Page 1
Obowiązki psychologa w świetle aktualnego ustawodawstwa
253
The psychologist’s responsibilities – legislative issues
Talarowska M., Florkowski A., Orzechowska A., Zboralski K.,
Gałecki P.
Medical University of Lodz, Poland, Department of Adult Psychiatry
An act of psychological profession and psychologists’ self-governing
council on June 8th 2001 has been in effect since January 1st 2006.
It cannot be forgotten, that the psychologists have not only entitle-
ment but also responsibilities. Among above-mentioned we can num-
ber: duty of patient’s agreement obtaining, duty of official secret,
duty of period of special training, duty of information about going out
of psychological profession, duty of professional training and duty of
membership in professional autonomy.
Key words: psychologist, duties, law
Pol. Merk. Lek., 2009, XXVII, 159, 253
Obowiązki psychologa w świetle aktualnego
ustawodawstwa
MONIKA TALAROWSKA, ANTONI FLORKOWSKI, AGATA ORZECHOWSKA, KRZYSZTOF ZBORALSKI,
PIOTR GAŁECKI
Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Klinika Psychiatrii Dorosłych, kierownik: prof. dr hab. med. A. Florkowski
Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Klinika Psychiatrii Dorosłych
Ustawa o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psycholo-
gów z dnia 8 czerwca 2001 r. obowiązuje od dnia 1 stycznia 2006 r.
Należy pamiętać, że z faktu tego wynikają dla nas – psychologów
nie tylko uprawnienia, ale także liczne obowiązki. Wśród tych ostat-
nich można wymienić: obowiązek uzyskania zgody klienta, obowią-
zek zachowania tajemnicy, obowiązek odbycia stażu podyplomowe-
go, obowiązek informowania o zaprzestaniu wykonywania zawodu
psychologa, obowiązek doskonalenia zawodowego oraz obowiązek
członkowstwa w samorządzie zawodowym psychologów.
Słowa kluczowe: psychologowie, obowiązki, ustawa
Psychologia naukowa istnieje już 130 lat [12]. Kolejne wła-
dze ustawodawcze prawie przez cały wiek XX regulację za-
gadnień związanych z wykonywaniem zawodu psychologa
pozostawiały jednak na uboczu [7]. Ustawa o zawodzie psy-
chologa i samorządzie zawodowym psychologów [23] (zwa-
na dalej ustawą o zawodzie psychologa) została uchwalona
w dniu 08. 06. 2001 r., a weszła w życie 01. 01. 2006 r. Akt
ten, poza przyznaniem szczególnych uprawnień psycholo-
gom, nakłada na tę grupę zawodową również liczne obowiąz-
ki. Wybrane zagadnienia dotyczące tej tematyki zostaną
przedstawione w tym artykule.
OBOWIĄZEK UZYSKANIA ZGODY PACJENTA
W pierwszej kolejności warto wspomnieć o obowiązku uzy-
skania przez psychologa zgody pacjenta na poddanie się dia-
gnozie lub też innym oddziaływaniom psychologicznym. Obo-
wiązek ten został zwarty w art. 12 ustawy o zawodzie psy-
chologa [23]. Ciszewski [3] uważa, że zgoda pacjenta jest
warunkiem legalności działania w procesie świadczenia usług
medycznych. Sam brak sprzeciwu pacjenta nie wydaje się
wystarczający [9]. Ten obowiązek może być uchylony jedy-
nie przez wyraźne oświadczenie pacjenta, że nie chce on
być informowany o swoim stanie zdrowia, a także w sytuacji,
gdy ograniczenie informacji uzasadnione jest, według oceny
lekarza, stanem jego zdrowia (art. 31 ust. 4 Ustawy o zawo-
dach lekarza i lekarza dentysty) [22].
Pacjent ma także prawo do odmowy poddania się lecze-
niu, a zgodę pacjenta należy traktować jako jednostronne
oświadczenie woli, które w każdej chwili może zostać od-
wołane [3]. Jeżeli pacjent jest małoletni lub niezdolny do
świadomego wyrażenia zgody, wymagana jest zgoda jego
przedstawiciela ustawowego, a gdy pacjent nie ma przed-
stawiciela ustawowego lub porozumienie się z nim jest nie-
możliwe – zgoda sądu opiekuńczego. W przypadku osoby
całkowicie ubezwłasnowolnionej zgodę wyraża przedstawi-
ciel ustawowy tej osoby (art. 32 Ustawy o zawodach leka-
rza i lekarza dentysty i art. 21 ust. 1 Ustawy o zakładach
opieki zdrowotnej) [26].
Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty określa
także formę udzielenia przez pacjenta zgody na zabieg lecz-
niczy (art. 30). W przypadku, gdy zgoda dotyczy przeprowa-
dzenia badania lub innych świadczeń medycznych, jeżeli
ustawa nie wymaga formy pisemnej, może być wyrażona
ustnie lub przez takie zachowanie, które w sposób nie bu-
dzący wątpliwości wskazuje na wolę poddania się propono-
wanym zabiegom. Forma pisemna wymagana jest natomiast
w przypadku zabiegu operacyjnego oraz zastosowania me-
tody leczenia bądź diagnostyki stwarzającej podwyższone
ryzyko dla pacjenta [9].
Prawo pacjenta do wyrażenia zgody na udzielenie okre-
ślonych świadczeń zdrowotnych ma szczególne znaczenie
w odniesieniu do osób z zaburzeniami psychicznymi [13].
Specyfiką psychiatrii jest bowiem konieczność postępowa-
nia przymusowego, w przypadku którego istnieje szczegól-
nie duże zagrożenie dla godności człowieka i jego prawa
samostanowienia [1]. Zagadnienie uzyskania zgody, jako
przesłanki legalności udzielenia świadczeń zdrowotnych w
odniesieniu do osób z zaburzeniami psychicznymi, regulują
przepisy Ustawy o ochronie zdrowia psychicznego [24]. W
art. 3 pkt 4 zawarta jest definicja „zgody” pacjenta. Prawo
wyrażenia zgody na przyjęcie do szpitala psychiatrycznego
doznaje ograniczenia w przypadku gdy:
– dotychczasowe zachowanie osoby chorej psychicznie
wskazuje na to, że z powodu tej choroby zagraża bezpo-
średnio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób
(art. 23),
wskazuje na to, że nieprzyjęcie do szpitala spowoduje
znaczne pogorszenie stanu jej zdrowia psychicznego,
– osoba chora psychicznie jest niezdolna do samodziel-
nego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, a
uzasadnione jest przewidywanie, że leczenie w szpitalu
psychiatrycznym przyniesie poprawę jej stanu zdrowia
(art. 29).
Page 2
M. Talarowska i wsp.
254
Wymieniona ustawa przewiduje także możliwość odstą-
pienia od wymogu uzyskania zgody w przypadku badań psy-
chiatrycznych. Badanie takie może zostać przeprowadzone
bez zgody pacjenta w sytuacji:
– osoby, której zachowanie wskazuje na to, że z powodu
zaburzeń psychicznych może zagrażać bezpośrednio wła-
snemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób,
– osoby, która nie jest zdolna do zaspokajania podstawo-
wych potrzeb życiowych (art. 21) [24].
W ustawie o zawodzie psychologa (art. 12) [23] ustawo-
dawca stwierdza natomiast, że zgoda badanego nie jest wy-
magana w przypadkach określonych w przepisach Kodeksu
Karnego, Kodeksu Postępowania Karnego oraz w prezento-
wanej Ustawie o ochronie zdrowia psychicznego. Podobnie,
zgoda na przeprowadzenie badań nie jest wymagana także
w stosunku do poborowych, kierowanych do specjalności i
funkcji zgodnie z kryteriami doboru poborowych do poszcze-
gólnych specjalności wojskowych oraz osób ubiegających się
o przyjęcie do zawodowej służby wojskowej. Psycholog ma
również obowiązek poinformować pacjenta o celu podejmo-
wanego postępowania, jego przebiegu, wynikach i sposobie
ich udostępniania (art. 13 ustawy o zawodzie psychologa) [23].
Zgodnie z Kodeksem Etyczno-Zawodowym Psychologa
(pkt 16-20 oraz pkt 34) [6], powinien on poinformować klien-
ta o ewentualnym ryzyku związanym ze stosowanymi meto-
dami terapeutycznymi oraz o istniejących metodach alterna-
tywnych, z uwzględnieniem metod niepsychologicznych.
Rozpoczynając pracę, psycholog każdorazowo uzgadnia z
klientem cel i zakres swoich działań oraz zasadnicze sposo-
by postępowania. Osoby zgłaszające się do psychologa nie
z własnej inicjatywy, zarówno dorośli, jak i dzieci, powinny
być przez niego informowane o celu postępowania, stoso-
wanych metodach, wynikach i sposobie ich udostępnienia.
Osoby małoletnie powinny być traktowane w sposób szcze-
gólny. Kontakty z psychologiem w żadnym razie nie mogą
być realizowane pod presją ze strony instytucji i osób doro-
słych, decydujących w imieniu małoletniego. Psycholog ma
prawo i obowiązek respektować decyzję małoletniego doty-
czącą kontaktów z nim [2].
OBOWIĄZEK ZACHOWANIA TAJEMNICY
Psycholog ma obowiązek zachowania w tajemnicy informacji
związanych z pacjentem, a uzyskanych w związku z wykony-
waniem zawodu [4]. Obowiązek ten nie może być ograniczo-
ny w czasie. Wyjątek od tej zasady stanowi poważne zagro-
żenie zdrowia, życia klienta lub innych osób oraz przepisy od-
rębnych ustaw. Zapis dotyczący tajemnicy zawodowej obec-
ny jest także w Ustawie z dnia 19. 08. 1994 r. o ochronie zdro-
wia psychicznego [24]. Ustawa ta dotyczy służb medycznych,
w tym także psychologów. Jej art. 50 ust. 1 brzmi: „Osoby
wykonujące czynności wynikające z niniejszej ustawy są obo-
wiązane do zachowania w tajemnicy wszystkiego, o czym
powezmą wiadomość w związku z wykonywaniem tych
czynności, stosownie do odrębnych przepisów (...)”. Ustęp 2
art. 50 tej ustawy podaje natomiast okoliczności, w których
zwolnienie z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej jest
dopuszczalne: „Od obowiązku zachowania tajemnicy osoba
wymieniona w ust. 1 jest zwolniona w stosunku do: 1). lekarza
sprawującego opiekę nad osobą z zaburzeniami psychiczny-
mi, 2). właściwych organów administracji rządowej lub samo-
rządowej co do okoliczności, których ujawnienie jest niezbęd-
ne do wykonywania zadań z zakresu pomocy społecznej, 3).
osób współuczestniczących w wykonywaniu czynności w ra-
mach pomocy społecznej, w zakresie, w jakim to jest niezbęd-
ne, 4). służb ochrony państwa i ich upoważnionych pisemnie
funkcjonariuszy lub żołnierzy w zakresie niezbędnym do prze-
prowadzenia postępowania sprawdzającego na podstawie
przepisów o ochronie informacji niejawnych”.
Wnikanie w intymne, osobiste sprawy pacjenta dopusz-
czalne jest jedynie w takim zakresie, jaki wynika z celów po-
mocy psychologicznej. W sytuacji współpracy ze specjalista-
mi z innych dziedzin lub korzystania z ich konsultacji, psy-
cholog udostępnia wyniki własnych badań tylko w takim stop-
niu, w jakim jest to potrzebne. Korzystając z pomocy perso-
nelu pomocniczego bez pełnych kwalifikacji (np. studenci),
psycholog odpowiada za realizację zasad etyki zawodowej
(art. 22-24 Kodeksu Etyczno-Zawodowego Psychologa) [6].
Jeżeli wyniki badania mają służyć nie tylko do informacji klien-
ta, należy stosować przepisy Ustawy z dnia 29. 08. 1997 r. o
ochronie danych osobowych [7, 25].
Także Kodeks Karny [27] (art. 266 par. 1) i Kodeks Postę-
powania Karnego [28] (art. 180) chronią tajemnicę zawodo-
wą. Prawo każdego z nas do zachowania w tajemnicy da-
nych o stanie zdrowia zostało także sformułowane przez Try-
bunał Europejski w art. 8 Europejskiej Konwencji o Ochronie
Praw Człowieka i Obywatela oraz w polskiej Ustawie z dnia
29. 08. 1997 r. o ochronie danych osobowych [7, 25].
OBOWIĄZEK ODBYCIA STAŻU PODYPLOMOWEGO
Tak jak w przypadku innych zawodów medycznych, tak i w
odniesieniu do psychologów, ustawodawca wprowadził obo-
wiązek odbycia obligatoryjnego stażu podyplomowego. Każ-
dy, kto spełnia warunki określone w art. 8 ust. 1 ustawy o
zawodzie psychologa [23] ma zapewniony dostęp do stażu
podyplomowego.
Podyplomowy staż zawodowy, powinien być odbywany
pod merytorycznym nadzorem psychologa posiadającego
prawo do wykonywania zawodu (art. 8 Ustawy) [23]. Osoba
ta ponosi odpowiedzialność za czynności zawodowe wyko-
nywane przez psychologa-stażystę. Po rozpoczęciu pody-
plomowego stażu zawodowego, psycholog odbywający staż,
na swój wniosek, zostaje wpisany na listę psychologów-sta-
żystów.
W trakcie zawodowego stażu podyplomowego psycholog-
stażysta uzyskuje ograniczone prawo do wykonywania za-
wodu. Ustawa o zawodzie psychologa nie precyzuje jednak
na czym polega wspomniane ograniczone prawo do wyko-
nywania zawodu oraz nie przewiduje trybu, w jakim sprecy-
zowanie takie miałoby nastąpić. O uprawnieniach psycholo-
ga-stażysty, mającego ograniczone prawo wykonywania za-
wodu, można jedynie wnioskować z przepisów projektu Roz-
porządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie
stażu podyplomowego psychologów [15].
Za organizację, przeprowadzenie i zapewnienie możliwo-
ści odbycia stażu odpowiadają właściwe Regionalne Rady
Psychologów. Staż odbywa się u wyznaczonego przez wła-
ściwą Regionalną Radę Psychologów opiekuna w indywidu-
alnej praktyce psychologicznej lub w indywidualnej specjali-
stycznej praktyce psychologicznej. Jednorazowo każdy opie-
kun może nadzorować odbywanie stażu tylko przez jednego
psychologa-stażystę. Dla porównania, warto wspomnieć, że
w przypadku pielęgniarek i położnych koordynator stażu może
nadzorować odbywanie stażu maksymalnie 15 stażystów (§
10 Rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie stażu pody-
plomowego pielęgniarek i położnych) [18].
Projekt rozporządzenia określa także szczegółowo pra-
wa i obowiązki stażystów oraz ich opiekunów. Należy zwró-
cić uwagę, że staż podyplomowy psychologa nie kończy się
egzaminem. Inaczej jest w przypadku stażu podyplomowe-
go lekarzy i lekarzy dentystów (art. 5 ustawy o zawodach
lekarza i lekarza dentysty) [14, 17, 22].
Po zakończeniu stażu psycholog-stażysta składa wypeł-
nioną kartę stażu do właściwej Regionalnej Rady Psycholo-
gów, która wydaje zaświadczenie o ukończeniu stażu po uzy-
skaniu przez psychologa-stażystę co najmniej ogólnej oceny
dostatecznej (3). Stanowi ono podstawę do uzyskania wpisu
na listę psychologów.
Staż zawodowy psychologa trwa 12 miesięcy, a zajęcia w
jego ramach nie mogą odbywać się rzadziej niż raz w tygo-
dniu. Ani ustawa o zawodzie psychologa, ani też prezento-
Page 3
255
wany projekt rozporządzenia nie określają dokładnych ter-
minów, w których staż powinien się rozpocząć. Zarówno w
przypadku pielęgniarek i położnych [11, 18, 21] oraz lekarzy
i lekarzy dentystów [17] może to nastapić jedynie dwa razy w
roku. W projekcie rozporządzenia w sprawie stażu podyplo-
mowego psychologów nie odnajdziemy także przepisów,
mówiących o tym, czy i w jakiej wysokości opiekunowi stażu
oraz psychologowi-stażyście w trakcie trwania stażu przy-
sługuje wynagrodzenie (tak jak ma to jest, np. w przypadku
pielęgniarek i położnych). Pozostawienie tej kwestii bez bar-
dziej szczegółowych regulacji może się w przyszłości stać
przyczyną trudności w znalezieniu osób chętnych do wypeł-
niania roli opiekuna stażu.
OBOWIĄZEK INFORMOWANIA O ZAPRZESTANIU
WYKONYWANIA ZAWODU PSYCHOLOGA
Kolejny z obowiązków psychologa wyrażony został w art. 8
pkt 7 i 8 ustawy o zawodzie psychologa [23]. Wynika z niego,
że psycholog, który nie wykonuje zawodu ma obowiązek za-
wiadomić o tym Radę Regionalnej Izby Psychologów w ter-
...
psychUW