Zagadnienia Ogólne finansów publicznych i prawa finansowego
Pojęcie finansów publicznych
Zjawiska związane z finansami należy podzielić na pieniężne i finansowe. Zjawiska pieniężne służą zaspokajaniu różnych potrzeb i stanowią kategorię ekonomiczną. Zjawiska finansowe są elementem zjawisk pieniężnych, odnoszą się do gromadzenia i wydatkowania środków pieniężnych. Finanse publiczne należy rozumieć jako procesy gromadzenia i wydatkowania środków pieniężnych w celu zaspokajania potrzeb publicznych.
Finanse publiczne a finanse prywatne
Finanse prywatne to procesy gromadzenia i wydatkowania środków w celu zaspokojenia potrzeb prywatnych. Finanse publiczne dążą do gromadzenia i wydatkowania środków publicznych celem najlepszego zaspokojenia potrzeb publicznych. Są realizowane przez podmioty prawa publicznego różnego szczebla. W finansach publicznych nie ma równorzędności podmiotów. Proces gromadzenia i wydatkowania środków w oparciu o finanse publiczne jest w znacznym stopniu uregulowany prawnie.
Zakres i funkcje finansów publicznych
System finansowy jest to ogół form i urządzeń służących gromadzeniu (podatki, opłaty, cła) i wydatkowanie środków pieniężnych ( dotacje, subwencje, stypendia) na cele publiczne. Gromadzenie i wydatkowanie środków wymaga urządzeń planistycznych – podstawowym jest budżet. Do funkcji finansów publicznych zaliczamy:
· Funkcję redystrybucyjną – oznacza przejmowanie środków od jednych podmiotów i przekazywanie go innym podmiotom. Przejęcie środków odbywa się bezzwrotnie i nieodpłatnie.
· Funkcja fiskalna – jej istotą jest działanie mające na celu jest zapewnienie Państwu dochodów mających na celu realizację jego zadań i funkcji.
· Funkcja stymulacyjna – jest to stosowanie instrumentów finansowych jako środków pośredniego oddziaływania na podmioty stosunków finansowych
· Funkcja ewidencyjno informacyjna – z procesami gromadzenia i wydatkowania środków wiąże się uzyskiwanie informacji, które następnie mogą posłużyć do racjonalnego planowania instytucji finansów publicznych.
Interwencjonizm fiskalny jest zjawiskiem związanym z funkcją stymulacyjną, celem interwencjonizmu jest oddziaływanie na gospodarkę państwa w makroskali szczególnie w okresie recesji zwiększenie popytu, np. podatki, zasiłki socjalne, zwiększenie wydatków na inwestycje publiczne.
Prawo finansowe i jego zakres
W zakresie szerokim prawo finansowe stanowi odrębną gałąź prawa obejmującą swoim zakresem: prawo podatkowe, prawo budżetowe, prawo ustroju pieniężnego, prawo celne, publiczne prawo bankowe, prawo dewizowe, prawo ubezpieczeń społecznych. Elementem łączącym te dziedziny jest gromadzenie środków i wydatkowanie ich na cele publiczne. Nadto prawo finansowe jest powiązane z innymi dziedzinami prawa: prawem konstytucyjnym, prawem administracyjnym, publicznym prawem gospodarczym, prawem karnym, prawem karnym skarbowym i prawem międzynarodowym. Należy też zwrócić uwagę na związki pomiędzy prawem finansowym a prawem cywilnym i administracyjnym.
W znaczeniu wąskim prawo finansowe należy rozumieć jako normy prawe obejmujące finanse państwa i jednostek samorządu terytorialnego. Ustawowy zakres prawa finansowego to: gromadzenie dochodów i przychodów publicznych, wydatkowanie środków publicznych, finansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu państwa, zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne, zarządzanie środkami publicznymi, zarządzanie długiem publicznym, rozliczenia z budżetem Unii Europejskiej. Katalog ten jest katalogiem otwartym. Normy prawa finansowego określają uprawnienia i obowiązki podmiotów prawa finansowego. Norma prawa finansowego składa się z hipotezy, dyspozycji oraz sankcji.
Regulacje konstytucyjne prawa finansowego
W zakresie konstytucyjnych regulacji prawa finansowego, należy odnieść się nie tylko do przepisów bezpośrednio dotyczących finansów publicznych. Regulacji obejmujących swoim zakresem należy doszukiwać się także w normach art. 2 KRP – zasada państwa prawnego, art. 7 normujący zasadę legalności i praworządności, czy art. 20 i 22 odnoszące się do wolności gospodarczej. Upoważnieniem konstytucyjnym do unormowania prawa finansów publicznych w ustawie jest art. 216 ust. 1 KRP: „środki finansowe na cele publiczne są gromadzone i wydatkowane w sposób określony w ustawie”. Regulacja odnosząca się bezpośrednio do prawa finansowego dotyczy uchwalania ustawy budżetowej (art. 146 ust 4 pkt 5 i 6 KRP), a szczególności uprawnienie RM w zakresie wyłączności składania inicjatywy ustawodawczej w zakresie ustawy budżetowej (srt. 221 KRP), Poza regulacjami dotyczącymi uchwalenia procedury budżetowej, w konstytucji znajduje się konstytucyjny zakaz przekroczenia progu 3/5 rocznego PKB w zakresie zaciąganych pożyczek i zobowiązań finansowych.
Administracja finansów publicznych
Pojęcie administracji finansów publicznych
Administracja finansów publicznych to zespół organów i jednostek organizacyjnych, których podstawowe zadanie polega na realizacji funkcji administracji w sferze finansów publicznych. Funkcją tej administracji jest gromadzenie i wydatkowanie publicznych środków pieniężnych.
Funkcje administracji finansów publicznych
W szerokim ujęciu organy administracji finansów podzielić na organy zarządzające: Sejm, Senat, Radę Ministrów, Ministra Finansów i Narodowy Bank Polski oraz na organy wykonawcze jakimi są organy podległe Ministrowi Finansów.
Innym kryterium jest zakwalifikowanie jako organy finansowe zarządzające władczo – wydają decyzje zawierające określone zakazy bądź nakazy, a także na aparat pomocniczy przygotowujący decyzje, opinie, wykonujący czynności przygotowawcze, kontrolne czy materialno techniczne.
Jako organ administracji finansów publicznych należy zaliczyć ministra właściwego ds. finansów publicznych, który jest organem podatkowym I instancji w sprawach stwierdzenia nieważności decyzji, wznowienia postępowania, zmiany lub uchylenia decyzji lub stwierdzenia jej wygaśnięcia. Minister właściwy do spraw finansów publicznych sprawuje ogólny nadzór w sprawach podatkowych, nadto jest organem właściwym w sprawach administracji celnej. Nadto Minister Finansów przygotowuje wstępny projekt budżetu, zapewnia prawidłowość wpływów budżetowych, a także przygotowuje sprawozdanie z wykonania budżetu państwa.
Jako organy administracji finansów publicznych należy wskazać organy podatkowe, którymi stosownie do swojej właściwości są: naczelnik urzędu skarbowego, naczelnik urzędu celnego, wójt, starosta albo marszałek województwa, jako organy I instancji oraz dyrektor izby skarbowej, dyrektor izby celnej – jako organ odwoławczy od decyzji naczelnika urzędu skarbowego lub urzędu celnego, a także samorządowe kolegium odwoławcze jako organ odwoławczy od decyzji wójta, starosty lub marszałka województwa.
W katalogu zadań naczelnika urzędu celnego znajdują się: ustalanie, określanie i pobór podatków, rejestrowanie podatników, przyjmowanie deklaracji podatkowych, egzekucja należności pieniężnych i wykonywanie kontroli podatkowej.
Podstawowe zadania naczelnika urzędu celnego to: dokonywanie i pobór należności celnych, podatku akcyzowego i podatku od towarów i usług z tytułu importu towarów. Wójt/Starosta/Marszałek województwa wydaja indywidualne decyzje w sprawie ustalania lub określania zobowiązań podatkowych z tytułu podatków lokalnych.
Organy zarządzające finansami publicznymi
Do funkcji organów zarządzających finansami publicznymi należy zaliczyć: programowanie finansów publicznych, projektowanie i tworzenie prawa finansowego, planowanie finansowe, organizowanie i kierowanie wykonywaniem planowanych zadań oraz kontrolę finansową. W Polsce tymi podmiotami są Minister Finansów, Rada Ministrów i Narodowy Bank Polski.
Minister Finansów kieruje trzema działami administracji rządowej: budżetu, finansów publicznych oraz instytucji finansowych.
