Zbigniew Tyszka BIBLIOTEKA WYDZIA�U PEDAGOGICZNEGO Uniwersytetu Warszawskiego RODZINA WE WSPӣCZESNYM �WIECIE WYDAWNICTWO NAUKOWE UAM i RODZINA WE WSPӣCZESNYM �WIECIE, UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU SERIA SOCJOLOGIA NR 31 Zbigniew Tyszka RODZINA WE WSPӣCZESNYM �WIECIE WYDAWNICTWO NAUKOWE POZNA� 2002 ABSTRACT. Tyszka Zbigniew, Rodzina we wsp�czesnym �wiecie (Family in the modern world). Pozna� 2002. Adam Mickiewicz University Press. Seria Socjologia nr 31, pp. 136. ISBN 83-232-1223-6. ISSN 0554-8225. Text in Polish. The author attempts to define the influence of modern ciyilisation - especially of the post- industrial era - on the state and direction of transformation of the family, its structure, function, and its relationship with the microstructure, mesostructure, macrostructure, and the global community. He also defines the role of the family and its relationship with the individual and society. He also discusses the issue of the crisis of the modern family, con- tradicting radically pessimistic views on the subject. He formulates predictions on the existence of the family in the 21st century. Zbigniew Tyszka, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Socjologii (Institute of Sociology, Adam Mickiewicz University), ul. Szamarzewskiego 89, 60-568 Pozna�, Polska- Poland. Recenzent: prof. dr hab. Waldemar Nowak � Copyright by Zbigniew Tyszka 2002 55AHL Projekt ok�adki: Ewa W�sowska Redaktor: Renata Filipowicz Redaktor techniczny: Dorota Borowiak ISBN 83-232-1223-6 ISSN 0554-8225 WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU 61-734 POZNA�, UL. FELIKSA NOWOWIEJSKIEGO 55, TEL. (061) 829 39 85, FAX (061) 829 39 80 http://main.amu.edu.pl/~press e-mail: press@amu.edu.pl Wydanie I. Nak�ad 600 egz. Ark. wyd. 8,75. Ark. druk. 8,5. Papier druk. offset, kl. III, 80 g, 70 x 100. Podpisano do druku w sierpniu 2002 r. ZAK�AD GRAFICZNY UAM, POZNA�, UL. HENRYKA WIENIAWSKIEGO 1 �jg.10.01 Spis tre�ci Wst�p................................ 7 CZʌ� I. ZAGADNIENIA OG�LNE Rozdzia� I Rodzina w epoce preindustrialnej, industrialnej oraz postindustrialnej. Mecha- nizmy i kierunki przemian...................... 13 Rozdzia� II Model rodziny wsp�czesnej...................... J20 � Rozdzia� III Rodzina w �wiecie wsp�czesnym -jej znaczenie dla jednostki i spo�ecze�stwa . 35 Rozdzia� IV Kryzys rodziny wsp�czesnej? Zagro�enia, szans� przetrwania ....... 52 CZʌ� II. ZAGADNIENIA SZCZEGӣOWE Rozdzia� V Kultura behawioralna rodziny w warunkach przemian �wiata wsp�czesnego . 63 Rozdzia� VI Rola rodziny w edukacji mi�dzykulturowej w czasach jednocz�cej si� Europy . 71 Rozdzia� VII Stan rodziny wsp�czesnej a wewn�trzrodzinna socjalizacja dzieci...... 79 CZʌ� III. EGZEMPLIFIKACJA. WSPӣCZESNE RODZINY POLSKIE Rozdzia� VIII Stan i przeobra�enia rodzin polskich na prze�omie wiek�w XX i XXI. Niedawna przesz�o�� i tera�niejszo�� ...................... 89 Rozdzia� IX Ku spo�ecze�stwu postindustrialnemu. Kondycja rodziny polskiej w dobie przy- spieszonych przemian ........................ 101 Rozdzia� X Rodzina a bezrobocie w okresie transformacji systemu spo�eczno-gospodarczego w Polsce . ........................� � � ? i0-9 CZʌ� IV. ZAKO�CZENIE. PROGNOZA Rozdzia� XI Cz�owiek i rodzina w XXI wieku. Czas nadziei czy cywilizacja udr�ki? .... 121 Bibliografia............................. 131 . ' ' 5 Wst�p W polskiej literaturze socjologicznej wyst�puje niedob�r opraco- wa� syntetycznych odzwierciedlaj�cych obraz rodziny w �wiecie wsp�- czesnym, kt�re by�yby zarazem skorelowane z cz�stkowymi, rozproszony- mi badaniami empirycznymi. Chc� ten niedob�r uzupe�ni�. Pomog� mi w realizacji tego zadania opublikowane przeze mnie w latach 1990-2001 ar- tyku�y i rozdzia�y w pracach zbiorowych maj�ce charakter syntetycznych opracowa�. Pisa�em je, kieruj�c si� pewn� my�l� przewodni�, w zwi�zku z czym powsta�y trzy cykle publikacji dotycz�cych rodzin wsp�czesnych: (1) opracowania og�lne charakteryzuj�ce rodzin� wsp�czesn�; (2) opraco- wania podejmuj�ce wybrane wa�ne zagadnienia szczeg�owe dotycz�ce rodziny wsp�czesnej; (3) opracowania charakteryzuj�ce wsp�czesne ro- dziny polskie. Jedna z publikacji mia�a charakter futurystyczny. Po dokonaniu ukierunkowanej selekcji doszed�em do wniosku, �e do- brane odpowiednio i posegregowane publikacje mog� z powodzeniem sta- nowi� rozdzia�y sp�jnej ksi��ki, odzwierciedlaj�c w spos�b usystematyzo- wany najwa�niejsze cechy, procesy i problemy rodziny wsp�czesnej. Poszczeg�lne opracowania zosta�y przystosowane do regu�, jakie obowi�- zuj� rozdzia�y jednej ksi��ki. W zwi�zku z tym dokonano drobnych na og� korekt zakwalifikowanych do ksi��ki tekst�w. Poza tym niezb�dne okaza�y si� te� niewielkie wykre�lenia i uzupe�nienia. Sporz�dzi�em r�w- nie� wsp�ln� dla ca�o�ci pracy bibliografi�, zaczerpn�wszy j� g��wnie (ale nie tylko) z poszczeg�lnych artyku��w. W ksi��ce znajduje si� kilka drobnych powt�rze�, kt�rych z uzasad- nionych wzgl�d�w nie usun��em. Stanowi� one w poszczeg�lnych roz- dzia�ach podstaw� lub przes�ank� r�ni�cych si� mi�dzy sob� nurt�w analitycznych, kt�re bez tych powt�rze� nie by�yby nale�ycie na�wietlo- ne, a rezultaty analiz nie mia�yby wystarczaj�cego obja�nienia odno�nie do swych metodologicznych podstaw czy szerszych spo�eczno-konteksto- wych uwarunkowa�. Ksi��ka zawiera przede wszystkim m�j w�asny dorobek naukowy - teoretyczny oraz oparty na mych w�asnych badaniach empirycznych kon- tynuowanych przez kierowane przeze mnie zespo�y badawcze. Oczywi- �cie, uwzgl�dni�em r�wnie� wyniki bada� empirycznych innych autor�w, nie zwi�zanych ze mn� kooperacj� naukow�. Umo�liwi�a to lektura cza- sopism naukowych i monografii. Istotnym �r�d�em wiedzy o wsp�czesnych rodzinach polskich lat 1976-1990 by� koordynowany przeze mnie w okresie 15 lat (koordynator I stopnia) og�lnopolski program badawczy �Stan i przeobra�enia wsp�- czesnych rodzin polskich" - a �ci�lej, dorobek tego programu w zakresie bada� empirycznych. Wielo�� i r�norodno�� wiedzy empirycznej sk�oni�a mnie do odst�pie- nia od drobiazgowego powo�ywania si� na inne prace i cytowania. Niejed- nokrotnie u podstaw sformu�owanej przeze mnie tezy le�a�a mnogo�� em- pirycznych przes�anek. W kilku zdaniach mo�e by� zawarta tw�rcza synteza wielu prac i bada�. Tego rodzaju syntez inspirowanych licznymi badaniami i literatur� jest w niniejszej ksi��ce wiele. O inspiruj�cych mnie �r�d�ach informuje umieszczona na ko�cu ksi��ki bibliografia. Praca sk�ada si� z czterech cz�ci: Cz�� I (Zagadnienia og�lne); Cz�� II (Zagadnienia szczeg�owe); Cz�� III (Egzemplifikacja. Wsp�czesne ro- dziny polskie); Cz�� IV (Zako�czenie. Prognoza). W cz�ci I poddano charakterystyce rodzin� wsp�czesn� w og�le, jej model, abstrahuj�c od konkretnych kategorii rodzin. Przedmiotem anali- zy by�y globalnie uj�te wsp�czesne rodziny europejskie oraz europejskie- go kr�gu kulturowego (USA, Kanada). Charakteryzowa�em je nie party- kularnie, lecz globalnie, opisuj�c to, co jest dla nich wsp�lne i pomijaj�c cechy specyficzne rodzin poszczeg�lnych kraj�w. Poza zasi�giem moich zainteresowa� znalaz�y si� kraje Trzeciego �wiata oraz rodziny r�norod- nych plemion, kt�re co prawda egzystuj� wsp�cze�nie, ale pod wzgl�dem swoich cech i funkcjonowania znajduj� si� w dalekiej przesz�o�ci i nie by- �y nigdy przedmiotem moich bada�. Stanowi� przedmiot zainteresowa� etnolog�w i etnograf�w. ; : , : �" W cz�ci II podj��em niekt�re z najwa�niejszych zagadnie� szczeg�o- wych zwi�zanych z rodzinami wsp�czesnymi: rodzina w kontek�cie pro- ces�w integracji, globalizacji �kontrowanej" przez d��no�� do autonomii, zachowania to�samo�ci; socjalizacja intencjonalna i spontaniczna w ro- dzinie wsp�czesnej - kszta�towanie osobowo�ci potomstwa w trudnych warunkach wsp�czesno�ci (istotny problem spo�eczny). Cz�� III po�wi�cona jest wsp�czesnym rodzinom polskim. Ich charak- terystyka spe�nia funkcj� egzemplifikacji rodziny wsp�czesnej. Wyb�r pad� na rodziny polskie, bo by�y one od lat przedmiotem moich bada�. 8 Cze�� IV reprezentuje artyku� futurologiczny w kt�rym, opieraj�c si� na znajomo�ci aktualnych reali�w i tendencji przemian, staram si� na- kre�li� przysz�o�� rodziny i miejsce cz�owieka w jej ramach, ujmuj�c t� problematyk� w kontek�cie przeobra�e� spo�ecze�stw. Rodziny wsp�czesne charakteryzuj� w uj�ciu dynamicznym, bior�c pod uwag� dwie regu�y metodologiczne wskazuj�ce na: (1) spo�eczno-glo- balne i makrostrukturalne uwarunkowania �ycia rodzinnego oraz (2) mezostrukturalne i mikrostrukturalne uwarunkowania �ycia rodzinnego, przy czym po�o�y�em nacisk na stosowanie regu�y pierwszej. Warto na zako�czenie podkre�li�, �e ksi��ka opr�cz walor�w poznaw- czych ma r�wnie� walory dydaktyczne i aplikacyjne. Zagadnienia doty- cz�ce rodziny s� obecnie przedmiotem szczeg�lnych zainteresowa� o�rod- k�w akademickich oraz spo�ecze�stwa. Podj�cie przeze mnie kluczowych problem�w rodziny wsp�czesnej stwarza mo�liwo�� wykorzystania pracy r�wnie� w charakterze autorskiego podr�cznika akademickiego, z kt�re- go mog� korzysta� zar�wno wyk�adowcy, jak i studenci socjologii, pedago- giki, psychologii. Ksi��ka mo�e te� by� przydatna w praktyce zawodowej specjalist�w zajmuj�cych si� rodzin� i wychowaniem. Zbigniew Tyszka Cz�� I ZAGADNIENIA OG�LNE Rc ne eur glol mi. zwl sta< rop> nioi mia isto XX wie cha: (ek wsp dan prz< wct \ wsp przi okr spoi Rozdzia� I Rodzina w epoce preindustrialnej, industrialnej oraz postindustrialnej. Mechanizmy i kierunki przemian Celem badawczym podj�tym w niniejszym rozdziale jest syntetycz- ne przedstawienie zwi�zk�w zachodz�cych mi�dzy przemianami rodzin europejskich w os...
Aniuta