Wojciech Siuda - Elementy prawa dla ekonomistów.doc

SCRIPTUM
Poznań 1997

ELEMENTY

PRAWA

DLA

EKONOMISTÓW

ELEMENTY

PRAWA

DLA

EKONOMISTÓW

wydanie XII

SCRIPTUM
POZNAŃ 1997

OBJAŚNIENIA SKRÓTÓW

k.c.              - kodeks cywilny

k.p.              - kodeks pracy

k.p.a.              - kodeks postępowania administracyjnego

k.p.c.              - kodeks postępowania cywilnego

k.p.k.              - kodeks postępowania karnego

k.r. i op.              - kodeks rodzinny i opiekuńczy

OSN              - Orzecznictwo Sądu Najwyższego

OSPiKA              - Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji .Arbitrażowych

NP              - Nowe Prawo

PiP              - Państwo i Prawo

PN              - Przegląd Notarialny

PUG              - Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego

PZS              - Praca i Zabezpieczenie Społeczne

RPE              - Ruch Prawniczy i Ekonomiczny

RPES              - Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny

PPH              - Przegląd Prawa Handlowego

Rozdział I

OGÓLNE WIADOMOŚCI O PRAWIE

§ 1. ISTOTA PRAWA

Nietrudno dostrzec, że prawo jest pojęciem wieloznacznym i nie każdy,
kto tego słowa używa, ma na myśli to samo. Są prawa przyrody,
prawa rozwoju społecznego, prawa ekonomiczne, jest prawo narodów
do samookreślenia, prawo cywilne i przysługujące pracownikom prawo
do urlopu.

Ale nawet wówczas, gdy pojęciem prawa posługujemy się na gruncie nauk
prawnych, pozostaje ono nieścisłe, nieprecyzyjne. W szczególności trzeba
odróżnić prawo w znaczeniu przedmiotowym (prawo przedmiotowe) od prawa
w znaczeniu podmiotowym (prawa podmiotowego). Prawo w znaczeniu
przedmiotowym jest podstawowym pojęciem używanym w naukach prawnych.
W tym znaczeniu mowa jest o prawie w dalszych uwagach1.

Prawo to zespół norm wydanych lub usankcjonowanych przez
państwo i zagwarantowanych przymusem państwowym.

1 Rozważania poświęcone istocie prawa i różnym sposobom jego definiowania zawiera praca
Z. Ziembińskiego, Teoria prawa, Warszawa - Poznań 1978, s. 31-57. Por. też Z. Ziembiński,
Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980; M. Borucka-Arctowa, Poglądy na społecz-
ne funkcje prawa w świetle badań empirycznych, PiP 1981, z. 5. Również S. Grzybowski, Dzieje
prawa, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk 1981.

Normy prawne powstają w dwojaki sposób: są wydawane (ustanawiane)
przez państwo lub też przez nie sankcjonowane. Z wydawaniem mamy do
czynienia wówczas, gdy państwo - działając poprzez upoważniony do tego
organ - tworzy nową, nie istniejącą przedtem normę. O usankcjonowaniu
mówimy natomiast wtedy, gdy państwo normę stosowaną dotychczas zwycza-
jowo uznaje za obowiązującą poprzez działalność organów stosujących prawo,
które zwyczajem zaczynają się posługiwać tak jak prawem. Wiele norm
zwyczajowych, moralnych i innych uzyskało w ten sposób rangę norm
prawnych. W państwach współczesnych, o rozwiniętym systemie prawnym,
prawo powstaje niemal wyłącznie w drodze ustanawiania norm.

5

Prawo jest nierozerwalnie związane z państwem. Charakter i moc
tych więzi znajduje wyraz w dość powszechnym poglądzie, że prawo nie może
istnieć bez państwa, bez ośrodka najwyższej władzy, ogarniającej wszystkich
ludzi na terytorium kraju. Wynika to z faktu, że integralną cechą prawa jest
przymus, stanowiący zabezpieczenie jego przestrzegania. Przymusem zaś
dysponuje państwo, które stwarza w tym celu specjalny aparat, zwany też
aparatem przymusu. Przestrzeganie prawa nie jest więc uzależnione wyłącznie
od dobrej woli obywatela. W razie potrzeby państwo - działając przez
odpowiedni w danej sytuacji organ - fizycznie zmusza do podporządkowania
się jego woli. Oczywiście można sobie wyobrazić wysoko rozwinięte społeczeń-
stwo przyszłości, w którym nie będzie aparatu przymusu - bo wskutek
wysokiego poziomu świadomości społecznej stanie się zbędny - natomiast
będzie istnieć szeroko rozwinięty system norm postępowania, regulujący różne
dziedziny życia, podobnie jak to dzisiaj ma miejsce. Jednakże taki system norm
postępowania nie będzie prawem w dzisiejszym rozumieniu tego słowa.

Prawo nie jest zwykłym, bezładnym zbiorem norm, lecz stanowi zbiór
uporządkowany. Ma to ogromne znaczenie, co staje się jasne, gdy
weźmiemy pod uwagę, że prawo składa się z setek tysięcy norm. Posługiwanie
się takim zbiorem nie byłoby możliwe, gdyby nie panował w nim określony
ład. Uporządkowanie prawa wyraża się w podziale na gałęzie, w ramach
których występują instytucje prawne.

§ 2. PRAWO A MORALNOŚĆ

Obserwując zachowanie się ludzi w wielu codziennych sytuacjach łatwo
dojść do wniosku, że w swym postępowaniu kierują się oni nie tylko prawem.
Wskazuje na to fakt, że w wielu sytuacjach nie uregulowanych przez prawo
ludzie przejawiają podobny sposób postępowania. Jedyne wolne miejsce
w tramwaju zajmie w większości przypadków staruszka, a nie młodzieniec,
mimo, że możliwości fizyczne stawiają w uprzywilejowanej sytuacji tego
ostatniego.

Ponadto trzeba mieć na uwadze, że nawet w sytuacjach uregulowanych
normami prawnymi ludzie postępują w podobny sposób niekoniecznie pod
wpływem tych norm, które często są im nieznane.

Czynnikami pozaprawnymi kształtującymi postępowanie są normy obycza-
jowe, a także normy towarzyskie, sportowe i in. Ważną rolę odgrywają
normy moralne2.

Moralność to ukształtowany w procesie długotrwałego rozwoju
społeczeństwa zespół norm postępowania, według których ocenia
się określone zachowanie jako dobre lub złe.

2 Obszerną analizę stosunku prawa i moralności znaleźć można w podręczniku Z. Ziem-
bińskiego, Teoria .... s. 58-73.

Normy moralne pozwalają ocenić wzajemne zachowanie się ludzi, za-
chowanie się wobec społeczeństwa, wobec państwa, a także postępowanie
wobec przyrody. Przeprowadza się także moralną ocenę intencji człowieka.

U podłoża moralności leżą więc wyobrażenia ludzi o tym, co jest
dobre i o tym, co jest złe.

Wyobrażenia te są różne u różnych ludzi, niekiedy krańcowo różnorod-
ne. Wpływa na to epoka, w której człowiek żyje, środowisko geograficzne,
stosunki społeczne, przynależność klasowa i szereg innych czynników. Wpły-
wają na to przede wszystkim warunki życia człowieka, jego sytuacja życiowa,
warunki społeczne.

Warunki życia ludzi ulegają zmianom, a wraz z nimi zmienia się moralność.
Ponieważ warunki życiowe ludzi w społeczeństwie są różne, poglądy na dobro
i ^sło_wśród członków jednego społeczeństwa też są zróżnicowane.

W każdym społeczeństwie istnieje zespół norm moralnych wspólnych dla
całego społeczeństwa. Są to tzw. elementarne normy moralne.

W zakresie nie objętym normami elementarnymi ocena moralna tego
samego zjawiska może być różna, zależnie od punktu widzenia. Inaczej ocenia
zamach bombowy palestyński terrorysta, a inaczej przedstawia się ocena
moralna tego czynu w oczach izraelskiego ministra.

/ Prawo i moralność regulują wiele stosunków społecznych. Są takie dziedzi-
ny, w których postępowanie ludzi reguluje tylko prawo lub tylko moralność.
Na wielu jednak płaszczyznach prawo i moralność stykają się i może między
nimi dochodzić do kolizji. Kolizje polegają na tym, że prawo zobowiązuje do
takiego sposobu postępowania, którego moralność nie aprobuje lub wręcz
zabrania. Rozbieżność między normą prawną a moralną może być całkowita
ub częściowa.

Z punktu widzenia określonej moralności można następująco sklasyfiko-
wać normy prawne:

a)    moralnie pozytywne,

b)    moralnie negatywne,

c)    moralnie obojętne.

Moralnie pozytywnymi są te normy prawne, które nakazują ten sam
sposób postępowania co moralność. Na przykład większość systemów moral-
nych potępia kradzież - czyni to również art. 203 k.L W odwrotnej sytuacji
mamy do czynienia z inną normą prawną moralnie negatywną.

Są też całe dziedziny nie objęte moralnością. Normy prawne regulujące
takie sprawy, jak sprawozdawczość, sporządzanie bilansu, zasady ruchu
drogowego itp., mają charakter moralnie obojętny.

Różnic między prawem i moralnością jest wiele, o różnym stopniu
szczegółowości i różnym znaczeniu. Oto kilka z nich:

1. Na straży norm prawnych stoi aparat państwowy ze swoimi środkami
przymusu. Natomiast do przestrzegania norm moralnych skłania ludzi przede
wszystkim presja wywierana przez opinię publiczną, a także wpojone w trakcie
wychowania nawyki, sumienie i inne bodźce.

2.    Normy prawne mają charakter dwustronny, moralne jednostronny.
Z normy prawnej wynika więc dla jednej osoby obowiązek, dla drugiej zaś
prawo, będące korelatem tego obowiązku. Natomiast normy moralne na-
kładają tylko obowiązki, nie dając innym osobom prawa żądania wypełnienia
tych obowiązków.

3.    Normy prawne odnoszą się tylko do czynów i słów człowieka, czyli działań
dostrzegalnych zmysłami przez innych ludzi, nie zajmują się natomiast sferą
psychiki. Moralność ingeruje także w dziedzinę myśli i uczuć. Stąd np. nienawiść
nie jest przestępstwem, może jednak stanowić przekroczenie normy moralnej.

4.    Normy prawne regulują bardzo dokładnie postępowanie człowieka.
Moralność jest nader nieprecyzyjna, często wskazuje jedynie ogólny kierunek
postępowania.

§ 3. ŚWIADOMOŚĆ PRAWNA

Świadomość prawna nie oznacza jedynie znajomości przepisów i instytucji
prawnych przez społeczeństwo, choć ta jest bardzo pożądana i decyduje
w poważnym stopniu o kulturze prawnej społeczeństwa.

Świadomość prawna to ocena obowiązującego prawa przez społe-
czeństwo i postulaty dotyczące zmiany prawa w pożądanym przez
społeczeństwo kierunku.

Można by więc powiedzieć, że świadomość prawna to zbiór tych wszystkich
norm, które - zdaniem społeczeństwa - powinny tworzyć prawo. Jest to prawo
z ludzkich wyobrażeń o sprawiedliwości. Oczywiście wyobrażenia takie są
różne, stąd i świadomość prawna nie jest w całym społeczeństwie jednakowa.
Im większa jest różnica między prawem, które w rzeczywistości istnieje,
a takim, które zdaniem społeczeństwa powinno istnieć, tym większa
rozbieżność między prawem i świadomością prawną.

Świadomość prawna tworzy się pod wpływem wyobrażeń o tym, co
sprawiedliwe i niesprawiedliwe, wyobrażeń o prawie, praworządności itp.
Właśnie świadomość prawna stanowi podstawę spotykanych w praktyce ocen:
ten przepis jest „sprawiedliwy", a tamten „niesprawiedliwy". Świadomość
prawna wchodzi w skład moralności.

Prawo i świadomość prawna wywierają na siebie wzajemny wpływ.
Długotrwałe i konsekwentne stosowanie przez państwo przepisów, które
początkowo wzbudzają sprzeciw społeczeństwa, może stopniowo doprowadzić
do przyzwyczajenia i w końcu do ich zaakceptowania. Z drugiej strony
powszechna dezaprobata wobec pewnych przepisów może zmusić organy
państwowe do ich złagodzenia lub nawet uchylenia, co zależy od rozmiarów
sprzeciwu, siły państwa itp.

Niezgodność obowiązującego prawa ze świadomością prawną osłabia
działanie prawa. Dlatego państwo nie może lekceważyć świadomości prawnej

13

społeczeństwa i dopuszczać do zbyt wielkiej rozbieżności między prawem
i świadomością. Państwo stara się wpływać na świadomość prawną, a jedno-
cześnie w razie potrzeby zmienia przepisy.

§ 4. PRAWORZĄDNOŚĆ

Poglądy na praworządność nie są jednolite. Według jednych autorów
praworządność to pewna metoda kierowania społeczeństwem. Inni twierdzą, że
jest to określona funkcja. Według jeszcze innych praworządność należy
rozumieć jako pewną zasadę ustrojową, tak ważną, że często znajduje ona
wyraz w konstytucji. Przytoczona niżej definicja jest więc tylko jedną z moż-
liwych do przyjęcia.

Praworządność jest to taki stan faktyczny, w którym podstawowe
dziedziny stosunków społecznych są uregulowane przepisami praw-
nymi i przepisy te są przez organy państwowe ściśle przestrzegane.

Na praworządność, jak to wynika z przytoczonej definicji, składają się dwie
przesłanki.

Pierwsza przesłanka praworządności to istnienie stosunkowo
szerokiej regulacji prawnej, obejmującej wszystkie istotne dziedziny
życia. Nie można mówić o praworządności tam, gdzie prawo jest dopiero
...