WS-K_kras i antropopresja 2.pdf

[w:] M. Szelerewicz, J. Urban, A. Polonius (red.) Materiały 42. Sympozjum Speleologicznego. Sekcja Speleologiczna

Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika, Tarnowskie Góry 24-26.10.2008, Kraków, s. 84-85

Zjawiska krasowe Garbu Tarnogórskiego

Andrzej Tyc

Katedra Geomorfologii, Uniwersytet Śląski,

ul. Będzińska 60, 41-200 Sosnowiec, e-mail: andrzej.tyc@us.edu.pl

Zjawiska krasowe Wyżyny Śląskiej związane są z występowaniem na powierzchni lub pod

pokrywą osadów kenozoicznych skał serii węglanowej triasu, głównie wapienia muszlowego (trias

środkowy) i retu. Seria ta nazywana jest często wspólnie triasem śląskim lub śląsko-krakowskim.

Największe rozprzestrzenienie utworów węglanowych triasu występuje w równoleżnikowym pasie

Progu Środkowotriasowego (Wapienia Muszlowego), ciągnącego się od doliny Odry na zachodzie po

Olkusz i Trzebinię na wschodzie. W miarę zwartą pokrywą wapienie i dolomity środkowego triasu i

retu występują na Garbie Tarnogórskim (w ujęciu fizycznogeograficznym J. Kodrackiego 2001;

powierzchnia ok. 1000 km 2 ) w północnej części Wyżyny Śląskiej. Na pozostałym obszarze przyjmują

one formy mniejszych płaskowyży i ostańców położonych wśród skał karbonu oraz dolnego i górnego

triasu.

Zjawiska krasowe triasu śląskiego są reprezentowane na obszarze Garbu Tarnogórskiego

inwentarzem licznych form krasu powierzchniowego, głównie o charakterze kopalnym oraz

nielicznych jaskiń. Charakterystycznym dla tcyh zjawisk jest ich silny związek z siecią spękań

ciosowych i fug międzyławicowych w wapieniach i dolomitach. W strefie występowania dolomitów

kruszconośnych (zachodnia granica ich występowania przebiega w okolicach Tarnowskich Gór i

Bytomia) kras nawiązuje do nieregularnych kontaktów litologicznych tych dolomitów z wapieniami.

Wśród form powierzchniowych, szczególnie w zachodniej i środkowej części Garbu Tarnogórskiego –

na Płaskowyżu Tarnowickim i Twardowickim, dominują wypełnione osadami (głównie

dolnojurajskimi i kenozoicznymi) różnego typu i wielkości obniżenia. Do najbardziej

charakterystycznych należą duże leje krasowe wypełnione jaskrawoubarwionymi glinkami

ogniotrwałymi i boksytowymi (m.in. Gers 1963; Górzyński 1964; Gilewska 1963; Zieliński 1963).

Nie rozstrzygnięty jest do tej pory problem genezy i wieku tych form, jak również samych wypełnień

(zob. Assman 1943, Hornig 1956). Na naturalnych i sztucznych (po eksploatacji surowców)

wychodniach wapieni i dolomitów (szczególnie dolomitów diploporowych) rozwinięte są dość

powszechnie formy żłobków krasowych – jamki, niewielkie miseczki krasowe, bruzdy i żebra

(Gilewska 1963).

Wśród zjawisk krasu podziemnego najpowszechniejsze są również formy wypełnione. Są to

poszerzone szczeliny i fugi międzyławicowe lub wspomniane kontakty wapieni i dolomitów

kruszconośnych (zob. m.in. Gilewska 1960; Hornig 1956; Tyc 1996, 1997).

Wyżyna Śląska nie posiada do tej pory opublikowanego inwentarza jaskiń. W katalogach

jaskiń Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej (Kowalski 1951; Szelerewicz, Górny 1986) podawana

jest zwykle Jaskinia w Diablej Górze (107 m długości), która geologicznie i geograficznie należy do

triasu śląskiego we wschodniej części Garbu Tarnogórskiego. Próbą zestawienia, niestety

niedoskonałą, jest niepublikowane opracowanie M. Bąka (2004) zawierające inwentarz jaskiń i form

antropogenicznych z obszaru Wyżyny Śląskiej. Wejścia do większości jaskiń i schronisk skalnych

Garbu Tarnogórskiego znajdują się w nieczynnych kamieniołomach lub niewielkich łomach

gospodarczych. Z tego powodu część z odkrytych, szczególnie w latach 90. XX w., form została dość

szybko zdegradowana, polegająca głównie na zasypaniu wyrobisk odpadami. Rażącym przykładem

jest system największych, odkrytych do tej pory jaskiń tego regionu – Jaskinia Siewierska I (100 m

długości) oraz Jaskinia Siewierska II (250 m długości) (Pawełczyk 1996). Wśród ciekawych,

większych form podziemnych Garbu Tarnogórskiego wymienić należy jeszcze Jaskinię Brzękowicką

(45 m długości) i Jaskinię Naciekową na Górze Kijowej (31 m długości) na Płaskowyżu

Twardowickim oraz Jaskinię Dolomitową (22 m długości) w Dąbrowie Górniczej Ząbkowicach.

Zarówno rzeźba krasowa, jak i jaskinie Garbu Tarnogórskiego zostały silnie przekształcone w

wyniku wielowiekowej eksploatacji surowców mineralnych – rud srebra, ołowiu, cynku i żelaza oraz

wapieni i dolomitów. Większość wychodni skał węglanowych jest pokryta gęstą siecią wyrobisk

górniczych, powierzchniowych (warpi) i podziemnych. Licznych przykładów dostarczają okolice

Tarnowskich Gór, Siewierza, Ząbkowic i Olkusza. Nieliczne jaskinie zostały często wykorzystane do

prowadzenia płytkiej podziemnej eksploatacji kamienia łamanego. Podziemne kamieniołomy wapieni

i dolomitów są charakterystyczne dla Płaskowyżu Twardowickiego (np. okolice Góry Siewierskiej i

Dęba) i Garbu Ząbkowickiego (np. okolice Ząbkowic i Strzemieszyc).

Literatura:

Assman P., 1943. Die Geologie des Industriegebietes, Landeskunde des obershchlesischen

Industriegebietes. Breslau.

Bąk M., 2004. Inwentaryzacja jaskiń, schronisk podskalnych, nieczynnych starych sztolni i kopalni

oraz podziemi na terenie Wyżyny Śląskiej. Będzin [niepublikowane].

Gers J., 1963. Zjawiska krasowe na obszarze Tarnowskie Góry - Radzionków. Przegl. Geol. 11, 2.

Gilewska S., 1960. Przyczynek do poznania rozwoju krasu w środkowotriasowym dolomicie

kruszconośnym na Górnym Śląsku. Przegl. Geogr., 32, 1-2.

Gilewska, S., 1963. Rzeźba Progu środkowotriasowego w okolicy Będzina. Prace Geograficzne Inst.

Geogr. PAN, nr 44.

Górzyński Z., 1964. Wyniki badań utworów ilastych występujących w zagłębeniach krasowych w

rejonie Mierzęcic. Kwart. Geol., 8, 2

Hornig A., 1956: Z zagadnień krasu w górnośląskim triasie. Czasopismo Geogr., 27, z. 4.

Kondracki J., 2001. Geografia regionalna Polski. PWN Warszawa.

Kowalski K., 1951. Jaskinie Polski. T. 1, Warszawa.

Pawełczyk M., 1996. Jaskinia Siewierska II. Jaskinie 5.

Szelerewicz M., Górny A., 1986. Jaskinie Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej. Wyd. PTTK „Kraj”,

Warszawa-Kraków.

Tyc A., 1996. Zjawiska krasowe w triasie śląskim – aktualny stan wiedzy. [w:] J. Urban (red.)

Materiały 30. Sympozjum Speleologicznego Pol. Tow. Przyr. im. Kopernika, Kielce-Bocheniec,

18-22.10.1996.

Tyc A., 1997. Wpływ antropopresji na procesy krasowe Wyżyny Śląsko-Krakowskiej na przykładzie

obszaru Olkusz-Zawiercie. Kras i speleologia. Numer specjalny 2(1997), Wyd. Uniw. Śląskiego,

Katowice.

Zieliński A., 1963. O występowaniu piasków kwarcowych w rejonie Mierzęcic. Przegl. Geol., 11, 9.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: