Judaizm.pdf

judaizm

judaizm [łac. < gr. < hebr.], mozaizm, wyznanie moj˝eszowe, re-

ligia Żydów; także zespół wierzeń, wartości etycznych i postaw wynikający z tradycji i oby-

czajów narodu żydowskiego. Pojęcie j., używane w starożytności wśród Żydów grecko-

języcznych (gr. joudaismos ), po tym okresie nie występowało w tradycji żyd. aż do czasów

współcz.; w tradycji rabinicznej używa się terminu „Tora”, który oznacza zarówno całość

dziedzictwa rel., jak i — w węższym znaczeniu — jego podstawę, czyli 5 pierwszych ksiąg

biblijnych.

Podstawowe za∏o˝enia | Rozwój | Judaizm w okresie hellenistycznym

i rzymskim | Judaizm w Êredniowieczu | Judaizm w epoce nowo˝ytnej

zobacz te˝

Bóg

Jahwe

Biblia

Tora

karaizm

Ściana Płaczu,

Jerozolima

fot. B. Lemisiewicz

Podstawowe za∏o˝enia

J. jest jednà z najstarszych (a zarazem

ciàgle ˝ywà) religii Êwiata. Opiera si´

na 2 podstawowych za∏o˝eniach: 1) na

monoteizmie, czyli wierze w jednego, je-

dynego Boga, Stwórc´ i Pana Wszech-

Êwiata, który oczekuje od ludzi odpowie-

dzialnego i moralnego post´powania;

2) na przekonaniu o pos∏annictwie ˚y-

dów z racji przymierza, które Bóg zawar∏

z nimi jako narodem przez siebie wybra-

nym na Êwiadka. Bóg oczekuje od ˚ydów

takiego sposobu ˝ycia, który utrzymuje

pami´ç objawieƒ Boga i czyni z narodu

˝yd. „królestwo kap∏aƒskie”. Przymierze

Boga z narodem ˝yd. ma znaczenie dla

ca∏ej ludzkoÊci, bo gdy nadejdzie Mesjasz

i zapanuje powszechny pokój, ca∏y Êwiat

pozna Boga i uzna rol´ ˚ydów — w tym

wyra˝a si´ uniwersalny wymiar j.; rów-

nie˝ w mo˝liwoÊci przyj´cia wiary w je-

dynego Boga oraz w mo˝liwoÊci przyj´cia

j. przez ka˝dego cz∏owieka. Z j. wywodzà

si´ 2 inne wielkie religie monoteistyczne:

chrzeÊcijaƒstwo oraz islam.

Rozwój

Rozwój j. wià˝e si´ ÊciÊle z historià na-

rodu ˝yd.; jego powstanie jest opisane

w Êwi´tej ksi´dze j. — Biblii hebrajskiej

(w chrzeÊcijaƒstwie zw. Starym Testamen-

tem ). Wed∏ug niej poczàtki j. si´gajà pa-

triarchy Abrahama, który pierwszy g∏osi∏

wiar´ w jedynego, niewidzialnego Boga,

pragnàcego, by cz∏owiek by∏ prawy

i sprawiedliwy. W pocz. II tysiàclecia

p.n.e. mia∏ on wraz z rodzinà przyw´dro-

waç z Mezopotamii do kraju Kanaan nad

M. Âródziemnym. Potomkowie patriarchy

(zw. Hebrajczykami lub Izraelitami)

przebywali nast´pnie w Egipcie, gdzie po

417

judaizm

Chanuka, Hanukka [hebr. ha-

nukā ‘poświęcenie’], ośmiodniowe święto żyd.

obchodzone od 25. dnia miesiąca kislewa (listo-

pad–grudzień); w kalendarzu żyd. zostało ustano-

wione dla upamiętnienia zwycięstwa Machabe-

uszy (ok. 165 p.n.e.) nad rządzącą Palestyną dyn.

Seleucydów i oczyszczenia Świątyni Jerozolim-

skiej przez Judę Machabeusza po jej zbezczesz-

czeniu przez Antiocha IV Epifanesa; związane

z nim wydarzenia zostały opisane w 1 Księdze

Machabejskiej , nie wchodzącej do kanonu Biblii

hebrajskiej ; najważniejszą ceremonią podczas

Ch. jest codzienne zapalanie świec (lampek) suk-

cesywnie od 1 do 8 w ośmioramiennym świeczni-

ku (chanukowa lampka); wiąże się to z legendą

o znalezieniu dzbana z rytualną oliwą, której

w cudowny sposób starczyło na zapalenie

świecznika w Świątyni przez 8 dni.

pewnym czasie stali si´ niewolnikami.

WyjÊcie z „niewoli egipskiej” pod wodzà

Moj˝esza, przypuszczal-

nie w XIII w. p.n.e., wg

Biblii odby∏o si´ dzi´ki

bezpoÊredniej inter-

wencji Boga. Ten fakt,

a nast´pnie 40-letnia

w´drówka po pustyni

do Kanaanu, obiecanej

przez Boga „ziemi Izra-

ela”, oraz przede wszyst-

kim objawienie na gó-

rze Synaj (w tradycji

chrzeÊc. identyfikowa-

nej jako Góra Moj˝e-

sza), zawarcie przymie-

rza z Bogiem i wr´cze-

nie Moj˝eszowi tablic

z 10 przykazaniami ( Dekalog ) — stano-

wià poczàtek historii i to˝samoÊci j.

Formy kultu rozwin´∏y si´ z wierzeƒ

i praktyk koczowniczych plemion semic-

kich (do których nale˝eli staro˝. He-

brajczycy), znajdujàcych si´ pod wp∏y-

wem religii staro˝. ludów Mezopotamii

i Egiptu. Cechà wyró˝niajàcà by∏o ze-

rwanie z powszechnym wtedy wielobó-

stwem i zastàpienie go wiarà w jedyne-

go, niewidzialnego Boga, króla Izraela,

„Boga Abrahama, Izaaka, Jakuba”, które-

go imienia, zapisywanego jako tetragram

JHWH, a czytanego jako hebrajskie s∏o-

wo o znaczeniu „Mój Pan”, nie wolno

wymawiaç (Jahwe); nie jest wiadome,

jak wymawia∏ je arcykap∏an, w jednym

dopuszczalnym przez prawo rel. miejscu

i momencie — w Âwiàtyni Jerozolim-

skiej w Êwi´to Jom Kipur; wg Biblii zo-

sta∏o ono objaÊnione Moj˝eszowi jako

„Jestem, który Jestem” lub „B´d´, jaki

B´d´” (taki, jakà form´ przyjm´). Histo-

rycznie j. dzieli si´ na: j. biblijny i j. rabi-

niczny (talmudyczny), kontynuowany

do dziÊ, a od XIX w. równie˝ w formach

uwspó∏czeÊnionych.

J. biblijny rozwinà∏ si´ od ok. X w.

p.n.e., gdy powsta∏o królestwo Dawida,

którego syn Salomon wzniós∏ Êwiàtyni´

w Êwi´tym mieÊcie Jerozolimie (Âwiàty-

nia Jerozolimska); w niej umieszczono

Ark´ Przymierza; by∏o to centrum rel.,

wokó∏ którego skupia∏a si´ liczna war-

stwa kap∏aƒska sprawujàca kult ofiarny.

Przez wiele pokoleƒ trwa∏ konflikt j.

z ciàgle odradzajàcymi si´ praktykami

wielobóstwa i oddawania czci lokal-

nym bóstwom (np. Baalowi); reformy Jo-

zjasza (VII w. p.n.e.) przynios∏y centrali-

zacj´ kultu w Jerozolimie, eliminujàc

sk∏adanie ofiar poza Âwiàtynià. Wa˝nà

rol´ w utrwalaniu j. odegrali prorocy,

nawo∏ujàc Izraelitów i ich w∏adców do

dochowywania wiernoÊci przymierzu za-

wartemu z Bogiem, do przestrzegania

jego przykazaƒ oraz kultywowania spra-

wiedliwoÊci; dzi´ki prorokom i strze-

gàcym tradycji kap∏anom zniszczenie

Âwiàtyni przez Babiloƒczyków i niewola

babiloƒska (prze∏. 587 i 586 p.n.e.–539

p.n.e.) nie spowodowa∏y upadku j., ale

jego przekszta∏cenie si´ w religi´, prakty-

kowanà niezale˝nie od terytorium, na

którym ˝yli jej wyznawcy. Wype∏nianie

obowiàzków rel. (np. obrzezanie, prze-

strzeganie przepisów pokarmowych i czy-

stoÊci rytualnej, odpoczynek 7. dnia tygo-

Grób Racheli

pod Betlejem

fot. M. Berger

418

judaizm

dnia — szabat) sz∏o w parze ze wzmoc-

nieniem mesjaƒskich nadziei na odtwo-

rzenie królestwa Izraela. Po powrocie

z niewoli zosta∏a zbudowana Druga Âwià-

tynia Jerozolimska, a j. — jako religia

oparta na Prawie — sta∏ si´ podstawà ˝y-

cia kraju.

i wywodzà si´ od Moj˝esza); kodyfikacja

tradycji ustnej nastàpi∏a przez spisanie

Miszny ok. 200 n.e. przez Jud´ ha-Nasi,

zw. Rabi.

Zburzenie Drugiej Âwiàtyni Jerozolim-

skiej 70 r. n.e., po upadku powstania

˝yd. przeciwko Rzymianom, spowodo-

Wnętrze ohelu

Elimelecha

w Leżajsku

fot. A. Olej

Judaizm w okresie helleni-

stycznym i rzymskim

J. okresu hellenistycznego (IV w. p.n.e.–

II w. n.e.) odznacza∏ si´ wspó∏istnie-

niem kilku ugrupowaƒ ró˝niàcych si´

stosunkiem do kultury gr., a nast´pnie

dominacji polit. Rzymu oraz stosunkiem

do autorytetu i obowiàzywania praw

przekazywanych przez tradycj´ ustnà; od

czasu powstania Machabeuszy (165–

162 p.n.e.) wa˝nà rol´ w j. odgrywa im-

peratyw m´czeƒstwa za wiar´; w okresie

tym dzia∏a∏y równie˝ ˝yd. ugrupowania

polit.-rel., m.in. saduceusze, faryzeusze,

esseƒczycy, zeloci. Wed∏ug historyków,

w V–IV w. p.n.e. dokona∏a si´ ostateczna

kodyfikacja 2 pierwszych cz´Êci Biblii he-

brajskiej : Tory (czyli w w´˝szym znacze-

niu Pi´cioksi´gu Moj˝esza) oraz ksiàg

hist. i prorockich (Izajasza, Jeremiasza,

Ezechiela i in.); oprócz Tory pisanej

przekazywano jednoczeÊnie jej interpre-

tacje i rozwini´cia, zw. Torà ustnà (wg

tradycji j., obie Tory stanowià jednoÊç

wa∏o rozproszenie ˚ydów (diaspora

˝yd., czyli galut). Rabini, znawcy i na-

uczyciele Tory , zgromadzeni w Jawne

(Jamnii) ustalili przypuszczalnie kanon

Biblii hebrajskiej i zasady funkcjono-

wania j. bez Âwiàtyni, zapoczàtkowujàc

okres j. rabinicznego;

jego istotnymi cechami

sà dyscyplina i rytua∏

w ˝yciu codziennym,

synagoga jako oÊrodek

kultu, modlitwy w miej-

sce ofiar; centr. ele-

mentem liturgii ˝yd.

sta∏y si´ modlitwy Sze-

ma Jisrael oraz amida

( Szemone esre ); istot-

nà cz´Êcià nabo˝eƒstwa

szabatowego jest uro-

czyste, publiczne czytanie Tory w syna-

godze. J. rabiniczny jest nazywany rów-

nie˝ talmudycznym, gdy˝ nauki rabinów,

w formie komentarza do Miszny ( Gema-

ra ), zawarto w Talmudzie , który spisano

419

Gehenna [hebr. gê (ben) Hinnōm,

aram. gehinnam ‘dolina (syna) Hinnoma’, ‘dolina

jęku’], dolina w pobliżu pd.-zach. części staroż.

Jerozolimy, którą Żydzi uważali za splamioną

przez kult pogański (zwł. kult Molocha); prorok

Jeremiasz widział ją jako miejsce przyszłej kaźni

i gniewu Bożego; w końcowych partiach Księgi

Izajasza G. jest miejscem mąk i kary po Sądzie

Ostatecznym; w II w. p.n.e. i później identyfiko-

wana z szeolem; w Nowym Testamencie utożsa-

miana z piekłem jako miejscem wiecznej kary

duszy i ciała po powszechnym zmartwychwsta-

niu; pot. długotrwałe cierpienia, męczarnie.

judaizm

Âwiàtynia Jerozolimska,

w starożytności gł. ośr. kultu rel. Żydów, na

wzgórzu Moria w Jerozolimie; ok. 960 p.n.e.

zbud. przez Salomona (w pierwszej Ś.J. była

przechowywana Arka Przymierza z tablicami De-

kalogu ), 587–586 p.n.e. zburzona przez Nabu-

chodonozora II, 520–515 p.n.e. odbud., od 20 r.

p.n.e. rozbud. z inicjatywy Heroda I Wielkiego, 70

r. n.e. zniszczona przez ces. Tytusa; za najstarszy

zachowany fragment Ś.J. uchodzi tzw. Ściana

Płaczu, pozostałość zach. muru otaczającego

świątynny dziedziniec.

V–VII w. w 2 wersjach: jako obszerniej-

szy i bardziej autorytatywny Talmudba-

biloƒski oraz jako Talmudjerozolimski

( palestyƒski ). Autorami Talmudu sà na-

uczyciele i interpreta-

torzy tradycji zw. tana-

itami (np. Hilel Starszy

— I w. p.n.e., Akiwa —

II w. n.e.), których na-

uczanie jest zawarte

w Misznie , oraz póê-

niejsi rabini zw. amora-

itami, których dyskusje

sà zawarte w Gemarze .

J. w wersji talmudycz-

nej zosta∏ przyj´ty za

obowiàzujàcy w∏aÊci-

wie przez wszystkich

˚ydów; Talmudu nie

uznali Karaimi. Z wielu pràdów w j. na

poczàtku naszej ery przetrwa∏ tylko j. ra-

biniczny (chrzeÊcijaƒstwo rozwin´∏o si´

w odr´bnà religi´), stajàc si´ podstawà

wszystkich póêniejszych kierunków w j.

Judaizm w Êredniowieczu

W Êredniowieczu j. rozwija∏ si´ w 2 g∏.

nurtach: 1) sefardyjskim, w Êrodowi-

skach ˝yd. w basenie M. Âródziemne-

go, które podlega∏y wp∏ywom cywili-

zacji arabsko-muzu∏maƒskiej, z centrum

w muzu∏maƒskiej Hiszpanii; 2) aszke-

nazyjskim, w Êrodowiskach ˝yd. pod-

legajàcych wp∏ywom cywilizacji ∏ac.-

-chrzeÊc., które istnia∏y g∏. na terenie

Francji i Niemiec, a nast´pnie, od

XVI w., przesun´∏y si´ zw∏. na tereny

Polski, gdzie powsta∏y najwi´ksze skupi-

ska ˚ydów. WÊród Sefardyjczyków wielu

rabinów nale˝a∏o do elit spo∏. i bra∏o

czynny udzia∏ w ówczesnym ˝yciu nauk.

(np. Jehuda Halewi, Majmonides —

XII w.). Po wygnaniu z Hiszpanii po-

wsta∏ wa˝ny oÊrodek w Safed w Palesty-

nie (Józef Karo, Izaak Lurja — XVI w.).

Tradycja aszkenazyjska (zapoczàtkowana

przez takich rabinów, jak Gerszom Ben

Juda, Raszi — XI w.) rozwija∏a si´ naj-

pierw w ∏àcznoÊci z sefardyjskà (np.

Moj˝esz Isserles — XVI w., Kraków),

a potem osobno (np. Eliasz, zw. Gaonem

wileƒskim — XVIII w.). Talmud , kodeksy

prawa rel. (np. najbardziej wp∏ywowy

Szulchan aruch ) i inne pisma rel. by∏y

wspólne dla wszystkich ˚ydów, dzi´ki

czemu rozproszenie oraz olbrzymie

zró˝nicowanie kult. ludnoÊci ˝yd. nie

zniszczy∏o jednoÊci j.

Talmudyczne 613 przykazaƒ (248 naka-

zów i 365 zakazów), adaptowane do

zmieniajàcych si´ warunków, to podsta-

wa dyscypliny ˝ycia codziennego wy-

znawców ortodoksyjnego j.; oprócz zasa-

dy mi∏oÊci Boga i bliêniego oraz nakazu

sprawiedliwoÊci (rozwini´tego szczegó∏o-

wo w odniesieniu do stosunków wewn.

w spo∏ecznoÊci ˝yd.) nale˝à do nich obo-

wiàzki rytualne, jak modlitwy (3 razy

dziennie, grupowe w synagodze albo in-

dywidualne), posty, przestrzeganie odpo-

czynku w szabat, rozbudowane przepisy

pokarmowe (koszer), obchodzenie Êwiàt

(np. Jom Kipur, Rosz ha-Szana oraz tzw.

Êwiàt pielgrzymich: Pesach, Szawuot,

Sukot, podczas których w staro˝ytnoÊci

nale˝a∏o odbyç pielgrzymk´ do Âwiàty-

Aga Riza: Mojżesz

i Aaron , perska

miniatura z Kisas

al-anbija ( Historia

proroków )

Niszapuriego, ok.

1590–1600 —

Bibliothèque

Nationale, Paryż

Archiwm PWN

420

judaizm

ni). ˚ydzi w diasporze organizujà si´

w samodzielne gminy (w Polsce by∏y

znane p.n. kaha∏), w których autoryte-

tem w sprawach rel. jest rabin; nie jest

on kap∏anem, ale znawcà prawa rel. i jego

Judaizm w epoce nowo˝ytnej

W j. diaspory pojawia∏y si´ ró˝ne nurty

i ugrupowania; nurt mistyczny rozwinà∏

si´ w kaba∏´, z której wyros∏y nietrwa∏e

sekty, takie jak sabataizm, frankizm,

Gwiazda Dawida

na nagrobku

na Cmentarzu

Żydowskim

w Warszawie

fot. M. Kulesza

Êwi´tych ksiàg oraz nauczycielem j. Po-

tomkowie Êwiàtynnych kap∏anów (wywo-

dzàcy si´ w linii m´skiej od Aarona, brata

Moj˝esza) zachowujà poczucie dziedzic-

twa, ale nie spe∏niajà prawie ˝adnych

funkcji liturgicznych, poza udzieleniem

w trakcie niektórych modlitw b∏ogos∏a-

wieƒstwa zgromadzonym. W niektórych

krajach (W. Brytania, Francja) jest powo-

∏ywany rabin nacz. uznany przez w∏adze

paƒstwowe. We wspó∏cz. Izraelu jest

osobny nacz. rabin aszkenazyjski i osobny

sefardyjski; nie uznaje ich cz´Êç Êrodowisk

skrajnie tradycjonalistycznych, z których

najbardziej radykalne nie uznajà w ogóle

paƒstwa ˝yd., bo zosta∏o zbudowane

przez ludzi, a nie przez oczekiwanego Me-

sjasza. W j. zak∏ada si´, ˝e pisma rel. po-

winien studiowaç ka˝dy pobo˝ny ˚yd (wg

tradycji dotyczy to m´˝czyzn) — zarówno

w celu poznania tradycji i rytua∏ów, jak

i w przekonaniu, ˝e prowadzi to do moral-

nego ˝ycia, które zasadza si´ m.in. na tro-

sce o s∏abych, mi∏osierdziu, dà˝eniu do

sprawiedliwoÊci i czynienia pokoju mi´-

dzy ludêmi.

oraz pr´˝ny do dziÊ ruch rel. chasydyzm,

zapoczàtkowany w XVIII w. przez Baal

Szem Towa. Specyfikà chasydyzmu jest

m.in. rola cadyków, którzy wbrew po-

zosta∏ej tradycji j. stali si´ w pewnym

sensie poÊrednikami mi´dzy Bogiem

a swoimi wyznawca-

mi. Konflikt chasydów

z nurtem tradycyjnym

stopniowo s∏ab∏ i osta-

tecznie zosta∏ zastàpio-

ny wspólnym oporem

wobec sekularyzacji

i dà˝eƒ do reformy j.

W XVIII w. popular-

noÊç na Zachodzie zdo-

bywa∏y idee ˝yd. oÊwie-

cenia, czyli haskali,

wprowadzane przez M.

Mendelssohna, ∏àczàce

praktyk´ j. z nowo˝. racjonalizmem

(uznaniu prawa rel. towarzyszy∏a akcep-

tacja osiàgni´ç nauki). Z haskali wywo-

dzi si´ j. reformowany. Próbà z∏agodze-

nia zbyt radykalnych reform rel. by∏o

powstanie j. konserwatywnego. Oba kie-

421

Purim [hebr.], Âwi´to Lasów, w juda-

izmie święto obchodzone 14. dnia miesiąca adar

(luty–marzec), na pamiątkę ocalenia Żydów

w Persji przed prześladowaniem król. ministra

Hamana (opisane w bibl. Księdze Estery ); gł.

częścią obchodów P. jest czytanie Księgi Estery

z ręcznie przepisanego zwoju (megili) podczas

nabożeństwa w synagodze; P. jest świętem ra-

dosnym (zabawy, maskarady, obdarowywanie

się prezentami).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: