Clements T. S. - Nauka a religia.pdf - psychologia - Emi_17

NAUKA A RELIGIA

Tad S. Clements

Wstęp

Pragnienie pewności, że życie ma sens, wydaje się prawie powszechne. W takiej czy innej

formie występuje w każdej kulturze i w każdym okresie historycznym.

Zanim przed czterystu laty zaczęła się kształtować nowoczesna nauka, pragnienie to starały

się zaspokoić doktryny religijne i przednaukowe filozofie. Oferowały one pozorne

wyjaśnienie naszego miejsca w świecie i wydawały się dostarczać absolutnych i

niezmiennych podstaw zasadom i praktykom moralnym. Ludzie nieskłonni do sceptycznych

wątpliwości znajdowali w tych przednaukowych koncepcjach odpowiedź na pytanie o sens i

cel ludzkiego życia oraz istnienia kosmosu.

Wraz z pojawieniem się nowych odkryć i hipotez naukowych, najpierw w astronomii i

geologii, a potem w biologii, psychologii i naukach społecznych, zaufanie do tych

przednaukowych wyjaśnień zaczęło erodować. Absolutyzmy sztywnych dogmatów, opartych

na nienaukowych metodach poznawczych (takich jak odwoływanie się do wiary, objawienia i

autorytetu oraz nadużywanie racjonalizmu) nie mogły przystosować się do nieortodoksyjnych

odkryć naukowych. Skutki były takie, jakich należało oczekiwać: cenzurowanie

niebezpiecznych, heretyckich doktryn oraz traktowanie jako wrogów i prześladowanie tych,

którzy je głosili.

Wydaje się jednak, że dziś - jeśli nie brać pod uwagę skrajnie ortodoksyjnych monoteistów -

konflikt między nauką a religią wygasł, a co najmniej znacznie osłabł. Wyznawcy sił

nadprzyrodzonych oraz uczeni zgadzają się na ogół co do tego, że nauka i religia nie przeczą

sobie nawzajem. Opracowano wiele modeli argumentacji na rzecz tezy, że są one zgodne, a

co najmniej że nie są nie do pogodzenia. Według tych modeli, domeny nauki i religii są albo

całkowicie od siebie odizolowane, albo zdolne do pokojowego współistnienia.

Zadaniem tej książki jest wykazanie, za pomocą wielu wzajemnie powiązanych analiz, że

żaden z argumentów, które mają przeczyć niezgodności między nauką a religią, nie jest

trafny. Z analiz tych wynika, że na poziomie fundamentów epistemologicznych, tj. w zakresie

teorii wiedzy i odpowiadającej jej metodologii, te dwa rodzaje ludzkiej działalności

poznawczej są w istocie wzajemnie niezgodne. Okazuje się też, że w obu z nich stawiane są

po części te same pytania, co wobec różnic epistemologii prowadzi do rzeczywistych

konfliktów intelektualnych i praktycznych.

Jeśli więc chcemy zaspokoić naszą potrzebę znalezienia sensu i celu życia, a tym samym

podstaw dla naszych zasad i praktyk etycznych, to musimy dokonać wyboru między

koncepcjami przednaukowymi a naukowym, świeckim humanizmem. W książce tej próbuję

pokazać, dlaczego lepszy jest ten drugi wybór.

Wprowadzenie

KILKA KWESTII POJĘCIOWYCH

Czy nauka i religia są wzajemnie zgodne, czy niezgodne? Jest to centralne pytanie, na które

szuka się odpowiedzi w tej książce. Nie będziemy rozważać tej kwestii w kategoriach

psychologicznych, tj., jako pytania, czy ta sama osoba faktycznie może żywić równocześnie

przekonania naukowe i religijne. Chodzi nam o inną interpretację tego pytania – o to

mianowicie, czy z logicznego, epistemologicznego i metafizycznego punktu widzenia te dwie

dziedziny poznawczego zaangażowania człowieka są wzajemnie sprzeczne, czy też

niesprzeczne? Człowiek może żywić sprzeczne przekonania, jeśli jednak cenimy

niesprzeczność, powinniśmy tego unikać.

W rozmaitych środowiskach (głównie teologicznych) i z rozmaitych powodów głosi się tezę,

że nauka i religia (lub teologia 1 ) nie są, wbrew pozorom, wzajemnie niezgodne. Rzecznicy tej

tezy twierdzą, iż przekonanie, że nauka i religia przeczą sobie lub choćby mogłyby sobie

zaprzeczać, jest naprawionym już błędem przeszłości. Minęły, ich zdaniem, czasy konfliktów,

które tak często znaczyły historię stosunków między przedstawicielami nauki i

przedstawicielami religii, osiągnęliśmy, bowiem właściwe zrozumienie natury i/lub funkcji

każdej z tych dziedzin.

W rzeczywistości ta proklamacja tolerancji nie jest nie jest niczym nowym. Została, na

przykład, wyraźnie sformułowana w pismach św. Tomasza z Akwinu (1225-1274) 2 , a w

szkicowej formie występuje już u pierwszych myślicieli chrześcijańskich. Później zyskała

jednak nowe interpretacje, a co najmniej bardziej wyrafinowane sformułowania, i cieszy się

obecnie dużą popularnością. Zanim przystąpimy do rozważenia kilku z tych nowych

sformułowań, powinniśmy zatrzymać się nad pewną ważną kwestią terminologiczną.

Zapowiedzieliśmy, że terminy “religia” i “teologia” będą tu używane zamiennie. Ponieważ w

języku potocznym mają one całkiem różne znaczenia, zamienne posługiwanie się nimi

wymaga jakiegoś uzasadnienia.

Jest rzeczą oczywistą, że żadna prosta definicja terminów “religia” czy “teologia” nie może

zdać sprawy z wszystkich ogromnie zróżnicowanych zastosowań tych terminów. W pewnym

sensie cała ta praca jest rozbudowaną definicją niektórych ważnych aspektów jej centralnych

pojęć, (co, oczywiście, dotyczy także pojęcia nauki), a nawet te obszerne porównania i

analizy nie pretendują do zupełności. W tym miejscu chcę podać jedynie niezbędne, choć

niewątpliwie powierzchowne wyjaśnienie.

W jednym ze znaczeń teologia jest nierozłącznie związana z określoną religią, lecz w

pewnym innym znaczeniu nie musi ona pozostawać w takim związku. Wyłożył to

przejrzyście William Frankena:

Teologia w najszerszym sensie tego słowa jest działem filozofii, tj. specjalną dziedziną badań

filozoficznych dotyczących Boga. Termin ten jednak jest szeroko używany, jako odnoszący

się do teoretycznej wersji określonej religii. W tym drugim sensie teologia bywa

“chrześcijańska”, “żydowska”, “prezbiteriańska”, “zreformowana” itp.... Teologia nie musi

odnosić się do religii, może być czysto teoretycznymi rozważaniami o Bogu i jego relacji do

świata, prowadzonymi w sposób wolny i bezinteresowny.

Rozróżnienie to stwarza, oczywiście, pewne problemy. Można, na przykład, kwestionować

możliwość prowadzenia bezinteresownych badań w dziedzinie teologii w szerszym sensie

tego słowa. Co ważniejsze, można zasadnie wątpić, czy takie rzekomo bezinteresowne

badania nad Bogiem i jego relacją do świata jest istotnie pozbawione wszelkich implikacji

religijnych, jeśli – czego nie sposób wykluczyć – prowadzą one do konkluzji, że istnieje byt

oznaczany przez słowo “Bóg” i że byt ten rzeczywiście pozostaje w pewnych relacjach ze

światem. Naszym zadaniem jest jednak wyjaśnienie tych pojęć, a nie ich krytyka, nie

będziemy więc analizować takich problemów.

John A. Hutchison w Paths of Faith – ważnej pracy z dziedziny religioznawstwa

porównawczego – wyraża w zasadzie ten sam pogląd. Mówi, że w ogólnym sensie teologia

jest tym, czym była dla Greków, mianowicie “racjonalnym badaniem spraw dotyczących

bogów.” 4 Dopiero chrześcijanie nadali temu słowu węższe znaczenie, jako “dążenie wiary

chrześcijańskiej do samozrozumienia.” 5 Twierdzi dalej, że w tym ostatnim sensie, tj. jako

rodzaj apologetyki, teologia była często zasłużenie krytykowana jako “po prostu usilne

staranie o usprawiedliwienie wcześniej zajętego stanowiska.” 6 Hutchison uważa jednak,

podobnie jak Frankena, że w swym najlepszym wydaniu – rozumiana jako rodzaj badań

filozoficznych wolnych od założeń doktrynalnych – teologia nie musi być nieuczciwym,

stronniczym przedsięwzięciem: “... w swej najlepszej postaci badania teologiczne są równie

ścisłe, krytyczne, wolne i rzetelne, jak każda inna dyscyplina intelektualna.” 7

Mimo iż między teorią a praktyką – tj. między intelektualnymi uzasadnieniami a

przekonaniami i wartościami manifestującymi się w realnym życiu – zachodzą istotne

różnice, wydaje się, że w obecnym, stosunkowo niekrytycznym stadium wstępnym

usprawiedliwione jest używanie słowa “teologia” (w wąskim, apologetycznym sensie)

zamiennie ze słowem “religia”. Jeśli bowiem tak rozumie się teologię, to te dwa rodzaje

ludzkiej aktywności są po prostu dwiema postaciami tego samego zjawiska – życia

religijnego: jedna to jego postać empiryczna, druga zaś to przemyślana obrona tego zjawiska.

Niestety, zamienne posługiwanie się słowami “religia” i “teologia” rodzi pewne dodatkowe

komplikacje. Jedna z nich wiąże się z tym, że rzeczy podobne, tak jak i niepodobne, mogą

wchodzić w pewne relacje między sobą (wyobraźmy sobie dwa wilki w stadzie i ich relację

wobec upolowanej ofiary). Tak więc, uznawszy, że teologia rozumiana jako apologetyka

religijna jest blisko spokrewniona z religią, nie rozstrzygamy jeszcze kwestii, czy religia i

teologia różnią się tylko stopniem subtelności refleksji, czy też zachodzą między nimi jakieś

bardziej istotne różnice. Niektóre analizy porównawcze, przeprowadzone w tej książce, mogą

być trafne przy jednej z tych interpretacji, a nietrafne przy drugiej; jest to więc obszar

potencjalnych poważnych trudności.

Inna komplikacja wiąże się z brakiem zgody między teologami co do właściwego przedmiotu

badań w ich dyscyplinie. Wszyscy zgadzają się, oczywiście, że teologia dotyczy religii, lecz –

jak wszyscy wiemy – religia jest zjawiskiem bardzo wielokształtnym. Istnieje nie tylko wiele

typów religii, lecz każdy z nich może przejawiać się na wiele sposobów, na przykład – w

postaci zbioru idei, wartości, ceremonii itp. Harold H. Oliver, teolog z Uniwersytetu

Bostońskiego, tak o tym pisze w artykule “The Complementarity of Theology and

Cosmology”: “Niektórzy teologowie twierdzą, że koncentrują się na twierdzeniach religii,

inni – że na doświadczeniu religijnym, a jeszcze inni uparcie podtrzymują pogląd, że teologia

dotyczy z konieczności tego, co boskie.” 8

Moim zdaniem, pogląd, że teologia zajmuje się wyłącznie twierdzeniami religii,

doświadczeniem religijnym lub obiektami religii, rodzi poważne trudności. Refleksja

teologiczna nie może ograniczać się do twierdzeń religii, ponieważ te ostatnie dotyczą

doświadczeń i domniemanych obiektów. Podobnie, nie może ona dotyczyć doświadczeń i

obiektów religijnych w oderwaniu od twierdzeń, w których się je wyraża. Jest to jednak

trudność, która nas nie dotyczy. Stwierdzenie Harolda Olivera przytoczyłem tylko po to, by

zilustrować swoją tezę, iż teologowie nie są zgodni w kwestii, co jest właściwym

przedmiotem teologii, i że ten brak zgody stwarza pewne problemy dla propozycji, by

terminów “teologia” i “religia” używać zamiennie.

Choć tych i podobnych trudności nie udaje się usunąć w sposób powszechnie zadowalający,

być może pewnym krokiem w kierunku ich rozwiązania będzie skupienie uwagi na

charakterze naszych dociekań. Będą to dociekania filozoficzne nad nauką w konfrontacji z

religią i teologią. Oczywiście, także sama filozofia bywa rozmaicie rozumiana. Jedna z

całkowicie uprawnionych i szeroko akceptowanych - zwłaszcza wśród dwudziestowiecznych

filozofów zachodnich – koncepcji filozofii sugeruje dopuszczalne uzasadnienie zamiennego

używania terminów “teologia” i “religia”. Zgodnie z tą koncepcją, filozofia zajmuje się

(przede wszystkim lub wyłącznie) wyjaśnianiem pojęć i krytyką przekonań. W odróżnieniu

od psychologii i nauk empirycznych, filozofia tylko pośrednio dotyczy sfery doświadczenia i

obiektów. Jej głównym (a niektórzy powiedzieliby, że jedynym) zadaniem jest krytyczna

analiza tego, co pretenduje do miana wiedzy, oraz rozjaśnianie znaczeń. Jednakże znaczenia i

wiedzę można zrozumieć tylko przez eksplikację i krytykę sformułowań werbalnych, które je

wyrażają. Gdybyśmy zaakceptowali ten pogląd na właściwą funkcję filozofii, nasze

filozoficzne zainteresowanie religią i teologią dotyczyłoby tylko ich pojęć i aspiracji

poznawczych. Wtedy jednak znika ostre rozróżnienie między religią (rozumianą jako

zjawisko empiryczne) i teologią (rozumianą jako zjawisko intelektualne): z punktu widzenia

filozofii krytycznej religia i teologia różnią się jedynie poziomem rygorów intelektualnych.

Co do mnie, nie akceptuję tej wąskiej wizji uprawnień filozofii. Sądzę, że warto rozszerzyć jej

rolę tak, by mogła pełnić pewne swe tradycyjne funkcje, zwłaszcza funkcję syntezy (albo

Clements T. S. - Nauka a religia.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: