WS-K_kras i intropopresja 1.pdf

[w:] M. Szelerewicz, J. Urban, A. Polonius (red.) Materiały 42. Sympozjum Speleologicznego. Sekcja Speleologiczna

Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika, Tarnowskie Góry 24-26.10.2008, Kraków, s. 84-85

Ascenzyjny etap speleogenezy Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej

– zapis w morfologii jaskiń i rzeźbie terenu

Andrzej Tyc

Katedra Geomorfologii, Uniwerystet Śląski

ul. Będzińska 60, 41-200 Sosnowiec, e-mail: andrzej.tyc@us.edu.pl

Poligenetyczny i wielofazowy kras Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej nosi wyraźne piętno

speleogenezy w warunkach ascenzyjnej cyrkulacji freatycznej, w części hydrotermalnej. Etap (etapy)

tej speleogenezy jest zapisany zarówno w morfologii wielu jaskiń, jak również rzeźbie terenu. W

świetle najnowszych badań speleologicznych i geomorfologicznych, prowadzonych głównie na

Wyżynie Częstochowskiej (Tyc 2003, 2005, w druku), można wnioskować, iż pomimo znacznego

zatarcia przez późniejsze etapy wadyczne i procesy denudacyjne, efekty ascenzyjnej cyrkulacji

freatycznej są w tym regionie zjawiskiem powszechnym. Można nawet zaryzykować stwierdzenie, że

nadają one Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej charakter reliktu krasu hypogenicznego

(ascenzyjnego).

Występowanie w tym regionie jaskiń powstałych w wyniku mieszania się wstępujących,

podgrzanych wód głębokiej cyrkulacji fretycznej z wodami meteorycznymi infiltracji pionowej

zostało zauważone przez J. Rudnickiego (1978). W nawiązaniu do modeli rozwoju form

hydrotermalnych na Węgrzech przedstawił on koncepcję konwekcyjnej genezy Jaskini Berkowej we

wzgórzu Kołoczek w Podlesicach. J. Głazek i A. Szynkiewicz (1980) stwierdzili, iż podobną genezę

ma więcej podziemnych form krasowych na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i są one

wykształcone w postaci kulistych jaskiń, podobnych do głównej komory Jaskini Berkowej. Tezy te

potwierdzają późniejsze badania prowadzone w południowej (Smocza Jama) i środkowej (m.in.

Jaskinia Na Biśniku i Jasna w Strzegowej) części Wyżyny (Gradziński i in. 1996; Polonius 1999,

2003). Hydrotermalną (szerzej – ascenzyjną) genezę jaskiń wymienieni atorzy opierają w głównej

mierze na przesłankach morfologicznych – obecności sferycznych sal i dobrze rozwiniętych kotłów

stropowych. Formy te są efektem ascenzyjnej cyrkulacji freatycznej i nawiązują do spękań ciosowych

w wapieniach skalistych górnej jury lub nie wykazują żadnego związku z tektoniką.

Jakkolwiek kotły stropowe mogą powstawać w różnych warunkach cyrkulacji freatycznej,

niekoniecznie ascenzyjnej (Gradziński 1962; Lauritzen, Lundberg 2000; Osborne 2004), istnieje

szereg innych form korozyjnych i przesłanek morfologicznych w jaskiniach Wyżyny Krakowsko-

Częstochowskiej, które wskazują na ascenzyjny typ cyrkulacji freatycznej. Wśród najważniejszych

wymienić można m.in. formy otwartych kanałów ukierunkowanych ku górze (typu rising half-tube )

lub licznych ślepo zakończonych korytarzy, które powszechnie występują w jaskiniach i na ścianach

ostańców skalnych. W świetle najnowszych opracowań (m.in. Klimchouk 2007; Osborne 2007) są to

typowe formy jaskiń ascenzyjnych.

Interesującym zagadnieniem jest kwestia wieku zjawisk ascenzji i rozwoju jaskiń z nią

związanych. Wykorzystując reguły morfostratygrafii można stwierdzić, iż formy korozyjne związane

z genezą konwekcyjną należą do form pierwotnych w jaskiniach i zostały przekształcone lub

zintegrowane ze sobą przez formy późniejsze. Dogodne warunki ascenzyjnej cyrkulacji freatycznej na

Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej istniały zapewne w przedtortońskiej fazie krasowienia (w

ujęciu J. Głazka, 1973), kiedy przykryty słabo przepuszczalnymi osadami kredy masyw skał

węglanowych jury górnej podlegał intensywnym procesom tektonicznym ruchów laramijskich. Temu

okresowi J. Głazek i A. Szynkiewicz (1980) przypisują rozwój jaskiń hydrotermalnych (m.in. J.

Berkowej). W południowej części Wyżyny – w regionie krakowskim, warunki takie mogły się jeszcze

powtórzyć w potortońskiej fazie krasowienia, w obszarach przykrytych ilastymi osadami miocenu.

Dodatkowych argumentów przemawiających za możliwością istnienia wyraźnego etapu (etapów)

ascenzyjnego w rozwoju krasu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej dostarczają najnowsze badania,

dotyczące związku różnych zjawisk geologicznych z tektoniką podłoża paleozoicznego regionu (m.in.

Matyszkiewicz i in. 2006).

Z reguły omawiany typ jaskiń powstaje w zupełnej izolacji od rzeźby terenu. Dopiero w

wyniku procesów denudacyjnych (obniżania się powierzchni) formy ascenzyjnych jaskiń zbliżają się

do powierzchni terenu lub zostają otwarte na działanie czynników zewnętrznych. Znajduje to wyraz w

charakterystycznej rzeźbie wzgórz ostańcowych Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, jak również

ma znaczenie praktyczne, m.in. dla potencjalnie nowych odkryć jaskiniowych oraz niesie zagrożenia

związane z możliwością zagospodarowania terenów występowania jaskiń.

Literatura:

Głazek J., 1973. Znaczenie zjawisk krasowych dla rekonstrukcji paleogeograficznych i

paleotektonicznych. Przegl. Geol., 21, 10: 517-523.

Głazek J., Szynkiewicz A., 1980. Kras między Pilicą a Wartą i jego praktyczne znaczenie. Przewodnik

LII Zjazdu Pol. Tow. Geol., Bełchatów 11-14 września 1980, Warszawa, s. 84-99.

Gradziński M., Górny A., Motyka J., 1996. Wpływ ascenzyjnych przepływów na powstanie Jaskini

Smocza Jama. [w:] J. Urban (red.) Materiały 30. Sympozjum Speleologicznego Sekcji

Speleologicznej Pol. Tow. Przyr. im. Kopernika, Kielce-Bocheniec, 18-22.10.1996, s. 16.

Gradziński R., 1962. Rozwój podziemnych form krasowych w południowej części Wyżyny

Krakowskiej. Rocz. Pol. Tow. Geol., 32, 4: 429-492.

Lauritzen S.-E., Lundberg J., 2000. Solutional and Erosional Morphology of Caves. [in:] A.

Klimchouk, D.C. Ford, A.N. Palmer, W. Dreybrodt (ed.) Sepelogenesis. Evolution of Karst

Aquifer. National Speleological Society, Inc., Huntsville, 408-426.

Klimchouk A., 2007. Hypogene speleogenesis: Hydrogeological and Morphogenetic Perspective.

National Cave and Karst Research Institute. Special Paper No. 1, 106 p.

Matyszkiewicz J., Krajewski M., Żaba J., 2006: Structural control on the distribution of Upper Jurassic

carbonate buildups in the Kraków-Wieluń Upland (south Poland). N. Jb. Geol. Paläont. Mh., 3:

182-192.

Osborne R.A.L., 2004. The troubles with cupolas. Acta Carsologica 32/2, 1: 9-36.

Osborne R.A.L., 2007. Cathedral Cave, Wellington Cave, New South Wales, Australia. A multiphase,

non-fluvial cave. Earth Surface Processes and Landforms, vol. 32, 14: 2075-2103.

Polonius A., 1999. Rola konwekcji w powstaniu niektórych form jaskiniowych w Dolinie Wodącej.

[w:] A. Tyc (red.) Materiały 33. Sympozjum Speleologicznego Sekcji Speleologicznej Pol. Tow.

Przyr. im. Kopernika, Jeziorowice, 22-24.10.1999, s. 32-33.

Polonius A., 2003. Geneza systemów jaskiniowych w Paśmie Smoleńsko-Niegowonickim (Wyżyna

Krakowsko-Wieluńska). [Niepublikowana praca doktorska, archiwum Katedry Geomorfologii,

Uniwersytet Śląski], Sosnowiec.

Rudnicki J., 1978. Role of convection in shaping subterranean karst forms. Kras i Speleologia, 2 (XI):

92–101.

Tyc A., 2003. Przyczynek do speleogenezy Wyżyny Częstochowskiej. [w:] M. Gradziński, M.

Szelerewicz (red.) Materiały 37. Sympozjum Speleologicznego Sekcji Speleologicznej Pol. Tow.

Przyr. im. Kopernika, Wojcieszów, 24-26.10.2003, Kraków, s. 63–64.

Tyc A., 2005. Relikty krasu podziemnego we współczesnej morfologii ostańców Wyżyny Krakowsko-

Częstochowskiej. [w:] Kotarba A., Krzemień K., Święchowicz J. (red.) Współczesna ewolucja

rzeźby Polski. VII Zjazd Geomorfologów Polskich, Kraków 19-22 września 2005, Kraków, s. 481-

486,.

Tyc A., (w druku). Formy rzeźby odziedziczone po speleogenezie i ich znaczenie w ewolucji krasu

węglanowego. Prace Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: