Krystyna Slany, Krystyna Kluzowa „Kształtowanie systemu wartości jako kierunek działań polityki ludnościowej”
1. Punkt wyjścia do rozważań nt. powiązań między systemem wartości współczesnych Polaków a ich postawami i zachowaniami demograficznymi:
- wartości stanowią immanentny składnik życia społecznego.
- czteroelementowa typologia modeli aksjologicznych stworzona przez K.S. i K.K.:
1) model zunifikowanych wyborów aksjologicznych – członkowie zbiorowości aprobują określone wartości i według nich podejmują wybory aksjologiczne, wartości mocno osadzone w tradycji i wspierane przez instytucjonalne autorytety
2) model wspólnych środowiskowych wyborów aksjologicznych – istnieje aksjologiczny układ odniesienia dla różniących się od siebie opcji aksjologicznych reprezentowanych przez członków (grupy członków) zbiorowości społecznej
3) model zindywidualizowanych wyborów aksjologicznych – nie istnieje żaden wyraźnie zarysowany społeczny układ odniesienia aksjologicznego, jednostki podejmują wybory według tego jak same postrzegają świat
4) model rozbieżnych środowiskowych wyborów aksjologicznych – poszczególne grupy tworzące strukturę zbiorowości społecznej reprezentują przeciwne opcje aksjologiczne
Polskie społeczeństwo jest bardzo wewnętrznie zróżnicowane – pod względem ekonomicznym i aksjologicznym.
2. Sfera życia małżeńsko-rodzinnego – „zderzenie” podejścia indywidualno-prywatnego (ja i moje pragnienia) oraz społecznego (małż. i rodz. jako instytucje utrzymujące ład społeczny)
- przeszłość: ważniejszy czynnik społeczny, realizowany model 1), małżeństwo=instytucja
- od XX w: przesunięcie akcentu na wymiar indywidualno-prywatny, bo modernizacja, sekularyzacja, indywidualizacja, ważne są osobiste szczęście, życiowa satysfakcja, model 3)
Opinia K.S. i K.K.: w społ. polskim ścierają się model 1) popierany przez Kościół katolicki i model 3) popierany przez liberałów-utylitarystów → dokonywane przez Polaków wybory aksjologiczne są często niespójne i tak:
A. postawy Polaków wobec małżeństwa
- wysoka ranga wartości małżeńsko-rodzinnych w świadomości współczesnych Polaków
- kohabitację odrzuca 15% Polaków w wieku 18-54 lata
- samotne macierzyństwo z wyboru akceptuje nieco ponad 1/3 respondentów
- nieznaczny wzrost aprobaty dla bezdzietności z wyboru, ale dalej mała (jako dzietność idealną wybrało ją w 1996-1% i 2000-2%)
- szeroka forma aprobaty dla rozwodów – wg badania „Europejskie Systemy Wartości” z lat 90tych, tylko 19% Polaków: „rozwodów nie można usprawiedliwić”
B. postawy Polaków wobec prokreacji
- petryfikacja przekonania, że najbardziej pożądany model dzietności dla rodziny współczesnej to dwójka potomstwa (m.in. wskazywanie na 2 dzieci jako dzietność idealną, wzrost udziału osób planujących 2 dzieci we własnej rodzinie)
- przyczyny rezygnacji z posiadania potomstwa lub większej liczby dzieci: niekorzystna sytuacja ekonomiczna (m.in. złe warunki mieszkaniowe, brak pomocy ze strony państwa), kłopoty zdrowotne, ambicje zawodowe kobiet, wygodnictwo etc.
- środki regulacji poczęć, względnie urodzeń Polacy dopuszczają i co na ich temat sądzą: ogólna akceptacja dla planowania rodziny (zapobiegania niepożądanej ciąży), jeżeli chodzi o konkretne metody najbardziej akceptowane tradycyjne metody antykoncepcji, niska akceptacja dla naturalnej antykoncepcji
- wzrost poparcia dla antykoncepcji i aborcji w porównaniu z okresem przed transformacją (’87 r. przeciw aborcji 46%, w 2001 – 24%) – zbieżność między deklarowaną akceptacją regulacji poczęć a ich stosowaniem
- od początku lat 90tych spadkowy trend w zawieraniu małżeństw, wzrost wartości mediany wieku nowożeńców, spadek płodności → 2 typy zachowań prokreacyjnych: wczesne zawieranie małżeństw i rodzenie dzieci/opóźnianie decyzji matrymonialnych i prokreacyjnych → drugi staje się coraz bardziej popularny
- wzrost liczby urodzeń pozamałżeńskich w latach 50tych był 4krotnie mniejszy niż obecnie (13% w 2001r.) – pośrednio wskazuje na nasilenie się zjawiska kohabitacji
Wnioski i postulaty: podjęcie na szeroką skalę działań sprzyjających kształtowaniu pozytywnego klimatu małżeńsko-rodzinnego, rodzice powinni formułować w dzieciach odpowiednią postawę wobec małżeństwa i rodziny, media powinny promować małżeństwo i rodzinę jako pozytywne wartości, rola placówek oświatowo-wychowawczych, działania władz – pomoc rodzinom
3. zdrowie – naczelna wartość indywidualna i społeczna (ten aspekt wyeksponowany dopiero w XIX w, w okresie modernizacji):
model 1) – zdrowie jako gwarancja dobrego funkcjonowania społecznego, zdrowie (obok wykształcenia) zaliczane do najważniejszych zasobów państwa, państwo określa ramy instytucjonalne, w których zdrowie ma być zabezpieczone
model 3) – jakość zdrowia zależy ostatecznie od indywidualnych decyzji każdej jednostki, zdrowie jest środkiem do zdobywania innych celów
- normy odnoszące się do zdrowia mają wielowymiarowy charakter (współcześnie przeważają normy biomedyczne nad społecznymi)
- systemy normatywne obyczaju, moralności, prawa i religii zawierają wiele norm odnoszących się do zdrowia, choroby i śmierci
- medycyna współcześnie – nowa utylitarna wartość, instytucja kontroli społecznej (lekarz legitymizujący chorobę)
- XX w: znaczne wydłużenie przeciętnej długości trwania życia w krajach rozwiniętych
- główne zadanie polityki społecznej „nie tylko dodanie lat do życia, ale również dodanie życia do lat” (zapewnienie coraz dłużej żyjącym ludziom godnej starości)
Negatywne wskaźniki zdrowia:
- umieralność (w przyczynach zgonów dominują należące do tzw. nowoczesnego wzorca umieralności – choroby układu krążeniowego, nowotwory, urazy i zatrucia, współczynnik zgonów obniża się 2001-9,4‰, obniżyła się umieralność we wszystkich gr. wieku);
- śmiertelność;
- zgony według przyczyn (obniżenie liczby zgonów z powodu chorób układu krążenia, urazów i zatruć; wzrost – spowodowanych nowotworami), wieku (znaczny spadek umieralności niemowląt z 19,3‰ w 1990 r. do 7,7‰ w 2001), płci (spadek umieralności u obu płci);
- zachorowalność;
- chorobowość (62% Polaków cierpi na choroby przewlekłe, wśród 60-74latków – 91%, są to głównie choroby układu krążenia, wzrost liczby zachorowań z powodu zaburzeń psychicznych zaburzeń zachowań, spada zachorowalność na choroby zakaźne);
- liczba osób niepełnosprawnych (w Polsce 5,4 mln; procentowy udział rośnie proporcjonalnie wraz z wiekiem)
Pozytywne wskaźniki zdrowia:
- przeciętne dalsze trwanie życia;
- stan środowiska naturalnego
Pośrednie wskaźniki zdrowia:
- status społeczno-ekonomiczny (stan aktywności zawodowej);
- stan cywilny;
- miejsce zamieszkania;
- subiektywna ocena zdrowia (w 2001 r. 51% Polaków było zadowolonych ze stanu swojego zdrowia, w hierarchii problemów społecznych zdrowotne lokują się na 3 miejscu);
- hazard zdrowotny (nikotynizm – plaga społeczna, spadek spożycia wyrobów spirytusowych na rzecz wina i piwa)
