Betty Neuman
Urodziła się w 1924 roku w stanie Ohio w Stanach Zjednoczonych. Podstawową wiedzę pielęgniarską zdobyła w 1947 roku kończąc przyszpitalną szkołę w Akron. Doświadczenie pielęgniarskie zdobywała pracując na wielu różnych stanowiskach, między innymi w szpitalu jako pielęgniarka odcinkowa, oddziałowa oraz pielęgniarka szkolna. W 1957 roku ukończyła studia na Uniwersytecie w Los Angeles na kierunkach zdrowie publiczne i psychologia. W 1966 roku zrobiła podyplomową specjalizację w zakresie zdrowia psychicznego, a w 1985 roku uzyskała stopień doktora psychologii klinicznej.
Betty Neuman jest uważana za pionierkę pielęgniarstwa środowiskowego w zakresie zdrowie psychicznego. Dostrzegła jako pierwsza, a także opisała i rozwinęła w praktyce funkcję pielęgniarki jako doradcy, pełniąc ją w środowiskowym centrum kryzysowym. Koncepcyjny model pielęgniarstwa został opublikowany w 1972 roku, natomiast w 1989 poddany został aktualizacji.
Obecnie Betty Neuman podejmuje wielokierunkowe międzynarodowe działania na rzecz popularyzacji założeń teoretycznych i rozwoju pielęgniarstwa [3,5,6].
Podstawowe pojęcia wykorzystane dla potrzeb teorii B. Neuman:
· CZŁOWIEK – w tym ujęciu jest postrzegany jako integralna całość, system otwarty, który utrzymuje systematyczne i stałe kontakty ze środowiskiem;
· ŚRODOWISKO – rozumiane jest jako wszystkie wewnętrzne i zewnętrzne czynniki oraz wpływy otoczenia rozpoznawane przez pojedynczą osobę pacjenta lub grupę osób, którzy w tej teorii są traktowani jako otwarty system;
Betty Neuman wyróżnia 3 rodzaje środowisk:
1. Środowisko wewnętrzne (czyli czynniki i siły oraz wpływy pochodzące z wnętrza systemu pacjenta),
2. Środowisko zewnętrzne (wpływy zewnętrzne w stosunku do systemu człowieka),
3. Środowisko wykreowane (obejmuje środowiska wewnętrzne i zewnętrzne, które są zróżnicowane indywidualne w zakresie mobilizacji obszarów funkcjonowania człowieka – są to obszary: fizjologiczny, psychologiczny, socjokulturowy, rozwojowy, duchowy – i zasobów energetycznych struktury podstawowej organizmu dla potrzeb zapewnienia równowagi w granicach funkcjonowania systemu człowieka) [5].
Każde z opisanych środowisk działa na system funkcjonowania człowieka poprzez stresory, które mogą wpływać w sposób pozytywny i negatywny. Betty Neuman podaje następującą definicję stresorów: są to wszelkie środowiskowe stymulacje, problemy czy warunki zdolne do zaburzenia stabilności systemu poprzez uszkodzenie co najmniej normalnej linii obronnej.
Linie obronne pełnią rolę ochraniającą podstawową strukturę źródła energii człowieka - jest ich pięć. Trzy z nich, leżące najbliżej struktury podstawowej to linie odpornościowe, których uszkodzenie łączy się najczęściej z zaburzeniem równowagi systemu immunologicznego, stanowiąc zagrożenie dla życia człowieka. Następna jest normalna linia obronna – najbardziej stała obrona organizmu. Gwarantuje ona poczucie stabilności i integracji systemu. Zewnętrzną warstwę stanowi elastyczna linia obronna, określana mianem bufora bądź filtra. Cechuje ją stosunkowo największa zmienność indywidualna, warunkowana różnymi okolicznościami (na przykład niedożywieniem czy niedospaniem). Uszkodzenie elastycznej linii obronnej nie oznacza zaburzenia równowagi systemu.
Stresory można podzielić na:
· Wewnątrzosobowe – intrapersonalne, pochodzące ze środowiska wewnętrznego,
· Zewnątrzosobowe (ekstrapersonalne) oraz międzyludzkie (interpersonalne), które wywodzą się ze środowiska zewnętrznego.
Człowiek narażony jest na działanie stresorów, których wpływ na organizm uzależniony jest od ich siły, liczby oraz wytrzymałości struktury linii obronnych, dlatego każdy pacjent w sposób indywidualny reaguje na taki sam lub podobny stresor.
Betty Neuman wprowadziła także dwa ważne pojęcia: negentropia i entropia. Wiążą się one z gospodarką energetyczną człowieka, na którą wpływ mają stresory. W sytuacji, gdy system człowieka produkuje więcej energii, niż jest w stanie wykorzystać dla potrzeb funkcjonowania organizmu, co jest bliskie odczuciu człowieka, określanego mianem dobrostanu pełnego – wtedy mówimy o negentropii. Entropią z kolei nazywamy zmniejszoną produkcję energii w stosunku do potrzeb organizmu, co jest równoznaczne z chorobą. Gdy system utraci zbyt wiele energii, taka sytuacja może prowadzić do śmierci.
· PIELĘGNIARSTWO – według Betty Neuman jest to unikatowa profesja, koncentrująca się na wszystkich czynnikach wpływających na indywidualne odpowiedzi organizmu reagującego na stres.
Pielęgniarki powinny dokładnie oceniać zapotrzebowanie pacjenta na pielęgnowanie, które warunkowane jest rodzajem i natężeniem działania stresorów, a może być świadczone w ramach trzech obszarów działań:
I. Prewencja pierwszorzędowa – nazywana pierwotną, polegająca na takich działaniach pielęgniarki, które zmierzają do wzmocnienia linii obronnych organizmu, zmniejszenia siły działania bodźca stresowego lub ich całkowitego zlikwidowania. Celem działań dawców opieki będzie tu zatem utrzymanie zdrowia pacjenta poprzez zachowanie równowagi w obszarze normalnej linii obronnej.
W prewencji pierwszorzędowej stresory działające na elastyczną linię obronną mogą doprowadzić do jej uszkodzenia, jednak działają one zbyt słabo, by naruszyć również normalną linię obronną.
II. Prewencja drugorzędowa – czyli wtórna, polegająca na wczesnym wykrywaniu oznak choroby, zmniejszeniu natężenia tych objawów oraz na zapobieganiu powikłaniom choroby. Na tym poziomie opieki stresory działające na organizm człowieka są silniejsze i bardziej natężone, co może doprowadzić do uszkodzenia normalnej linii obronnej organizmu, a także nawet trzech linii odpornościowych. Uszkodzenie całej obronnej struktury organizmu i pozbawienie energii może zagrażać utratą życia.
III. Prewencja trzeciorzędowa – polega ona na świadczeniu przez pielęgniarkę wielokierunkowych działań rehabilitacyjnych, zmierzających do przywrócenia zdrowia. Działania pielęgniarskie na tym poziomie opieki są wykonywane w zakresie wzmacniania i naprawiania linii obronnych poprzez wpływanie na pięć obszarów, mieszczących się na każdej linii. Te podsystemy to:
ü Podsystem fizjologiczny – czyli funkcjonowanie narządów i tkanek,
ü Podsystem psychologiczny – dotyczący procesów poznawczo – emocjonalnych, a także osobowości pacjenta,
ü Podsystem socjokulturowy – obejmuje zakres i charakter pełnionych ról społecznych, zwyczaje i tradycje kulturowe,
ü Podsystem rozwojowy – dotyczący rozwoju człowieka od chwili narodzin do śmierci oraz wszystkie procesy z nim związane,
ü Podsystem duchowy – umożliwia poczucie świadomości istnienia w celu kontroli umysłu i ciała.
Takie ujęcie podsystemów w jeden całościowy system, jakim jest organizm człowieka, jest zgodne z holistycznym postrzeganiem osoby pacjenta [3,5].
Model graficzny obrazujący założenia Betty Neuman.
Model ten należy do grupy modeli liniowych, gdzie centralne miejsce zajmuje struktura podstawowa, czyli źródło energii systemu. W jego skład wchodzą procesy fizjologiczne odpowiadające za podstawowe funkcje życiowe człowieka, takie jak oddychanie, reagowanie na bodźce. Znajduje się tutaj poziom energii niezbędny do życia, zdrowia i dobrego samopoczucia jednostki.
W skład tego modelu wchodzą również linie obronne, których znaczenie omówiłam wcześniej.
Model graficzny przedstawia liczne relacje zachodzące pomiędzy wybranymi elementami systemu i jego otoczenia. Po jego weryfikacji w badaniach empirycznych oraz praktyce pielęgniarskiej został uznany za oddający w znacznym stopniu istotę pielęgnowania [5].
Praktyczne zastosowanie teorii Betty Neuman.
Praktyczne zastosowanie tej teorii polega na systematycznym, ciągłym i logicznym postępowaniu zgodnym z założeniem procesu pielęgnowania, który uwzględnia holistyczną złożoność osoby pacjenta.
Proces pielęgnowania przebiega etapowo:
1. Określenie stresorów – ustalenie zakresu i charakteru działających stresorów działających na człowieka, z uwzględnieniem tych wskazanych przez samego pacjenta, jego rodzinę i najbliższe otoczenie. Ocenia się tutaj między innymi stan podstawowych źródeł energii człowieka warunkujących zdrowie, dotychczasowe sposoby radzenia sobie w nowych i trudnych sytuacjach. Pozwala to na zdefiniowanie problemu pacjenta oraz określenie celów opieki pielęgniarskiej w zakresie jednego z 3 poziomów prewencji.
2. Diagnoza pielęgniarska – formułowanie diagnoz pielęgniarskich, co następuje po rozpoznaniu, uporządkowaniu pierwszorzędnych potrzeb lub problemów pacjenta, opierając się na całościowej analizie pozyskanych informacji o pacjencie.
3. Cele pielęgniarskie – określa się także czas, w jakim cele mają być osiągnięte.
4. Plan opieki pielęgniarskiej – zawiera działania pielęgniarek mieszczące się w jednym z trzech poziomów opieki:
· Prewencja pierwszorzędowa – działania pielęgniarki na tym poziomie zmierzają do zachowania stabilności systemu, poprzez wspieranie pozytywnego radzenia sobie i funkcjonowania człowieka, motywowaniu do potęgowania energii systemy i edukacji/reedukacji.
· Prewencja drugorzędowa – polega ona na osiągnięciu stabilizacji mimo działających stresorów, a działania dawcy opieki to między innymi kontrola wpływów stresorów na system człowieka, ochrona podstawowej struktury źródła energii, wzmacnianie elastycznych linii obronnych, wspieranie pozytywnych reakcji na chorobę.
· Prewencja trzeciorzędowa – zmierza do utrzymania stabilizacji systemu oraz zwiększenia potencjału człowieka poprzez działania w obszarze rehabilitacji.
5. Wyniki pielęgnowania – formułuje je sam pacjent, wydając subiektywne opinie o efektach działań pielęgniarskich.
Model opieki Betty Nauman jest jedną z najczęściej stosowanych postaw teoretycznych, wykorzystywanych do prowadzenia badań naukowych. Istota teorii pielęgnowania Neuman stanowi postawę prac magisterskich, rozpraw doktorskich, konferencji czy sympozjów naukowych [5].
Jean Watson
Urodziła się w 1940 roku w Denver, w stanie Colorado. Tytuł bakałarza z zakresu nauk przyrodniczych w pielęgniarstwie uzyskała w 1964 roku, natomiast dwa lata później tytuł magistra pielęgniarstwa psychiatrycznego. Ponadto zdobyła stopień naukowy doktora filozofii z zakresu psychologii wychowawczej i klinicznej w 1973 roku. W 1984 roku została Dziekanem Uniwersyteckiej Szkoły Pielęgniarskiej Uniwersytetu Colorado, natomiast w 1986 utworzyła Naukowe Centrum Rozwoju Opieki Humanistycznej dla wdrażania do praktyki teorii humanistycznej opieki.
Jean Watson została uhonorowana wieloma nagrodami i wyróżnieniami na uniwersytetach w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Australii, Tajwanie, Izraelu, Szwecji. Wydała szereg artykułów, rozpraw i publikacji. Najważniejsze z nich to: „Pielęgniarstwo: Filozofia i nauka o opiekowaniu” z 1979 roku, „Pielęgniarstwo: humanistyczna nauka i humanistyczna opieka, teoria pielęgniarstwa” z 1985 oraz „Etyka opieki i etyka leczenia. Synteza chroniczności” wydana w 1988 roku.
Jean Watson była kontynuatorką psychospołecznej koncepcji Hildegard Peplau, która czerpała z teorii takich naukowców jak Freud, Fromm, Maslow czy Miller. Były to założenia uwypuklające hierarchię potrzeb człowieka, rozwoju osobowości, mechanizmów przystosowania i znaczenie psychoterapii [4,7].
Pielęgniarstwo jako opiekuńczość.
Opiekuńczość według Jean Watson jest istotą pielęgniarstwa, która urzeczywistnia się w interpersonalnych relacjach między pacjentem a pielęgniarką. Terapeuta pomaga pacjentowi ujawnić i wyjaśnić swoje odczucia, często niejasne dla niego samego. Aby tego dokonać, należy zadbać o odpowiednie stosunki, takie, które pomogą choremu rozwijać własną osobowość. Jean Watson ustaliła więc następujące podstawowe założenia:
1. Opiekuńczość może być skutecznie demonstrowana i praktykowana tylko w stosunkach interpersonalnych.
2. Opiekuńczość jest postępowaniem obejmującym określone czynniki, zapewniające realizację określonych potrzeb człowieka.
3. Efektywna opiekuńczość wspiera zdrowie oraz zdrowie zarówno jednostek jak i rodziny.
4. Opiekuńczość akceptuje osobę nie tylko jaką jest obecnie, ale jaką może się stać.
5. Środowisko opiekuńczości warunkuje rozwój możliwości pozwalających osobie wybrać najlepsze dla niej w określonym czasie działanie.
6. Opiekuńczość jest działaniem bardziej prozdrowotnym niż leczenie.
7. Praktyka opiekuńczości jest główna działalnością pielęgniarstwa.
Stosując się do tych podstawowych założeń, proces opieki powinien być oparty na etycznych relacjach, które z kolei powinny uwzględniać dziesięć opiekuńczych czynników:
1) Kształtowanie humanistyczno – altruistycznego systemu wartości,
2) Wpajanie wiary i nadziei,
3) Kultywowanie wrażliwości swojej i innych osób,
4) Rozwijanie stosunków zaufania co do udzielonej pomocy,
5) Promocja i akceptacja przejawianych pozytywnych i negatywnych uczuć,
6) Systematyczne stosowanie naukowej metody rozwiązywania problemów przy podejmowaniu decyzji,
7) Promowanie międzyosobowego nauczania – uczenia się,
8) Zabezpieczenie wspierającego i korygującego środowiska w sferze intelektualnej, socjokulturowej oraz duchowej,
9) Pomaganie w zaspokojeniu ludzkich potrzeb,
10) Uwzględnienie egzystencjonalno – fenomenologicznych czynników opieki.
Wymienione wyżej czynniki stanowią transosobową opiekę, która realizuje się w poszczególnych momentach toku opiekowania.
Pielęgniarka i pacjent podczas trwania opieki znajdują się w procesie bycia i stawania się. Te dwie osoby są uwrażliwione i uczulone naturą tego spotkania, które przejdzie do historii ich życia. Opiekuńczość jest więc raczej moralnym ideałem niż międzyosobową techniką.
Opiekuńczość jako pewien ideał relacji interpersonalnych rodzi się poprzez określone postawy społeczno – moralne i przez działania wynikające z tych postaw. Wszystkie te działania Jean Watson przedstawiła w dziesięciu kategoriach. Warunkują one osiągnięcie pożądanego poziomu opiekuńczości, czyli poziomu opieki pielęgniarskiej.
Rdzeniem pielęgniarstwa u Jean Watson jest właśnie opiekuńczość. W świetle jej teorii każdy akt pielęgniarski jest przejawem opiekuńczości.
Konsekwencje praktyczne teorii Jean Watson.
Zasadniczą kwestią rozważań Jean Watson (i jej poprzedniczki H. Peplau) jest sprawa relacji pacjent – pielęgniarka. Wchodząc w tę relację w innej sytuacji jest pacjent, a w innej pielęgniarka. Rola pielęgniarki jest uzależniona od potencjalnych odbiorców opieki. Pacjent bezspornie czuje się sfrustrowany uświadamiając sobie, że ma kłopoty ze zdrowiem, że jest ograniczony przez chorobę i potrzebuje opieki. Może on zatem biernie podporządkować się poleceniom pielęgniarki bądź (na ile to możliwe) aktywnie brać udział w procesie pielęgnowania, podczas którego kształtują się i przekształcają role pacjentów i odpowiednio do nich role pielęgniarek.
W Polsce realizacja założeń teorii Watson wygląda optymistycznie. Pozytywnie na to wpływa fakt stałego podnoszenia kwalifikacji pielęgniarek w zakresie wiedzy praktycznej, działalności i świadomości zawodowej. Przeszkody to między innymi trudna sytuacja materialna szpitali i braki kadrowe. W wielu placówkach służby zdrowia kontakt pielęgniarki z pacjentem jest krótki, przelotny, co zdecydowanie utrudnia wzajemnie poznanie [4].
Madeleine Leininger jest pierwszą pielęgniarką antropologiem. To ona zainicjowała i zapoczątkowała rozwój pielęgniarstwa transkulturowego.
Madeleine Leininger
Urodziła się w Stanach Zjednoczonych, w 1948 roku ukończyła Szkołę Pielęgniarstwa w Denver. Tytuł licencjata w tym samym zakresie uzyskała dwa lata później w Kolegium Benedyktyńskim, natomiast magistra zdobyła na Uniwersytecie Katolickim w Waszyngtonie w 1953 roku. W 1965 roku została doktorem filozofii w zakresie antropologii na Uniwersytecie Waszyngtońskim w Seatle.
Przeświadczenie o konieczności poznania kultury , z jakiej wywodzi się pacjent, nabrała Leininger pielęgnując chore psychiczne dzieci w latach 50-tych. Obserwacje zróżnicowanych i powtarzających się zachowań tych dzieci doprowadziły ją do konkluzji, że w zapewnieniu prawidłowej opieki niezbędna jest wiedza o podstawach kulturowych tej opieki. Podjęła zatem studia z zakresu antropologii kulturowej, społecznej i fizycznej.
Już będąc antropologiem pracowała w wielu kulturach i subkulturach. Rezultatem tej pracy był rozwój struktury koncepcji trans kulturowej opieki. W jej założeniu są dwa podejścia do zabezpieczenia opieki w różnych kulturach: różnorodność i uniwersalność. Zręby swojej teorii Leininger ogłosiła w 1965 roku, tworząc i określając nowy obszar badań: pielęgniarstwo transkulturowe. Pierwszy kurs tego pielęgniarstwa do programu kształcenia został wprowadzony w 1966 roku na Uniwersytecie w Colorado. Do tej pory ten przedmiot wpisany jest w program nie tylko studentów pielęgniarstwa, ale też innych wydziałów i klinicystów.
Leininger od 1974 roku pełniła obowiązki dziekana w Kolegium Pielęgniarstwa oraz docenta antropologii na Uniwersytecie Utah w Salt Lake City, a także Dyrektorem Centrum Badań o Zdrowiu.
W latach 80-tych rozwinęła kursy i seminaria z zakresu pielęgniarstwa transkulturowego. Jako jedna z liderek pielęgniarstwa już w 1960 roku zastosowała jakościowe metody badawcze i kontynuowała ich nauczanie na różnych uniwersytetach w USA i na świecie.
Jest autorką ponad 27 książek, 45 rozdziałów i 200 artykułów [2,8].
Podstawowe pojęcia wykorzystane w teorii Madeleine Leininger.
Leininger uważała, że żadna jednostka nie może być widziana i rozumiana bez brania pod uwagę jej korzeni społeczno – kulturowych, dlatego też pielęgniarka powinna być wrażliwa na krąg kulturowy pacjenta.
Kultura jest definiowana przez Madeleine Leininger jako wzorzec, według którego grupy ludzi żyją, odczuwają i myślą. Kultura zawiera także wszystkie sposoby radzenia sobie z problemami danej grupy, oferuje zatem zbiór gotowych rozwiązań życiowych problemów. Odzwierciedla się ona w języku, ubraniach, tradycjach oraz obyczajach, ponadto kultura to także dobra materialne i instytucje.
Pielęgniarstwo transkulturowe związane jest z modelami, które umożliwią dokładną ocenę indywidualnych potrzeb i dostarczenie odpowiedniej opieki do pacjenta wywodzącego się z innej grupy kulturowej niż pielęgniarka.
Koncepcja takiego postrzegania pielęgniarstwa pojawiła się już u Florencji Nightingale w 1894 roku, jednak poważne studia nad opieką transkulturową zaczęły się dopiero w 1950 roku, właśnie dzięki Madeleine Leininger.
...
Florencja2013