II. Konstytucja Księstwa Warszawskiego została nadana (oktrojowana) przez Napoleona członkom Komisji Rządzącej w Dreźnie 22 VII 1807 r. Składała się z XII tytułów obejmujących 89 artykułów, była o wiele bardziej nowoczesna niż Konstytucja 3 Maja.
Komisja Rządząca – powołana do życia w Warszawie, dekretem Napoleona z 14 I 1807r., była tymczasową (do czasu zawarcia ostatecznego pokoju) władzą administracyjną. Składała się z 7 osób – dawnych działaczy Sejmu Czteroletniego, pod przewodnictwem Stanisława Małachowskiego. Ministrem wojny był ks. Józef Poniatowski. Poza wymienionym u steru państwa znaleźli się: Stanisław Kostka Potocki i Józef Łubieński.
Ustrój polityczny: Konstytucja Księstwa rozszerzała (w stosunku do ustawy z 1791 r.) uprawnienia i kompetencje monarchy, którego oparciem miała być szlachta folwarczna (ziemiaństwo) i burżuazja.
Król sprawował ogólne kierownictwo rządu, miał władzę wykonawczą, przysługiwało mu prawo inicjatywy ustawodawczej. Wprowadzono zasadę dziedziczności tronu, łącząc Księstwo unią personalną z Saksonią. Władcą został Fryderyk August I (wnuk Augusta III). Zgodnie z konstytucją sprawował on ogólne kierownictwo rządu przez: wywieranie wpływu na organy wymiaru sprawiedliwości -mianował sędziów (pełniących swój urząd dożywotnio), obsadzanie ważniejszych stanowisk państwowych (mianował członków senatu) i administracyjnych., wywieranie silnego wpływu na decyzje sejmu, nadawanie stopni wojskowych i godności duchownych. Król dekretami regulował sprawy, których nie rozstrzygał sejm oraz nadawał sankcje decyzjom sejmu.
Rząd Księstwa składał się z 6 ministrów (sprawiedliwości, spraw wewnętrznych i religijnych, wojny, przychodów i skarbu, policji, ministerstwo stanu) i sekretarza stanu przebywającego w Dreźnie. Był on łącznikiem pomiędzy królem a rządem. Ministrowie tworzyli Radę Ministrów, na czele, której stał prezes Stanisław Kostka Potocki. Działalność Rady Ministrów kontrolowana była przez nową instytucję, wzorowaną na rozwiązaniu francuskim, Radę Stanu (występowała we wszystkich konstytucjach napoleońskich). W skład Rady Stanu wchodził król, który kierował jej obradami (przewodniczący), prezes -zastępował monarchę w czasie nieobecności, ministrowie, sekretarz, radcy stanu i 4 referendarzy (organ pomocniczy).
Rada Stanu opracowywała projekty ustaw sejmowych i dekretów królewskich, uchwalała budżet, rozkładała podatki na departamenty, oceniała działalność ministrów. Postanowienia Rady musiał zatwierdzić król. Bez tego nie nabierały mocy prawnej.
Rada posiadała też kompetencje sądowe - była sądem kasacyjnym, do którego można się było odwołać od wyroku sądów niższych, jeśli zostało naruszone prawo. Rozstrzygała spory kompetencyjne między organami sądowymi a administracyjnymi. Orzekała o oddaniu pod sąd ministrów i urzędników.
Władza ustawodawcza sprawowana była przez 2 izbowy sejm - izbę poselską i senat. W skład senatu wchodzili biskupi, wojewodowie i kasztelanowie (po 6), których dożywotnio mianował król. Po 1809r. było ich po 10 (razem – 30). Senat pilnował przestrzegania przepisów konstytucji i ważności wyborów
Izba poselska składała się ze 100 deputowanych, z których 60, szlacheckich (po 1 z powiatu) -wybierała na sejmikach szlachta osiadła, a 40 tzw. deputowanych od gmin wybierali na zgromadzeniach gminnych bogaci mieszczanie, duchowni, zasłużeni żołnierze i inteligencja (także szlachta?). Posłów wybierano na 6 lat (co 3 lata zmiana 1/3 składu)
Sejm miał ograniczone kompetencje (organ władzy ustawodawczej o ograniczonych kompetencjach). Do jego zadań należało: uchwalanie podatków, prawo cywilne i karne, sprawy monetarne.
Sejm nie posiadał inicjatywy ustawodawczej (należała do Rady Stanu) i prawa kontroli rządu. Sejm mógł tylko przyjmować lub odrzucać projekty ustaw - komisje sejmowe mogły proponować zmiany ale o poprawkach decydowała Rada Stanu. Sejm był „instytucją niemą” - brak dyskusji podczas obrad.
Sejm miał zbierać się co 2 lata w W-wie w czasie oznaczonym przez księcia i trwać nie dłużej jak 15 dni - zebrał się tylko 3 razy: na sesje zwyczajne w 1809 i 1811 i na sesją nadzwyczajną w 1812.
Warunkiem sprawowania urzędów w Księstwie było posiadanie obywatelstwa polskiego. Czynne prawo wyborcze posiadały osoby 21.
W konstytucji Księstwa wprowadzono nowe zasady wymiaru sprawiedliwości, prawo cywilne miało być bowiem regulowane Kodeksem Napoleona (zbiór francuskiego prawa cywilnego), który wprowadzono w Księstwie 27 I 1808.
W zakresie ustroju społecznego konstytucja odrzucała stosunki feudalne wprowadzając demokratyczne rozwiązania: równość obywateli wobec prawa (wszyscy podlegali jednolitemu wymiarowi sprawiedliwości), wolność osobistą. Mimo gwarantowania wolności wyznania, katolicyzm pozostał oficjalną religią kraju.
Oddzielono sądownictwo karne od cywilnego, ustanawiając sądy cywilne, karne i sąd apelacyjny w W-wie. Kodeks Napoleona zrównał ze szlachtą mieszczan, którzy posiadali takie same prawa i mogli nabywać ziemię. W ręku bogatego mieszczaństwa znalazła się gwardia narodowa, która pełniła funkcje policyjne w miastach.
Konstytucja znosiła stosunek poddańczy i zapewniała chłopom wolność osobistą oraz równość wobec prawa.
Jeszcze przed nadaniem Księstwu konstytucji Wawrzyniec Surowiecki w piśmie „Uwagi względem poddanych w Polsce” domagał się zapewnienia nieusuwalności chłopa z ziemi i powolnego, poprzez oczynszowanie, nadanie mu jej na własność. Byłoby to rozwiązanie podobne do wybranego wkrótce przez Prusy. Ziemiaństwo wybrało jednak inną, korzystniejszą dla siebie drogę.
Dekret z 21 XII 1807 r. (królewski) określał stosunek chłopa do ziemi. Chłop mógł opuścić swoje gospodarstwo po uzyskaniu zaświadczenia o rozliczeniu się z zobowiązań wobec dziedzica i zwróceniu panu ziemi, budynków, inwentarza i zasiewów. Mówiono, że „dekret zdejmował chłopu kajdany z nóg, ale razem z butami”. Wyłączne prawa do ziemi zachowywała szlachta; chłop mógł tylko dzierżawić ziemię szlachcica - czasowo lub dziedzicznie. Właściciel mógł bezkarnie pozbawić chłopa ziemi, gdyż ten nie miał prawa jej własności. Ponieważ chłop nie był właścicielem ziemi nie mógł korzystać z praw politycznych. Utrzymano pańszczyznę, stanowiącą zapłatę za prawo użytkowania pańskiej ziemi.
Efektem dekretu był wzrost wychodźstwa chłopów ze wsi w poszukiwaniu zarobku w miastach lub pracy sezonowej w innych częściach kraju. Próby te kończyły się na ogół niepowodzeniem, ponieważ przemysł, handel i transport Księstwa znajdowały się w stanie kryzysu ze względu na koszty wojny, fatalne położenie budżetu oraz zamknięcie dróg eksportu. Jedynie działy produkujące na potrzeby wojska przeżywały koniunkturę, ale była ona zbyt słaba by wchłonąć nadwyżki ludności wiejskiej.
Na wzorach francuskich oparto też administrację Księstwa. Kraj podzielono na 6 departamentów (bydgoski, kaliski, poznański, warszawski, płocki, łomżyński - od 1809 jeszcze krakowski, lubelski, radomski i siedlecki), a te na powiaty. Na czele departamentów stali prefekci, powiatów podprefekci. Wydzielono 5 miast: Warszawę, Poznań, Kalisz, Toruń, Kraków, którymi zarządzali prezydenci: innymi burmistrzowie. Władzę w gminach sprawowali wójtowie. Utworzono także organy samorządowe: rady departamentalne, municypalne (większych miast), miejskie i wiejskie. Rady te ustalały podatki na rzecz państwa, dbały o porządek i bezpieczeństwo na swoim terenie.
Konstytucja Księstwa miała charakter antyfeudalny, co znalazło wyraz we wprowadzeniu zasady całkowitego zrównania stanów i zniesieniu poddaństwa chłopów. Jednak mimo głoszenia równości wobec prawa i sądu utrzymywała uprzywilejowaną pozycję szlachty, która zajmowała najwyższe stanowiska w sejmie, administracji i samorządzie terytorialnym. Tylko formalnie zniosła podział społeczeństwa na stany.
Konstytucja wprowadzała zróżnicowanie między prawami obywatelskimi i politycznymi.
Prawa obywatelskie (jednakowe dla całego społ.) obejmowały: wolność osobistą, równość wobec prawa i sądu oraz
wolność wyznania.
Prawa polityczne, tj. prawo piastowania urzędów, wyboru do władz i sądów, zastrzeżone zostały dla uprzywilejowanych wydzielonych przy pomocy specjalnego cenzusu, uwzględniającego przede wszystkim warunki materialne.
Mimo, że konstytucja głosiła równouprawnienie, to jednak Żydom ograniczono (w 1808, na 10 lat) wolność osobistą, swobodę zarobkowania i nabywania dóbr ziemskich - nie dotyczyło to Żydów ochrzczonych.
Pewne zmiany nastąpiły w szkolnictwie. W szkołach parafialnych uczyć się miały także dziewczęta. Powstawały placówki mające kształcić potrzebne państwu kadry: w 1808 Szkoła Prawa (od 1811 Prawa i Administracji); Seminaria Nauczycielskie w Poznaniu i Łowiczu; Szkoła Lekarska - 1809.
Szczególną rolę w życiu państwa pełniła armia. Obejmowała początkowo 30 tys., a od 1809 60 tys. żołnierzy i opierała się na powszechnym poborze. W drodze losowania pobierano rekruta do 6 letniej służby. W kadrze oficerskiej przeważali dawni oficerowie kościuszkowscy i legionowi, którzy duży nacisk kładli na wychowanie obywatelskie podwładnych, Przez wojska Księstwa przeszło ok. 200 tys. ludzi i stąd oddziaływanie armii na społeczeństwo było tak znaczące. W Księstwie stacjonowały też 100 tys. .wojska francuskie i satelickie
Uchwalona konstytucja, jak i samo istnienie Księstwa Warszawskiego wpłynęło na dalsze losy społeczeństwa polskiego w różnych zaborach. Konstytucja umożliwiła rozwój społ.-ekonomiczny Księstwa, a Kodeks Napoleona był ważnym czynnikiem w budowaniu nowych stosunków prawnych. Z pewnymi modyfikacjami obowiązywał na terenie byłego Królestwa Polskiego do 1946 r.
24 II 1810 r. postanowienia konstytucji rozciągnięto na galicyjską część Księstwa.
III. Konstytucja Królestwa Polskiego z 27 XI 1815 r.
Na mocy Kongresu Wiedeńskiego z części księstwa Warszawskiego powstało Królestwo Polskie (Kongresowe),o obszarze 127 tys. km2,z ludnością 3,2 mln.; od 3 V 1815 połączone z Rosją unia personalną. Car Rosji Aleksander I przyrzekł nadać Królestwu konstytucję, której zasady ustalali m.in. ks. Adam Jerzy Czartoryski i senator Mikołaj Nowosilcow.
Konstytucja Królestwa Polskiego, wzorowana na Karcie Konstytucyjnej Ludwika XVIII z 1814 r., liczyła 7 tytułów obejmujących 165 artykułów i była najbardziej liberalną konstytucją europejską – zapewniała społeczeństwu więcej praw i swobód niż np. konstytucja Księstwa Warszawskiego. Posiadanie pełni praw obywatelskich (w tym czynnego prawa wyborczego) uzależnione było od cenzusu majątkowego (niskiego), który spełniało ponad 100 tys. osób. Pod pewnymi względami konstytucja Królestwa była mniej demokratyczna od konstytucji Księstwa. Nie zapisano w niej zasady suwerenności narodu, ani trójpodziału władzy. Równość wobec prawa obowiązywała tylko w odniesieniu do wyznawców religii chrześcijańskiej – Żydzi na stałe pozbawieni zostali praw politycznych. Ograniczono prawo wolności osobistej chłopów. Szlachta nadal pozostawała stanem uprzywilejowanym.
W konstytucji oprócz wolności wyznania, przy uznaniu religii katolickiej za państwową gwarantowano wolność prasy, równość wobec prawa, nietykalność osobistą i majątkową, nienaruszalność własności prywatnej, zakaz odbywania kar poza Królestwem. Językiem urzędowym miał być polski, a urzędy mogli obejmować tylko Polacy i książęta krwi cesarskiej. W stosunkach z królem obowiązywał język francuski.
Utrzymano odrębności narodowe: wojsko Królestwa Polskiego (paraderzy), język polski jako urzędowy, ustalono herb Królestwa (biały orzeł umieszczony na piersi dwugłowego, czarnego, rosyjskiego orła, urzędy mieli sprawować wyłącznie Polacy.
Konstytucja zapewniła silną władzę monarszą. Na czele Królestwa miał stać każdorazowy cesarz rosyjski, który oddzielnie koronował się w Warszawie - decyzja Mikołaja I. Monarcha w swych rękach skupiał władzę administracyjno-wykonawczą, posiadał prawo uzupełniania konstytucji tzw. statutami organicznymi, prawo wypowiadania wojen i zatwierdzania umów międzynarodowych. Osoba monarchy była święta i nietykalna. Królestwo nie prowadziło własnej polityki zagranicznej - na zewnątrz reprezentowane było przez dyplomację rosyjską. Cesarz był w Kongresówce monarchą konstytucyjnym, a za jego akty odpowiedzialni byli ministrowie. Do króla należała wyłączność ustawodawstwa w zakresie konstytucyjnym i inicjatywy ustawodawczej, całość władzy wykonawczej i prawo sankcji wobec ustaw sejmowych. Cesarz powoływał ministrów, senatorów i wyższych urzędników.
Zastępcą króla był wg konstytucji namiestnik. Został nim gen. Józef Zajączek, który okazał się uległy wobec cara. Wbrew konstytucji car powołał urząd komisarza carskiego przy rządzie Królestwa powierzając go senatorowi Mikołajowi Nowosilcowowi. Car powołał też naczelnego wodza armii Królestwa. Został nim brat cara Wielki książę Konstanty.
Komisarz i naczelny wódz zaczęli nadzorować życie publiczne Królestwa i ograniczali swobody konstytucyjne: w 1819 wprowadzono cenzurę prasy, a następnie książek; w 1821 utworzono (pod nadzorem Nowosilcowa) Warszawski Okręg Naukowy; w 1822 zakazano młodzieży wyjazdu, bez zgody władz, do szkół zagranicznych; w 1825 wprowadzono tajność obrad sejmowych i nie dopuszczono opozycji na obrady (pogwałcenie immunitetu).
Władza ustawodawcza (sejm) składała się z króla, senatu i izby poselskiej.
Senatorami byli książęta „krwi cesarsko-królewskiej”, biskupi, wojewodowie i kasztelani w liczbie 64 (najwyżej połowa składu izby poselskiej). Senatorów mianował król i była to funkcja dożywotnia.
Izba poselska składała się ze 128 członków , w tym 77 wybieranych przez szlachtę na sejmikach i 51 deputowanych z gmin, wybieranych na zgromadzeniach (cenzus majątkowy, przynależność do wolnych zawodów. W porównaniu z konstytucją Księstwa praw wyborczych pozbawiono m.in. wojskowych. Kadencja izby trwała 6 lat (co 2 lata wymieniani 1/3 jej składu). Sejm miał zbierać się co 2 lata na sesje zwyczajne i obradować 30 dni, o ile król wcześniej go nie rozwiązał. W razie potrzeby mogły być zwoływane sesje nadzwyczajne. Obrady zwoływał król.
Izba poselska i Senat były jednakowo ważne. Kompetencje sejmu były szersze niż w Księstwie i obejmowały:
§ ustawodawstwo w zakresie prawa sądowego i administracyjnego
§ zmiany w działaniu prawa karnego i cywilnego
§ decydowanie o ustroju konstytucyjnym
§ stanowienie o władzach administracyjno-państwowych
§ decydowanie o systemie menniczym, podatkach i budżecie
§ przeprowadzanie rekrutacji do wojska
§ kontrolę rządu (w ograniczonym zakresie)
Członkowie sejmu uzyskali immunitet.
Formalne kompetencje sejmu były stale ograniczane i w praktyce sejm zajmował się głównie zmianami w dziedzinie prawa cywilnego i karnego.
Królestwo Polskie było jedynym krajem, w którym parlament wybierany był w wyborach bezpośrednich przez wszystkie klasy społeczne (z małym udziałem chłopów).
Władza wykonawcza. Centralnym organem władzy i administracji była Rada Stanu, która dzieliła się na Zgromadzenie Ogólne i Radę Administracyjną. Rada miała podobne kompetencje jak w Księstwie, tj. przygotowywała projekty ustaw, opiniowała funkcjonowanie administracji, decydowała o oddawaniu pod sąd urzędników.
Zgromadzenie Ogólne było organem doradczo-konsultacyjnym, przygotowywało projekty ustawodawcze monarchy i sejmu, kontrolowało resorty rządowe i orzekało o oddaniu pod sąd ministrów i urzędników. Zgromadzenie składało się z: namiestnika, 5 ministrów, radców stanu i referendarzy.
Rada Administracyjna pełniła ograniczone funkcje gabinetu ministrów. W skład Rady wchodzili ministrowie i inne osoby powołane przez władcę. Przewodził jej namiestnik, który przedstawiał jej do dyskusji najprzeróżniejsze kwestie, ale decyzje podejmował samodzielnie. Rada była więc swego rodzaju kolegialnym organem doradczym przy namiestniku. Od 1826 (po śmierci namiestnika jego kompetencje zostały w dużym stopniu przekazane Radzie) stała się ona formą rządu.
Królestwem zarządzały, podporządkowane Radzie Administracyjnej, Komisje Rządowe: 1. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego 2.Sprawiedliwości 3.Spraw Wewnętrznych i Policji 4.Wojny 5.Przychodów i Skarbu.
W Petersburgu urzędował minister-sekretarz stanu, który pośredniczył pomiędzy monarchą a organami władzy w Królestwie.
Królestwo podzielono na 8 województw (w miejsce departamentów): krakowskie, sandomierskie, lubelskie, kaliskie, płockie, mazowieckie, podlaskie, augustowskie.
Zarządzały nimi komisje wojewódzkie z prezesami na czele. Województwa dzieliły się na obwody (dawne powiaty), w których władzę sprawowali komisarze obwodowi. W miastach rządzili burmistrzowie, a w dużych miastach prezydenci. Wszyscy wymienieni urzędnicy mianowani byli przez Radę Stanu.
Sądownictwo miało być niezależne, sędziowie dożywotni i nieusuwalni. Wyroki zapadały na podstawie Kodeksu Napoleona. Odwołania w sprawach cywilnych rozpatrywał Sąd Najwyższej Instancji; w karnych Sąd Apelacyjny.
IV. Statut organiczny z 26 II 1832 r.
Klęska Powstania Listopadowego zapoczątkowała likwidację odrębności Królestwa. Powstanie zdetronizowało cara jako króla Polski, a tym samym doprowadziło de zerwania unii. Konsekwencją była okupacja wojskowa. Wywieziono wtedy do Petersburga polskie skarby narodowe (jako łupy wojenne), zamknięto Uniwersytety Wileński i Warszawski , zaczęto budować cytadelę, zlikwidowano sejm i armię.
26 II 1832 Mikołaj I wydał Statut Organiczny, ogłoszony jako legalna zmiana konstytucji z 1825 r. Statut inkorporował Królestwo do Rosji jako jej prowincję. Polska jako prowincja miała mieć odrębny rząd, administrację i prawo. Funkcję rządu spełniała nadal Rada Administracyjna - z namiestnikiem Paskiewiczem. Miały też być zachowane wolności wyznaniowe, swoboda przenoszenia się, nietykalność osobista. Zasady Statutu nie weszły w życie ponieważ w 1833 car wprowadził stan wyjątkowy w Królestwie, który podczas Powstania Styczniowego zamieniono na stan wojenny. W wyniku ogłoszenia stanu wojennego zawieszono prawa obywatelskie, konfiskowano majątki, nasiliły się aresztowania, śledztwa, więzienia i zsyłki na Sybir.
Po upadku Powstania Styczniowego Rosja dążyła do zlikwidowania wszelkich odrębności Królestwa (w sądownictwie, administracji, oświacie, skarbowości, itp.). Rozpoczęto wówczas intensywną akcję rusyfikacyjną. Od 1866 r. Królestwo otrzymało nazwę Kraju Przywiślańskiego, do którego sprowadzano urzędników i zarządców z Rosji (namiestnik - Berg). Nasilił się w tym czasie ucisk i terror wobec ludności polskiej.
V. Konstytucja Wolnego Miasta Krakowa z 1818 r.
Podczas Kongresu Wiedeńskiego utworzona została Rzeczpospolita Krakowska -Wolne Miasto Kraków, które obejmowało niewielki obszar 1 164 km2 i 88 tys. mieszkańców. W 1818 r. Rzeczpospolita otrzymała konstytucję, która gwarantowała szerokie swobody obywatelskie (wolność osobistą, równość wobec prawa - nie dotyczyła ludności żydowskiej, która stanowiła 13%).
Władzę ustawodawczą stanowiło Zgromadzenie Reprezentantów, składające się z deputowanych (1 mandat z 26 gmin), 6 sędziów pokoju oraz przedstawicieli delegowanych przez Senat Rządzący, Kapitułę krakowską i Uniwersytet (po 3).
Do kompetencji Zgromadzenia Reprezentantów należało:
- uchwalenie budżetu
- ustawodawstwo cywilne i karne
- mianowanie członków Senatu i sędziów pokoju
Zgromadzenie zbierało się 1 raz w roku na 4 tygodnie.
Władzę wykonawczą sprawował Senat Rządzący, który składał się z prezesa i 12 senatorów. Do kompetencji senatu należało: - zarządzanie budżetem
- przygotowywanie projektów ustaw
- mianowanie urzędników i obsadzanie stanowisk kościelnych
- prawo łaski
Autonomia Wolnego Miasta Krakowa była ograniczana przez państwa zaborcze, które przez swoich rezydentów wywierały decydujący wpływ na wszystkie ważniejsze sprawy.
Stosunki prawne Rzeczpospolitej regulowane były przez Kodeks Napoleona.
VI. Sprawa polska w czasie I wojny światowej i Mała konstytucja z 20 II 1919 r.
Wobec zbliżającej się wojny mocarstwa rozbiorowe starały się pozyskać Polaków, którzy zastanawiali się jaką postawę zająć w razie wybuchu konfliktu. Wypracowano wówczas 2 orientacje, proponujące wykorzystać zaistniałą sytuację dla odzyskania niepodległości w oparciu o jeden z rywalizujących bloków. Trzecia orientacja, socjalistyczna, uważała niepodległość za zbędny balast proletariatu, w walce o „wyzwolenie społeczne”.
Akt 5 XI 1916 r. wydany przez niemieckiego i austriackiego generał-gubernatorów w imieniu cesarzy, był pierwszą deklaracją obiecującą Polakom stworzenie samodzielnego państwa - monarchii konstytucyjnej „z ziem wydartych panowaniu rosyjskiemu”. Granice tego państwa miały być wytyczone po wojnie. Znaczenie Aktu 5 listopada polegało głównie na umiędzyanrodowieniu sprawy polskiej. 25 XII 1916 także car Mikołaj II obiecał utworzenie po zwycięskiej wojnie „wolnej Polski z jej trzech obecnie rozdzielonych części”.
Najważniejszym oświadczeniem dotyczącym utworzenia po wojnie państwa polskiego okazało się Orędzie prezydenta USA Wilsona z 8 I 1918 r., w którego 13 punkcie zawarty został postulat powstania niepodległej Polski z wolnym i bezpiecznym dostępem do morza.
3 VI 1918 r. prawo Polaków do niepodległości uznała cała Ententa.
Konsekwencją Aktu 5 XI było powołanie 6 XII 19116 r. Tymczasowej Rady Stanu, która rozwiązała się w lipcu 1917, po „kryzysie przysięgowym”. Na miejsce TRS powołano 12 IX 1917 Radę Regencyjną, która miała pełnić najwyższą władzę w Królestwie do czasu wyboru monarchy. W XII Rada Regencyjna powołała „rząd polski” z premierem Kucharzewskim, a w II 1918 Radę Stanu działającą pod nadzorem niemieckiego i austriackiego generałgubernatorów.
Pod wpływem dążeń niepodległościowych i skomplikowanej sytuacji wewnętrznej w końcowym okresie I wojny światowej obok Rady Regencyjnej zaczęły powstawać lokalne ośrodki władzy:
19 X 1918 r. powstała Rada Narodowa Śląska Cieszyńskiego
28 X 1918 Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie (tymczasowy zarząd ziem zaboru austriackiego)
7 XI 1918 Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej w Lublinie, który proklamował Polskę republiką demokratyczną.
14 XI 1918 rozwiązała się Rada Regencyjna, przekazując swą władzę Piłsudskiemu, który jako Naczelny Dowódca Wojska Polskiego wydał dekret ogłaszający o mianowaniu prezydentem rządu I.Daszyńskiego, zastąpiony wkrótce przez J. Moraczewskiego, który 18 XI powołał w W-wie Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej.
22 XI 1918 r. Piłsudski i Moraczewski podpisali dekret, który określał tymczasowy ustrój państwa na okres przejściowy - do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego. Pełnię władzy, o charakterze dyktatorskim, przejął J. Piłsudski jako Tymczasowy Naczelnik Państwa, zachowując stanowisko Naczelnego Dowódcy Wojsk Polskich. Piłsudski, posiadając najwyższą władzę mógł powoływać i odwoływać rząd, który składał się z prezydenta i ministrów. Władzę wykonawczą sprawowała Rada Ministrów i Tymczasowy Naczelnik Państwa, a wydawane przez Radę Ministrów i Naczelnika dekrety, miały być zatwierdzone przez przyszły Sejm Ustawodawczy (wybrany 19 I 1919 r.).
20 II 1919 r. Piłsudski zgodnie z zapisem dekretu z 22 XI 1918 r. przekazał swą władzę Sejmowi Ustawodawczemu – organowi sprawującemu zwierzchnią władzę w państwie. Sejm ponownie powierzył Piłsudskiemu stanowisko Naczelnika Państwa, aby kontynuował on działania aż do uchwalenia nowej konstytucji.
Według Małej Konstytucji z 20 II 1919 r. Sejm Ustawodawczy miał suwerenną władzę, nieokreśloną kadencję i uzależniał od siebie władzę wykonawczą (Naczelnik Państwa i ministrowie). Sejm Ustawodawczy stawał się najwyższym organem władzy państwowej, a jego głównym zadaniem było uchwalenie konstytucji – stąd nazywanie tego Sejmu Konstytuantą.
Sejm Ustawodawczy miał wyłączne prawo do uchwalania ustaw, które ogłaszał marszałek Sejmu. Aby ustawa była ważna musiała zostać podpisana (kontrasygnata) przez prezydenta ministrów (premiera) i właściwego ministra. Naczelnik Państwa i ministrowie podporządkowani zostali Sejmowi.
Naczelnik: - reprezentował państwo w stosunkach międzynarodowych;
- stał na czele administracji cywilnej i wojskowej;
- w porozumieniu z Sejmem powoływał rząd;
- każde jego działanie (akt) wymagało kontrasygnaty właściwego ministra.
Rząd solidarnie, a ministrowie indywidualnie odpowiadali za swą działalność przed sejmem.
1 VII 1920 r. w obliczu zagrożenia państwa przez bolszewików utworzona została Rada Obrony Państwa.
W jej skład weszli: Naczelnik Państwa – przewodniczący, marszałek Sejmu Ustawodawczego, prezes Rady Ministrów,
3 ministrów, 10 posłów delegowanych przez sejm i reprezentujących stronnictwa sejmowe, 3 przedstawicieli wojska.
Rada Obrony Państwa decydowała o sprawach związanych z prowadzeniem i zakończeniem wojny oraz zawarciem pokoju – mogła więc podejmować decyzje należące do kompetencji sejmu.
VII. Konstytucja marcowa z 17 III 1921 r.
Prace Sejmu Ustawodawczego nad uchwaleniem konstytucji trwały prawie 2 lata. Komisja Konstytucyjna Sejmu, kierowana kolejno przez Władysława Seydę, Macieja Rataja i Edwarda Dubanowicza, ostatecznie* oparła się na konstytucji III republiki francuskiej z 1875 r.
Konstytucja marcowa składała się z 7 rozdziałów ( I - Rzeczpospolita, II - Władza ustawodawcza, III - Władza wykonawcza, IV - Sądownictwo, V – Powszechne prawa i obowiązki, VI - Postanowienia ogólne, VII - Postanowienia przejściowe) i 126 artykułów.
Zasady ustroju politycznego:
art. 1 konstytucji stwierdzał, że „Państwo Polskie jest Rzeczpospolitą” - republikańska forma państwa;
art. 2 mówił, że „władza zwierzchnia w Rzeczpospolitej Polskiej należy do narodu” - suwerenność narodu.
Wśród organów państwowych dominującą pozycję zajmował Parlament (Sejm i Senat).
Naród nie sprawował władzy zwierzchniej bezpośrednio, tylko przez organy wybierane - Sejm i Senat. Wybory przeprowadzane były w oparciu o demokratyczną, 5 przymiotnikową ordynację.
Władza ustawodawcza (legislatywa): składała się z 2-izbowego Sejmu; Izby Poselskiej i Senatu.
· Sejm (Izba poselska) składał się z 444 posłów, wybieranych wg 5 przymiotnikowej ordynacji ( powszechne, równe, bezpośrednie, tajne, proporcjonalne).
Kadencja sejmu trwała 5 lat.
Prawa wyborcze posiadali zarówno mężczyźni jak i kobiety.
Czynne prawo wyborcze - 21 lat; bierne - 25 lat.
Zwoływany, otwierany i zamykany był prze Prezydenta. Konstytuując się wybierał, ze swego składu: marszałka, jego zastępcę i wicemarszałków, sekretarzy i komisje.
Mógł być rozwiązany: a/ mocą własnej ustawy (2/3 głosów przy 50% quorum)
b/ decyzją Prezydenta za zgodą 2/3 Senatu.
· Senat odgrywał mniejszą rolę niż Sejm. Składał się ze 111 senatorów, wybieranych wg 5 przymiotnikowej ordynacji. Kadencja - 5 lat. Czynne prawo wyborcze - 30 lat; bierne - 40. Obrady Senatu były zwoływane, otwierane i zamykane przez Prezydenta.
Kompetencje władzy ustawodawczej:
- ustrojodawcze - Sejm mógł dokonywać zmian i rewizji konstytucji;
- ...
ziomek217