Wnioski i postulaty: konieczność badań nad umieralnością i chorobowością, „jakość zdrowia” jako wynik działań jednostki w różnych fazach cyklu jej życia – nowa świadomość zdrowotna, potrzeba ciągłego monitorowania stanu zdrowia społeczeństwa, promocja zdrowia powinna stać się wartością jednostek i całego społeczeństwa, polityka społeczna powinna skupić się także na wyeliminowaniu z instytucji medycznych dysfunkcjonalnych i niehumanitarnych norm odnoszących się do pacjenta, media jako środek zmiany norm i wartości odnoszących się do otoczenia oddziałującego na życie i śmierć człowieka (np. akcje „Rodzić po ludzku”, „Powstrzymać przemoc”)
4. Polska ma bogatą tradycję emigracji zagranicznych (od zakończenia II wś z kraju wyemigrowało ponad 5 mln osób)
- Polska jako kraj imigracji – po zmianie systemowej (55 tys. imigrantów w latach 1961-1989; 86,8 tys. w latach 1991-2001)
- w Polsce zagadnienia migracyjne (napływu i odpływu) nie są rozwiązane
- wzrasta aprobata dla obcych – chociaż różnicujemy ich etycznie ze względu na kraj pochodzenia
Cztery relacje (w których decyzje i wybory są najbardziej widoczne), w których powinny być rozpatrywane aksjologiczne i etyczne aspekty migracji:
1) jednostka emigrująca i kraj pochodzenia – model 3) emigracja jako najlepszy sposób na życie (wybór ma satysfakcjonować jednostkę a nie państwo), orientacje indywidualistyczne, nowa tożsamość kosmopolityczna człowieka; indywidualne decyzje jednostki stają się decyzjami emigracyjnymi milionów, stąd skutki dla krajów odpływu:
- migracja jako tzw. wentyl bezpieczeństwa (odpływ najbardziej radykalnych jednostek)
- polepszenie sytuacji na rodzimym rynku pracy
- odpływ jednostek o dużym potencjale (ekonomicznym, społecznym)
- odpływ młodych ludzi – nasilenie się procesu starzenia ludności, obniżenie się liczby urodzeń
- dezorganizacja rodziny
2) ludność kraju rodzimego i polityka tego kraju wobec emigracji – model 1) w danym społeczeństwie zostaje ukształtowany wspólny światopogląd migracyjny, który wspiera emigracje lub jest im zdecydowanie przeciwny i model 4) rozbieżność między oczekiwaniami migracyjnymi ludności a szansą ich urzeczywistnienia przez państwo
3) jednostka imigrująca i państwo przyjmujące – model 4) cele i wartości jednostek imigrujących mogą być rozbieżne z celami kraju imigracji – zasadnicze znaczenie ma stosunek w kraju napływu do innych – obcych (pojęcie dystansu kulturowego); problem jak prowadzić politykę integracyjną tak, aby przyjmować obcych jak swoich, i na jak długo ich przyjmować? potrzeba prowadzenia etyki symetrycznej (relacje między imigrantami a autochtonami powinny być równoważone, dystanse społeczne, ekonomiczne, emocjonalne niwelowane); etyka indywidualistyczna vs. etyka zbiorowej kontroli migracji – problem szczególnie istotny w przypadku uchodźctwa przed prześladowaniami i ekonomicznego
4) ludność „rodzima” kraju przyjmującego i polityka tego państwa wobec imigracji – model 1) dobro ogólne definiowane w kontekście migracji – spójność między działaniami państwa a postawami ludności wobec imigrantów (restrykcyjna polityka → ksenofobia); ekspozycja negatywnych skutków dla ekonomii państwa przyjmującego i jego środowisko naturalne
Wnioski i postulaty: dalsze różnicowanie postaw wobec imigrantów w zależności od kraju pochodzenia, ograniczenie zasad stosowania etyki symetryczności, utrwalenie etyki zbiorowej kontroli migracji, postulat promowania w Polsce wartości humanitarnych, Polska winna wypracować własną politykę migracyjną (na zasadach etyki symetryczności), emigracje niekompletne z Polski będą się utrzymywać, państwo powinno wspierać wyjazdy zarobkowe Polaków, rozpowszechnianie przez państwo „akcji werbunkowych” (wynik umów bilateralnych), potrzeba zwrócenia uwagi na konsekwencje migracji kobiet
supermala