Dział budżetu obejmuje sprawy z zakresu:
· Opracowywania budżetu państwa, wykonywania budżetu państwa, kontroli realizacji budżetu państwa, przygotowywania sprawozdań z zakresu wykonania budżetu państwa,
· Systemu finansowania samorządu terytorialnego, sfery budżetowej, bezpieczeństwa państwa,
· Wynikające z zarządzania długiem publicznym
Dział finanse publiczne obejmuje sprawy realizacji dochodów i wydatków budżetu państwa. Minister właściwy do spraw tego działu odpowiada w szczególności za:
· Realizacje dochodów z podatków i opłat
· Koordynowanie i organizowanie współpracy finansowej,
· Realizację przepisów dotyczących ceł,
· Współpracę w tworzeniu Wspólnej Taryfy Celnej,
· Finansowanie jednostek wykonujących zadania budżetu państwa,
· Dochodzenie należności skarbu państwa,
· Gry losowe
· Rachunkowość i rewizję finansową,
· Prawo dewizowe,
· Bilans finansów sektora publicznego,
· Kontrolę skarbową,
· Koordynację kontroli zarządczej
· Ceny
Dział instytucje finansowe obejmuje sprawy funkcjonowania rynku finansowego, w tym sprawy banków, zakładów ubezpieczeń, funduszy inwestycyjnych i innych instytucji wykonujących działalność na tym rynku.
Ustawodawca powierzył Ministrowi Finansów kontrolę nad sektorem finansów publicznych w zakresie konstytucyjnej reguły fiskalne – nie więcej niż 60% PKB, nadto jest to jedyny organ który może zaciągać zobowiązania w imieniu Skarbu Państwa w szczególności przez emisje skarbowych papierów wartościowych. MF zarządza długiem SP oraz aktywami finansowymi tego podmiotu. Minister może kierować do jednostek sektora finansów publicznych swoje wytyczne. Realizuje zadania wynikające z zasady jawności finansów publicznych, koordynuje audyt w jednostkach finansów publicznych.
Kolejnym organem biorącym udział w procesie zarządzania finansami publicznymi jest Rada Ministrów. Decyduje ona o kształcie polityki finansowej przez:
· Zatwierdzanie strategii zarządzaniem długiem skarbu państwa
· Uchwalanie Wieloletniego Planu Finansowego Państwa
· Przyjmowanie programu konwergencji
· Uchwalenie projektu ustawy budżetowej
RM ma wyłączną inicjatywę ustawodawczą w zakresie ustawy budżetowej, ustawy o prowizorium budżetowym, zmiany ustawy budżetowej, ustawy o zaciąganiu długu publicznego oraz ustawy o udzielaniu gwarancji finansowych przez państwo.
Podmiotem usytuowanym poza strukturami administracji rządowej jest Narodowy Bank Polski. Współdziała on z właściwymi organami państwa w zakresie kreowania i wykonywania polityki gospodarczej państwa,. Prezes NBP przedstawia Sejmowi i RM kwartalne informacje o bilansie płatniczym oraz roczne zestawienia międzynarodowej polityki inwestycyjnej. NBP realizuje politykę walutową państwa.
Organy administracji finansów publicznych
Organy podatkowe
Organem podatkowym jest znajdujący się w strukturze organizacyjnej państwa lub jednostki samorządu terytorialnego człowiek lub grupa ludzi, do których kompetencji należy wykonywanie czynności, przewidzianych w przepisach prawa podatkowego. Istnieje podział na państwowe – do wymiaru i poboru podatków stanowiących dochód budżetu państwa, samorządowe wymiar i pobór podatków oraz opłat zasilający budżet gmin.
Właściwość organu podatkowego ustala się na podstawie trzech właściwości:
· Funkcjonalnej – określa jaki organ jest właściwy do załatwienia sprawy w I instancji, który zaś jest organem wyższego stopnia,
· Rzeczowej – to kompetencja organu do załatwienia określonego rodzaju sprawy, pozwala określić, który z organów jest uprawniony do wymierzenia i poboru określonego podatku oraz do załatwienia innych spraw,
· Miejscowej – to kompetencja do załatwiania spraw na danym terytorium.
Organ I instancji rozpoznaje sprawę jako pierwszy merytorycznie, postępowanie jest inicjowane na wniosek strony lub z urzędu. Organem I instancji jest:
· Naczelnik urzędu skarbowego w podatkach: dochodowych, od towarów i usług, od gier, od czynności cywilnoprawnych, od spadków i darowizn,
· Naczelnik urzędu celnego w podatkach akcyzowym i od towarów i usług (granicznym)
· Dyrektor izby skarbowej w sprawach: stwierdzenia nieważności decyzji, wznowienia postępowania, zmiany lub uchylenia decyzji lub stwierdzenia jej wygaśnięcia – na wniosek strony
· Minister Finansów w sprawach: stwierdzenia nieważności decyzji, wznowienia postępowania, zmiany lub uchylenia decyzji lub stwierdzenia jej wygaśnięcia z urzędu
Organ II instancji to organ, który rozpoznaje sprawę na skutek złożenia przez stronę zwyczajnego środka odwoławczego. Organem II instancji jest:
· Dyrektor izby skarbowej jako organ odwoławczy od decyzji naczelnika urzędu skarbowego oraz od decyzji wydanej przez ten organ w I instancji
· Dyrektor izby celnej jako organ odwoławczy od decyzji naczelnika urzędu celnego oraz od decyzji wydanej przez ten organ w I instancji
· MF organ odwoławczy od decyzji wydanej przez ten organ w I instancji
Organy podatkowe I instancji ponadto mają prawo do:
· Zwalniania płatników z obowiązku pobrania podatku lub zaliczek na podatek
· Odraczaniem terminu płatności podatku
· Rozkładaniem na raty zapłaty podatku lub zaległości podatkowych wraz z odsetkami za zwłokę
· Umarzaniem w całości lub w części zaległości podatkowych,
Do zakresu działania naczelników urzędów skarbowych, oprócz wydawania decyzji w I instancji należy:
· Ustalanie lub określanie i pobór podatków, z wyjątkiem tych, których ustalenie i pobór należy do właściwości innych organów,
· Rejestrowanie podatników oraz przyjmowanie deklaracji podatkowych,
· Wykonywanie kontroli podatkowej,
· Wykonywanie egzekucji administracyjnej należności pieniężnych
Do zakresu działania dyrektora izby skarbowej oprócz wydawania decyzji w II instancji, należy m. in. nadzór nad urzędnikami skarbowymi
Minister Finansów jest organem podatkowym:
· I i II instancji w zakresie omówionym powyżej,
· Właściwym w zakresie porozumień dotyczących ustalania cen transakcyjnych
· Właściwym w sprawach interpretacji przepisów prawa podatkowego,
· Właściwym w sprawach informacji przekazywanych przez banki i spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe o założonych i zlikwidowanych rachunkach bankowych związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej.
Właściwość miejscową organów podatkowych ustala się co do zasady według miejsca zamieszkania albo adresu siedziby podatnika, płatnika, inkasenta. Jeżeli nastąpi zmiana właściwości, właściwym jest organ z początku roku podatkowego. Po zakończeniu roku podatkowego właściwym jest organ, który rozpatruje sprawy po zaistnieniu zdarzeń.
Organy kontroli skarbowej
Celem kontroli skarbowej jest ochrona interesów fiskalnych SP. W związku z tym do kompetencji tych organów należą:
· Kontrola rzetelności wymiaru podatków dokonywanego przez podatników i kontrola wpłacania podatków i innych należności stanowiących dochód budżetu państwa lub państwowych funduszy celowych,
· Kontrola i ujawnianie niezgłoszonej do opodatkowania działalności gospodarczej,
· Źródeł pochodzenia majątków oraz przychodów nieznajdujących pokrycia w ujawnionych źródłach lub pochodzących ze źródeł nieujawnionych.
Do organów kontroli skarbowej zalicza się: dyrektorów urzędów kontroli skarbowej jako organy I instancji, Generalnego Inspektora Kontroli Skarbowej jako organ wyższego stopnia nad dyrektorami urzędów kontroli skarbowej oraz organ I instancji w przypadkach wymienionych w ustawie oraz Ministra Finansów jako naczelny organ kontroli skarbowej.
Od decyzji wydanej przez dyrektora UKS służy odwołanie do dyrektora IS lub IC
Organy administracji celnej
Do zadań służby celnej należy realizacja polityki celnej w części dotyczącej przywozu i wywozu towarów oraz wykonywanie innych zadań, do których wlicza się w szczególności:
· Wykonywanie czynności związanych z nadawaniem towarom przeznaczenia celnego
· Wymiar i pobór należności celnych i innych opłat związanych z przywozem i wywozem towarów,
· Wykonywanie zadań wynikających z przepisów prawa unijnego dotyczących obrotu towarowego między państwami członkowskimi UE.
· Rozpoznawanie, wykrywanie, zapobieganie i zwalczanie przestępstw i wykroczeń związanych z przywozem i wywozem towarów.
· Wykonywanie kontroli polegającej na sprawdzeniu prawidłowości przestrzegania przepisów prawa przez zobowiązane do tego podmioty.
· Wykonywanie zadań związanych z wykonywaniem ustawy o grach hazardowych,
· Współpraca z Krajowym Centrum Informacji Kryminalnej,
· Współpraca z właściwymi organami innych państw
Organami służby celnej są: Minister Finansów, Szef Służby Celnej, dyrektorzy izb celnych, naczelnicy urzędów celnych.
lornerek