70/80. – skupienie na komunikacji ustnej – tekst jako proces – zdarzenie komunikacyjne

Dyskurs – ewolucja znaczenia terminu

• Termin zadomowiony najpóźniej – lata 80.
• Tradycyjnie - związany z mówieniem - dyskurs = wypowiedź (dłuższa, oparta na rozumowaniu, wnioskowaniu i in. czynnościach mentalnych) - por. Głowiński
• Dyskurs w znaczeniu zapożyczonym z prac ang.franc. = tekst 2, czyli produkt językowy+cały akt komunikacji (sytuacja użycia, nad.,odb., intencje) - por. J. Labocha
• Dyskurs – płaszczyzna pośrednia miedzy lange i parole – normy zachowań werbalnych, na które składają się techniki budowania wypowiedzi i tekstu w określonej sytuacji komunikacyjnej, np. dyskurs naukowy, religijny itp.- por. S. Gajda
• Dyskurs - sfera komunikacji publicznej, np. dyskurs feministyczny, dyskurs liberalny, edukacyjny – sposób mówienia+ propagowane myśli, koncepcje, idee

III. Dwa typy spójności: koherencja i kohezja

1.       Typ spójności polegającej na istnieniu nadrzędnego tematu, rozwijanego w zaplanowany przez nadawcę sposób w poszczególnych powiązanych ze sobą semantycznie częściach tekstu - spójność   semantyczna, czyli  k o h e r e n c j a.

Koherencja - podstawowa własność tekstu oparta na 3 jednościach. Tekst jest:

·         sformułowany przez jeden podmiot mówiący (jeden - nie znaczy jednostkowy)

·         adresowany do jednego odbiorcy (nie chodzi o jednostkę biologiczną, lecz obowiązujący typ wymaganej od odbiorcy wiedzy o świecie)

·         na jeden (dowolnie szeroki) temat - każdy tekst jest o czymś, jest skonstruowany według jakiegoś wewnętrznego planu semantycznego, który odbiorca musi zrekonstruować w procesie odbioru

Ø       Każde zdanie tekstu jest traktowane jako  wypowiedź tej samej osoby. Wykazuje ona ciągłość postaw i stanu świadomości, w obręb jej wiedzy o świecie nie wchodzą zdania sprzeczne, chyba, że ujmowana jest jako osoba niekonsekwentna myślowo lub chora psychicznie.

Ø       Taki nadawca kieruje wypowiedź do jednego odbiorcy o tym samym stanie świadomości.

Ø       Ważne jest istnienie jakiejś jedności tematycznej – globalnego sensu, który umożliwia takie praktyki jak streszczanie, parafrazowanie itp. Problem tematycznej spójności tekstu ujmowany: statycznie lub dynamicznie. W pierwszym wypadku jedność tematyczna – związek poszczególnych zdań. W podejściu dynamicznym – jedność tematyczna – ujmowana jako zamiar mówiącego, cel komunikacyjny, który chce osiągnąć w wypowiedzi. Tekst uczestniczy w  dokonywaniu pewnych czynności mownych.

2.       Kohezja - sieć powiązań międzyzdaniowych  = spójność  strukturalna, linearna

Wykładniki kohezji

·         powtórzenia dokładne:.

W zawodach polscy zawodnicy zdobyli mistrzostw świata. Mistrzostwo świata to  prawdziwa niespodzianka dla  kibiców.

·         powtórzenia niedokładne (synonimy, peryfrazy, hiperonimy - wyrazy o treści ogólniejszej, zaimki anaforyczne):

W poniedziałek do Warszawy przylatuje Ojciec św. Papież

pozostanie w Warszawie do końca tygodnia.

Podczas wieczoru poetyckiego Anna Nehrebecka recytowała wierszePawlikowskiej - Jasnorzewskiej. Wiersze mistrzyni poetyckiej miniatury w interpreatcji znanej aktorki nabrały nowego blasku.

Na klombie zakwitły tulipany. Kwiaty tworzyły  przed domem kolorowy kobierzec.

W niedzielę spotkałam się z moją przyjaciółką z lat szkolnych. Nie widziałam jej od 10 lat.

·         nawiązania (o charakterze słowotwórczym):

Zdecydowanie wolę prozę niż poezję. Teksty prozatorskie odpowiadają bardziej mentalności człowieka XXI w.

Zakłócenia w stosowaniu leksykalnych środków spójnościowych - źródło elementarnych błędów językowych

*Marek  pobił się  kiedyś z Wojtkiem. Chłopiec nie może  zapomnieć o tym wydarzeniu.

·                      wykładniki relacji czasowej, (jednorodność form czasu czasowników)

·                      wyrażenia wskazujące na ten sam przedmiot odniesienia kolejnych zdań (zaimki, nazwy danego obiektu)

·                      użycie końcówek czasownika w funkcji anaforycznej

·                      syntaktyczne wykładniki ciągłości, tzw. k o n e k t y w y, czyli spójniki: łączne, przeciwstawne, wynikowe (np. i, oraz, a, ponieważ, bo)

·                      k o n e k t o r y   w z g l ę d n e (zaimki o funkcji spójnika, jak w zdaniu: Nie wiem dokąd pojechała Basia, gdzie zaimek  gdzie pełni funkcję spójnika)

·                      środki składniowe, np. p a r a l e l i z m   s k ł a d n i o w y  (powtórzenie w sąsiadujących zdaniach tego samego schematu syntaktycznego wypełnionego innymi słowami):

Świat opiera się na niesprawiedliwości:

wiedzą o tym dzieci, bo stykają się z nią w szkole.

wiedzą o tym dorośli , bo doświadczają jej w swoim życiu zawodowym.

·                      struktury typu: pytanie-odpowiedź

·                      układy kontrastowe – semantyczne: zdania z negacja, antonimy, przeciwstawienia

·                      sumacje, pointy, logiczne wnioski

·                      jednorodne wyliczenia

·                      metatekstowe wypowiedzenia o funkcji scalającej, gradacyjnej

Metatekst – to elementy tekstu  niosące informacje o samym tekście – jego składnikach lub całości, pełniące funkcję komentarza wobec elementów tekstu

Metatekst jest typem wypowiedzi, która nadbudowuje się nad wypowiedzią właściwą, organizując jego strukturę semantyczną i  formalną.

Rodzaje metatekstu:

·         tzw. t r a n z y c j e (czyli wyrażenia, których funkcją jest uwydatnienie poszczególnych elementów kompozycji tekstu -  tworzą one łatwo uchwytną dla  odbiorcy ramę tekstu pozwalającą  śledzić bieg myśli nadawcy, np. na początku...; na koniec...; po pierwsze..., po drugie...; zanim przejdę do...zajmę).

·         izolowane przeważnie krótk...