01_PAWEŁ BYTNIEWSKI_Język i kultura w koncepcji E.Sapira i B.L. Whorfa.pdf

P AWEŁ B YTNIEWSKI

J˛zyk i kultura w koncepcji

E.Sapira i B. L.Whorfa

Dzieje j˛zykoznawstwa nowo˙ytnego mo˙na rozpatrywa´ jako histori˛ poszerzania si˛

zakresu jego przedmiotu teoretycznego. Na gruncie ka˙dej, dostatecznie ogólnej teorii

lingwistycznej pojawiało si ˛ pytanie o granice j ˛ zyka, pytanie o dziedzin ˛ tego, co jest

tworem (ergon) i dziedzin˛ tego, co jest procesem (energia), o to, co si˛ mie´ci w poj˛ciu

langue i to, co nale˙y do parole, wreszcie o to, co zawiera poj˛cie kompetencji, a co nale˙y

do poziomu wykonania. Tak wi˛c zawsze chodziło o wydzielenie z chaosu zjawisk jakie-

go´ obszaru prawidłowo´ci, „gramatyczno´ci” i oddzielenie go od tego, co nale˙y do

swobodnego wyboru ka˙dego u˙ytkownika j˛zyka. Cena˛, jaka˛ lingwistyka musiała zapła-

ci´ za osia˛gni˛cie statusu dyscypliny naukowej, było pomini˛cie podmiotowego aspektu

j˛zyka. W miar˛ tego, jak j˛zykoznawstwo zdobywało dla siebie jaki´ nowy obszar

regularno´ci, obszar podmiotowo´ci coraz mgli´ciej rysował si˛ na jego horyzoncie.

Jednak˙e ten „imperializm gramatyczny” pr˛dzej czy pó´niej musiał doprowadzi´ do

zderzenia si˛ przedmiotu teoretycznego j˛zykoznawstwa z przedmiotami badania innych

dyscyplin naukowych. Okazało si˛ niebawem, ˙e lingwistyka wkroczyła na teren „zago-

spodarowany” ju˙ przez psychologi˛, socjologi˛, antropologi˛ kulturowa˛. Oczywi´cie, nie

pozostało to bez wpływu na sposób widzenia j˛zyka przez samych j˛zykoznawców, odbiło

tak˙e swe pi ˛ tno na pojmowaniu własnego przedmiotu badania przez socjologów, psycho-

logów i antropologów. Doszło wi˛c do interferencji idei, metod, problemów, konceptuali-

zacji na styku lingwistyki i innych dziedzin nauki. Efektem owego starcia było – jak sa˛dz˛

– przywrócenie rangi podmiotowego aspektu j ˛ zyka czy te˙, spogla ˛ daja ˛ c na problem

z innej strony, j˛zykowego aspektu podmiotowo´ci. Psychologia, socjologia, a tak˙e an-

tropologia kulturowa stały si˛ szczególnie dogodnym polem dla tego rodzaju penetracji.

Zadaniem stało si˛ poszukiwanie korelatu j˛zyka, który mógłby ujawni´ jego podmiotowy

aspekt.

Ogólnie rzecz biora˛c, sposób widzenia problemu wia˛˙e si˛ z odpowiedzia˛ na nast˛pu-

ja˛ce pytania: Czy umysł jest imperatywem dla kultury, czy te˙ kultura jest imperatywem

dla umysłu? Jakie jest miejsce j˛zyka w tej cało´ci? Czy zdolno´´ człowieka do posługi-

wania si˛ j˛zykiem jest cz˛´cia˛, aspektem, korelatem kultury czy te˙ umysłu?

We współczesnym j ˛ zykoznawstwie kontrowersje zwia ˛ zane z powy˙szymi problema-

mi determinowane sa˛ opozycja˛ mi˛dzy ideami, które kieruja˛ badaniami N. Chomsky’ego,

a koncepcja˛ zawarta˛ w tzw. „hipotezie Sapira–Whorfa”.

Główna idea Chomsky’ego – jak si ˛ wydaje – to idea powia ˛ zania ludzkiej zdolno´ci do

posługiwania si˛ j˛zykiem ze struktura˛ umysłu /mózgu? /. Uniwersalna struktura umysłu

– stwierdza Chomsky – wyznacza granice j˛zyka, jego form˛. Tak wi˛c struktury gł˛bokie

sa˛ tu traktowane jako projekcje czego´ jeszcze bardziej skrytego – umysłu. Sugestia twórcy

gramatyki generatywnej zmierza w kierunku potraktowania zró˙nicowania form j˛zyków

jako epifenomenu, który nadbudowuje si˛ nad uniwersalnymi strukturami umysłu.

Na przeciwległym biegunie mo˙emy umie´ci´ idee zaproponowane przez E. Sapira i B.

L. Whorfa. Sapir i Whorf, akceptuja˛c zasadno´´ programu poszerzenia horyzontu teorety-

cznego j˛zykoznawstwa, w kulturze, a nie w umy´le widza˛ wła´ciwy korelat zjawisk

j˛zykowych. Ich koncepcja ma wykaza´, ˙e poszczególne akty u˙ycia j˛zyka zakorzenione

sa˛ w kulturze. Zatem zagadnienie podmiotowego aspektu j˛zyka to – w rozumieniu Sapira

i Whorfa – kwestia stosunku formy my´li, która ˛ jest j ˛ zyk, do formy zachowania, która ˛

jest kultura.

Nie przesa˛dzaja˛c kwestii zasadniczej, kwestii wyboru, mi˛dzy umysłem a kultura˛ jako

wła´ciwym korelatem j ˛ zyka, w niniejszym szkicu spróbuj ˛ dokona´ rozpoznania pola

teoretycznego wyznaczonego przez hipotez˛ Sapira–Whorfa, spróbuj˛ tak˙e wskaza´ na

zawarte w niej ograniczenia.

Podej´cie, które zaproponowali Sapir i Whorf, opierało si ˛ na zasadniczym przekona-

niu, ˙e nie mo˙na skutecznie bada´ j˛zyka bez zrozumienia ´rodowiska kulturowego,

w jakim j˛zyk funkcjonuje, oraz ˙e rozumienie kultury nie jest mo˙liwe bez rozpoznania

„obyczajów j˛zykowych” danej społeczno´ci. Ju˙ F. Boas, nauczyciel Sapira i twórca

nowoczesnej antropologii kulturowej na gruncie ameryka´skim, dostrzegł korzy´ci płyna˛-

ce z zastosowania metod lingwistyki w odniesieniu do zjawisk pozaj˛zykowych: „... j˛zyk

wydaje si˛ by´ jednym z najbardziej pouczaja˛cych pól docieka´ nad formowaniem si˛ idei

etnicznych. Wielka˛ zaleta˛ lingwistyki jest pod tym wzgl˛dem to, ˙e kategorie, które

formuja˛ si˛ w j˛zyku, pozostaja˛ na ogół nie´wiadome. Dlatego procesy, które le˙a˛ u pod-

staw ich powstawania, moga˛ by´ rozumiane bez odwoływania si˛ do zwodniczych wyja´-

nie´ dodatkowych, tak pospolitych w etnologii i zazwyczaj całkowicie zaciemniaja˛cych

rzeczywista ˛ histori ˛ idei” 1 . Doda´ do tego mo˙na, ˙e było to podej´cie całkiem uzasadnio-

ne, je´li zwa˙ymy, ˙e Sapir i Whorf badali j˛zyki, które w swej strukturze były całkiem

niepodobne do opracowanych ju˙ j˛zyków indoeuropejskich.

Jednak˙e, aby dokona´ odniesienia zjawisk j ˛ zykowych do kultury, trzeba dysponowa´

okre´lonym modelem tej ostatniej. Tak wi˛c problem, jaki rysował si˛ w perspektywie

przyj˛tej przez obydwu badaczy, był problemem nie tylko natury merytorycznej, ale tak˙e

zagadnieniem metodologicznym.

Zdaniem Sapira i jego współpracowników, obydwa problemy moga˛ by´ rozwia˛zane,

je´li przyjmiemy, ˙e j˛zyk jest modelem r z e c z y w i s t o ´ c i kulturowej, a j˛zyko-

znawstwo modelem m e t o d y antropologii kulturowej. Formalne wła´ciwo´ci j˛zyka

daja˛ si˛ wi˛c interpretowa´ jako wła´ciwe nie tylko jemu samemu, ale tak˙e w szerszej

perspektywie – jako przysługuja˛ce kulturze w cało´ci. Tak powstaje idea swoistego

„pangramatyzmu”, projekt pewnej „gramatyki kultury”.

Rozpatrzmy wi˛c, jakie cechy j˛zyka – zdaniem Sapira i jego zwolenników – mo˙emy

interpretowa´ jako wła´ciwo´ci kultury, oraz jakie sa ˛ konsekwencje tego stanowiska dla

uznania szczególnej, wyró˙nionej pozycji społecznej funkcjonowania mowy.

Podstawowe twierdzenia, odnosza˛ce si˛ do j˛zyka i kultury, daja˛ si˛ uja˛´ w paralelne

cia ˛ gi ilustruja ˛ ce formalne zale˙no´ci mi ˛ dzy tymi dwoma porza ˛ dkami:

1. formalna z u p e ł n o ´ ´ j˛zyka. Wszystkie j˛zyki sa˛ usystematyzowanymi, zło˙o-

nymi strukturami, których granice wyznaczaja˛ relacje mi˛dzy poszczególnymi elementami

cało´ci. „ ´ wiat form j˛zykowych wła´ciwych danemu j˛zykowi jest zupełnym systemem

odniesienia w bardzo podobnym sensie, w jakim system liczbowy jest zupełnym systemem

odniesienia dla ilo´ci, a geometryczny układ współrz˛dnych dla wszystkich punktów danej

przestrzeni” 2 .

1’. s p ó j n o ´ ´ kulturowych form zachowania. Poszczególne kultury nie sa˛ zbiorem

przypadkowych norm, zwyczajów itp., lecz stanowia˛ spójny system my´lenia i działania,

okre´lony czym´, co mo˙na nazwa´ „geniuszem kultury”. „W obr˛bie ka˙dej kultury

pojawiaja˛ si˛ charakterystyczne cele, nie b˛da˛ce celami społecze´stw innego typu. Posłu-

szny tym celom, ka˙dy lud konsoliduje swe do´wiadczenia i, proporcjonalnie do siły tych

tendencji, heterogeniczne elementy zachowania przybieraja˛ kształt coraz bardziej z nimi

zgodny” 3 .

2. u n i w e r s a l n o ´ ´ j ˛ zyka. Formy j ˛ zykowe sa ˛ uniwersalnym ´rodkiem ekspresji

i komunikacji; nie istnieja˛ zasadniczo takie tre´ci kultury, które by nie mogły by´ w nim

wyra˙one. ˙ adne nowe do´wiadczenie nie zmusza mówia˛cego do zmiany formalnej

orientacji zawartej w j ˛ zyku. „(...) j ˛ zyk jest tak zbudowany, i˙ niezale˙nie od tego, co

pragnie zakomunikowa´ mówia˛cy, jakkolwiek oryginalna czy wr˛cz dziwaczna byłaby

jego my´l, j˛zyk potrafi wywia˛za´ si˛ ze swego zadania” 4 .

2’. s a m o w y s t a r c z a l n o ´ ´ kultury. Ka˙da kultura jest pewna˛ forma˛, która

dostarcza członkom danego społecze´stwa sposobów działania pozwalaja˛cych na ustosun-

kowanie si˛ do wszystkich aspektów rzeczywisto´ci, które sa˛ doniosłe ˙yciowo. „Kultura

autentyczna nie musi by´ »wysoka« ba˛d´ »niska«: jej przyrodzone cechy to harmonijno´´,

równowaga, samozaspokojenie. Jest ona wyrazem bogato zró˙nicowanej, a zarazem w ja-

ki´ sposób spójnej i jednolitej postawy, która nadaje sens ka˙demu składnikowi cywiliza-

cji” 5 .

3. n i e ´ w i a d o m e m o d e l o w a n i e zachowa´ j˛zykowych. ˙ aden członek

społeczno´ci j ˛ zykowej nie u´wiadamia sobie reguł rza ˛ dza ˛ cych j ˛ zykiem. „Jest on nie-

´wiadomym i doskonale lojalnym poplecznikiem społecznych wzorców fonetycznych,

prostych i samo przez si˛ oczywistych w codziennej praktyce, lecz w rzeczywisto´ci

subtelnie powikłanych i historycznie zdeterminowanych” 6 .

3’. n i e ´ w i a d o m e m o d e l o w a n i e behawioru społecznego. ˙ adna jednostka

nie dysponuje całkowita˛ wiedza˛ o formalnych relacjach zachodza˛cych w obr˛bie poszcze-

gólnych kompleksów kulturowych (np. systemie pokrewie´stwa), jednak˙e intuicyjnie

poddaje si˛ pewnym formalnym rygorom, co jest niezb˛dnym warunkiem uczestniczenia

w ˙yciu społecznym. „Je˙eli potrafimy wykaza´, ˙e normalny człowiek w swych ´wiado-

mie społecznych, a cz˛sto i w domniemaniu indywidualnych zachowaniach si˛ działa

zgodnie z gł˛boko osadzonymi w nich wzorcami, nadto je˙eli mo˙emy zademonstrowa´,

˙e wzorce te sa˛ nie tyle poznane, co odczuwane, sa˛ kwestie nie tyle ´wiadomego opisu, co

naiwnej praktyki – wówczas mamy prawo mówi´ o nie´wiadomych wzorcach społecznych

zachowa´ si˛” 7 .

4. d y s t y n k t y w n o ´ ´ j ˛ zyka. Ka˙dy j ˛ zyk operuje elementami dyskretnymi,

które w sposób widoczny ró´nia˛ si˛ od siebie. Nie stanowia˛ one continuum porównywal-

nego ze ´wiatem do´wiadczenia bezpo´redniego, gdzie ró˙nice i podobie´stwa tworza˛

skal ˛ cia ˛ gła ˛ . Owa „niewspółmierno´´” mi ˛ dzy porza ˛ dkiem j ˛ zyka a porza ˛ dkiem do´wiad-

czenia bezpo´redniego ustala mi˛dzy nimi relacj˛ reprezentowania (substytucji), gdzie

do´wiadczenie zwerbalizowane zast˛puje do´wiadczenie bezpo´rednie. „ ´ wiat naszego

do´wiadczenia musi ulec skrajnemu uproszczeniu i generalizacji, by mogło by´ mo˙liwe

zbudowanie inwentarza symboli dla wszelkiego do´wiadczenia rzeczy i relacji. (... ) Nie

jest mo˙liwe, by jakikolwiek j˛zyk wyra˙ał ka˙da˛ konkretna˛ ide˛ przez niezale˙ne słowo

czy rdze´. Konkretno´´ do´wiadczenia jest niesko´czona, ´rodki najbogatszego j˛zyka

´ci´le ograniczone” 8 .

4’. w y b i ó r c z o ´ ´, s e l e k t y w n o ´ ´ kultury. Ró˙norodne aspekty ludzkiej

aktywno´ci, mnogie formy ludzkiego stosunku do ´wiata, takie jak działalno´´ ekonomi-

czna, ˙ycie seksualne, religia itp., obecne we wszystkich społecze´stwach, poddawane sa˛

specyficznemu, selektywnemu opracowaniu kulturowemu. Kultura wszystkie te fakty

poddaje społecznej a zarazem symbolicznej interpretacji, okre´laja˛c przez to mniejsza˛ czy

te˙ wi˛ksza˛ doniosło´´ poszczególnych typów praktyki społecznej, ich miejsce w cało´ci

˙ycia danego społecze´stwa. „Ka˙de społecze´stwo ludzkie dokonało tego rodzaju wybo-

ru w ramach swych instytucji kulturowych. Ka˙de, z punktu widzenia innego, pomija

elementy podstawowe, a wykorzystuje nieistotne” 9 . „Wła´ciwym kontekstem tych ostat-

nich (zachowa´ indywidualnych – przyp. P. B.) nie jest czasowo-przestrzenne

c o n t i n u u m biologicznego zachowania si˛, lecz porza˛dek historyczny przypisywany

rzeczywistemu behawiorowi na zasadzie wybiórczo´ci” 10 .

5. j˛zyk jako u k ł a d w z o r c ó w f o r m a l n y c h (formal patterns). Ka˙dy j˛zyk

jest „głosowa˛ realizacja˛ tendencji do symbolicznego ujmowania rzeczywisto´ci” 11 . Jego

funkcja symboliczna realizowana jest poprzez nakładanie na surowy materiał do´wiadcze-

nia formalnych wzorów j˛zykowych. Dzi˛ki temu j˛zyk dokonuje preselekcji elementów

´wiata, ogranicza ilo´´ mo˙liwych interpretacji oraz sugeruje okre´lone interpretacje jako

wzorcowe, standardowe.

5’. k o n f i g u r a t y w n y charakter kultury. Ka˙da kultura posiada swój „´wiat

uporza˛dkowany” i „swój chaos”. Wyró˙niaja˛c pewne sfery ˙ycia, okre´la mo˙liwe sposo-

by ich interpretacji symbolicznej. Interpretacja ka˙dego ludzkiego zachowania kulturowe-

go dokonuje si˛ za po´rednictwem okre´lonych wzorów (patterns of culture), których układ

tworzy niepowtarzalna˛ konfiguracj˛.

6. f o r m a l n a r ó w n o w a ˙ n o ´ ´ j ˛ zyków. Nie istnieja ˛ j ˛ zyki w jakim´ znacza ˛ -

cym stopniu mniej rozwini˛te od innych, tj. takie, które musiałyby ucieka´ si˛ do poza-

lub przedj˛zykowych form wyrazu; inaczej mówia˛c, wszystkie sa˛ w równym stopniu

gramatyczne. „Fundamentalne podło˙e j ˛ zyka – rozwój sko´czonego systemu fonetycz-

nego, specyficzne zwia˛zki elementów mowy z poj˛ciami, zło˙ony aparat formalnego

wyra˙ania wszelkiego rodzaju relacji – wszystko to znajdujemy w pełni rozwini˛tym

i usystematyzowanym w ka˙dym j˛zyku, jaki znamy 12 . „O ile rzecz dotyczy formy j˛zy-

kowej, Platon spaceruje z macedo´skim ´winiopasem, a Konfucjusz z dzikim łowca˛

z Assamu” 13 .

6’. wszystkie kultury sa˛ r ó w n i e d o b r y m i sposobami obcowania ze ´wiatem.

Dostarczaja˛ one ludziom wzorów ustosunkowania si˛ do otoczenia, b˛da˛cych technikami

działania integruja ˛ cymi ludzkie zachowania w specyficzne, niepowtarzalne wzory i ich

konfiguracje.

Szczególne znaczenie, jakie Sapir i Whorf przypisywali j ˛ zykowi w cało´ci ludzkiej

aktywno´ci, polega nie tylko na formalnym paralelizmie mi˛dzy j˛zykiem a kultura˛. J˛zyk

bowiem, dzi˛ki formalnym wła´ciwo´ciom, pełni funkcj˛ uniwersalnego medium „wszel-

kich odniesie´ i znacze´ dost˛pnych danej kulturze zarówno w formie zaktualizowanej

komunikacji, jak i w formie takich idealnych substytutów komunikacji jak my´lenie” 14 .

Cho´ nie mo˙na ustali´ ˙adnych przyczynowych zale˙no´ci mi˛dzy forma˛ j˛zyka a tre´cia˛

kultury, to na uwag˛ zasługuje fakt, i˙ j˛zyk w swym funkcjonowaniu przenika bezpo´red-

nie do´wiadczenie człowieka. Wprowadzenie j˛zyka mi˛dzy dwa bieguny ludzkich zacho-

wa´: obszar zachowa´ kulturowych i obszar do´wiadczenia bezpo´redniego, powoduje,

˙e „˙ycie człowieka jako istoty ukształtowanej przez kultur˛ jest kompletnie zdominowane

przez werbalne substytuty fizycznego ´wiata” 15 .

Zatem j ˛ zyk i kultura moga ˛ by´ traktowane nie tylko i nie przede wszystkim jako formy

ekspresji i komunikacji, lecz jako zło˙one s y s t e m y p o z n a w c z e, systemy orien-

tacji człowieka w ´wiecie. Takie podej´cie zmienia nasza˛ perspektyw˛ w odniesieniu do

kompleksu j ˛ zyk – kultura. Problem tego, jak w j ˛ zyku i kulturze obiektywizuje si ˛ ludzka

podmiotowo´´, ulega odwróceniu i przybiera posta´ pytania: Jak ´wiat subiektywizuje si˛

za po´rednictwem j˛zyka i kultury.

Hipoteza Sapira–Whorfa jest próba ˛ okre´lenia poznawczej funkcji j ˛ zyka. Najogólniej

rzecz ujmuja˛c na tre´´ hipotezy składaja˛ si˛ dwie idee:

a) teza determinizmu j˛zykowego:

Poznanie jest determinowane przez wyznaczniki j˛zykowe; j˛zyk „definiuje” kulturo-

we do´wiadczenie człowieka.

b) teza relatywizmu j˛zykowego:

Poznanie jest zrelatywizowane do poszczególnych j˛zyków (grup j˛zyków) charaktery-

zuja˛cych si˛ wspólna˛ konfiguracja˛ formalnych technik porza˛dkowania kulturowego do-

´wiadczenia człowieka.

Tak wi˛c j˛zyk nie jest po prostu ´rodkiem wyra˙ania my´li, lecz o´rodkiem, w którym

my´l ta jest tworzona; jest on wyrazem nie´wiadomej pracy umysłu, wysiłku, jaki człowiek

wkłada w symboliczne opracowanie rzeczywisto´ci. Dzieje si ˛ tak dlatego, ˙e „ka˙dy

j˛zyk stanowi rozległy i odr˛bny system wzorców, sankcjonuja˛cych kulturowe kategorie

i formy, za po´rednictwem których nie tylko porozumiewamy si˛, ale co wi˛cej, analizu-

jemy rzeczywisto´´, wyró˙niaja ˛ c ba ˛ d´ ignoruja ˛ c w niej pewne typy relacji i zjawisk, za

pomoca˛ których rozumujemy i którymi wypełniamy nasza˛ ´wiadomo´´” 16 .

Zwornikiem zasady determinizmu i zasady relatywizmu j˛zykowego jest uznawany

przez Sapira i Whorfa m e n t a l i z m, tj. stanowisko, zgodnie z którym realno´cia ˛ two-

rów j˛zykowych sa˛ w ostateczno´ci procesy psychiczne, które nie zawsze musza˛ ujawnia´

si˛ w postaci behawioralnej. Ukryte wzorce j˛zykowe nie sa˛ przekazywane droga˛ ´wiado-

ma˛ ani te˙ nie uczymy si˛ j˛zyka w sensie przyj˛tym przez behawiorystów, nie stanowi on

systemu nawyków, cho´ „formy j˛zykowe zdaja˛ si˛ równie konieczne jak najprostsze

odruchy organizmu” 17 . Nale˙y tak˙e stwierdzi´, ˙e hipotezy Sapira–Whorfa nie mo˙na

zredukowa´ do kwestii ró˙norodnej interpretacji j˛zykowej fenomenów percepcji. W isto-

cie rzeczy problem potraktowany jest przez badaczy w sposób bardziej pogł˛biony i doty-

czy gł˛bokich, kulturowych wzorców postrzegania rzeczywisto´ci. Mentalizm ten jest

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: