PRAWO SPADKOWE
W Instytucjach Gajusa
Spadek – uprawnienie majątkowe władcze chronione (podobnie jak uprawnienia właściciela) z pomocą actioes in rem, skutecznych wobec nieograniczonej liczby adresatów
Spadkobranie: testamentowe (ex testamento) i beztestamentowe (ab intestato)
1. Spadkobranie – hereditas nihil aliud est, quam successio in universum ius quod defunctus habuerit – dziedziczenie jest niczym innym jak następstwem ogólnym w sytuację prawną, którą miał zmarły ( wejściem w ogół praw, które posiadał zmarły).
Wraz ze śmiercią osoby gasły tylko jej uprawnienia wynikające z prawa rodzinnego. Wszelkie prawa natury majątkowej przechodziły na spadkobiercę (rzeczy, uprawnienia i obowiązki). Nie przechodziły uprawnienia czysto osobiste (np. wierzytelności wynikające z deliktów, służebności osobiste, kara prywatna). Przechodziły prawa i obowiązki wynikające z prawa sakralnego (sacra familiaria). Przechodziło to na mocy jednego aktu spadkobrania (sukcesja uniwersalna).
Spadkobierca (heres) stawał się kontynuatorem zmarłego, a odziedziczony majątek zlewał się z mocy prawa z jego własnym majątkiem. Od epoki XII tablic spadkobiercą mogła pozostać tylko osoba powołana do spadku (delatio hereditatis). Wystarczało ono dla dziedziców koniecznych. Pozostali powinni wyrazić wolę jego przyjęcia (acquisitio hereditatis).
Dziedziczenie testamentowe i beztestamentowe wykluczały się wzajemnie. Początkowo spadkobierca mógł być tylko jeden (otrzymywał całość majątku). Istniała zasada, że nikt nie może rozporządzać w testamencie częścią swojego majątku, pozostałą część pozostawiając do dziedziczenia beztestamentowego (neque enim idem ex parte testatus ex parte interstatus decedere potest). Od tej zasady wyjątki w testamencie żołnierskim i dziedziczeniu przeciwtestamentowym.
2. Bonorum possessio – dziedziczenie oparte na prawie pretorskim. W czasach prawa przedklasycznego. Według ustawy XII tablic heres (osoba pod władzą spadkodawcy) stawał się dziedzicem z mocy prawa, natomiast agnaci i gentyle (krewni powołani do spadku) musieli prosić pretora o wprowadzenie ich w posiadanie majątku (bono rum possessio). Inna hipoteza głosi, ze powodem powstania tego dziedziczenia były spory pomiędzy dziedzicami pretendującymi na mocy ius civile. Na czas trwania sporu pretor przyznawał posiadanie spadku tej osobie, która jego zdaniem miała największe szanse wygrania sporu. Niektórzy romaniści twierdzą, ze było ono związane z przypadkami występowania tzw. spadku leżącego (hereditatis iacens; spadek nie objęty przez uprawnionego dziedzica). Wtedy pretor wprowadzał w posiadanie majątku osobę spoza kręgu dziedziców cywilnych, które zasługiwały na takie uwzględnienie (np. emancypowany syn). Z biegiem czasu pretor zaczął świadomie wprowadzać w majątek spadkowy osoby nie będące dziedzicami wg ius civile nawet wtedy, gdy spadkobiercy istnieli.
Dziedzic prawa pretorskiego ( bonorum possesor) nie był sukcesorem uniwersalnym. Stawał się on jedynie posiadaczem poszczególnych przedmiotów wchodzących w skład spadku, które mógł nabyć w drodze zasiedzenia. Środki ochrony pretora analogiczne jak u heres. Były to: powództwo o wydanie majątku spadkowego (interdictum quorum bonorum) oraz skargi z zastosowaniem fikcji bądź z przestawionymi podmiotami. Nie była traktowany jako dziedzic wg ius civile. Rozróżnienie zostało zniesione w kodyfikacji justyniańskiej.
Dziedziczenie testamentowe
1.Testament – już w prawie archaicznym (ustawa XII tablic); jednostronne rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci; zawiera ustanowienie dziedzica (heredis institutio), jego brak powoduje nieważność testamentu; dla ważności nie wymagał zgody dziedzica; mógł być w każdej chwili aż do śmierci zmieniony; skutki dopiero z chwilą śmierci spadkodawcy ; dziedzic powinien być ustanowiony do całości spadku, gdy do poszczególnych części – początkowo nieważne
2. Rodzaje testamentów:
a) archaiczne formy:
- testamentum clatatis comitiis – czasy pokoju; dwa razy do roku na zgromadzeniach ludowych; nie był w pełni jednostronnym oświadczeniem woli; do swej ważności potrzebował udzielenia aprobaty przez zgromadzenie w formie uchwały wzorowanej na lex.
- testamentum in procinctu – na wypadek wojny; jednostronne oświadczenie woli testatora wobec kilku najbliżej stojących w szyku bojowym świadków
b) testament mancypacyjmy (mancipatio familiae; testamentum per aes et libram) – dwa odrębne akty mancypacji; czynność fiducjarna; sprzedawano majątek za pomocą pozornej emancypacji zaufanej osobie (familiae emptor) dodając ustane polecenie (nuncupatio), by kupujący po jego śmierci wydał majątek wskazanej osobie, po śmierci kupujący odsprzedawał za pomocą pozornej mancypacji, majątek wskazanej przez testatora osobie; efekt testamentu ; z czasem najważniejsza stała się nuncupatio; w związku z czym zaufana osoba nie nabywała własności majątku, a stawała się jedynie wykonawcą testamentu; zaczęto wyrażać nuncupatio w formie pisemnej
c) testament pretorski – I w. p.n.e.; zapowiedź pretora w edykcie, że udzieli bonorum possessio każdemu, kto przedłoży pisemny dokument opatrzony pieczęciami 7 świadków [ 5 swiadków mancypacji, liberpens i familiae emptor); w okresie prawa klasycznego albo ten testament albo emancypacyjny
d) w okresie poklasycznym (publiczne i prywatne formy)
- wpisanie ostatniej woli testatora do akt sądowych (testamentum apud acta conditum)
- złożenie ostatniej woli w kancelarii cesarza (testamentum principi oblatum)
- testamentum tripertitum – wzorowany na wymogach prawa cywilnego, pretorskiego i konstytucjach cesarskich; formy obostrzone i złagodzone
- testament holograficzny – V w.n.e.; na mocy konstytucji cesarza Teodozjusza II i Walentyniana III; własnoręcznie sporządzony i podpisany przez testatora, bez potrzeby udziału świadków
e) testament żołnierski (testamentum militis) – mógł być sporządzony w dowolny sposób; ważne by wola testatora była wyraźnie sformułowana; ważny nawet bez wyznaczenia dziedzica; za pomocą legatów można było ustanowić dziedzica do poszczególnych rzeczy; można było ustanowić dziedzicem z podaniem terminu czy warunku; dziedzicem mógł być również peregryn czy Latyn; tracił ważność w rok po zwolnieniu ze służby
3. Treść testamentu
a) ustanowienie dziedzica (hereditatis institutio) – w okresie prawa przedklasycznego i klasycznego miało następować w sposób ściśle określony przez prawo, w słowach imperatywnych ( „dziedzicem moim niech będzie X”); gdy mniej stanowcze sformułowania – testament nieważny; ustanowienie to na początku testamentu; wszystkie zapisy przed ustanowieniem nieważne ( prokulianie uważali ze wyjątkiem jest ustanowienie tutora, które Mozę wyprzedzić ustanowienie dziedzica); w prawie poklasycznym można było już ustanowić w dowolnych słowach w dowolnym miejscu; dziedzic powinien być ustanowiony do całości spadku lub jego części; początkowo ustanowienie dziedzica do konkretnych rzeczy powodowało nieważność testamentu; z czasem zaczęto uwzględniać wolę testatora (favor testamenti); od czasów Aquiliusa Gallusa zaczęto uważać określenie poszczególnej rzeczy za niedodane i wyznaczony dziedzic otrzymywał cały spadek; można było ustanowić współdziedziców w częściach ułamkowych lub równych; do spadku również mógł być powołany nienarodzony, lecz poczęty zstępny (nasciturus); wyznaczona na dziedzica osoba powinna być indywidualnie określona (nominatum) z imienia lub innym jednoznacznym określeniem; nie można było ustanowić osoby nieoznaczonej (incerta persona); w prawie klasycznym osoby prawne, jak gminy i stowarzyszenia, uznawane za nieoznaczone, nie mogły dziedziczyć; w prawie poklasycznym zezwolono na dziedziczenie osób prawnych; ograniczano skuteczność nabywania spadku przez nieżonatych (caelibes) i bezdzietnych (orbi) w ustawodawstwie Augusta; ustanowienie dziedzica nie mogło nastąpić z dołożeniem jakiegokolwiek terminu ani warunku rozwiązującego (zasada : kto raz zostaje dziedzicem, pozostaje nim na zawsze [semel heres semper heres])
b) substytucja (substitutio) – ustanowienie dziedzica mogło nastąpić pod warunkiem zawieszającym; można było ustanowić kilka „stopni” spadkobierców na wypadek, gdyby pierwszy z wyznaczonych nie mógł otrzymać majątku; substytucja pospolita (substitutio vulgaris): „X niech będzie spadkobiercą i niech oświadczy wolę przyjęcia spadku w ciągu stu najbliższych dni, w których będzie mógł to uczynić. Jeśli nie przyjmie spadku, wówczas spadkobiercą niech będzie Y”; na końcu spadkobiercą ustanawiano zazwyczaj niewolnika, którego obdarowywano jednocześnie wolnością (musiał również spłacać długi spadkowe); substytucja pupilarna (substitutio pupillaris): wyznaczano substytuta dla niedojrzałego dziecka ustanowionego dziedzicem; „X, mój syn, niech będzie spadkobiercą. Jeśli syn mój umrze przed dojściem do dojrzałości, wtedy spadkobiercą niech będzie Y”, w tym wypadku ojciec chciał uniknąć dziedziczenia ustawowego w wypadku śmierci niedojrzałego; w chwili osiągnięcia dojrzałości substytucja gasła; causa Curiana – ojciec ustanowił dziedzicem nasciturusa, dla niego wyznaczył substytuta; po jego śmierci okazało się, że żona nie była w ciąży, wtedy nastąpiła sprawa miedzy dziedzicami ustawowymi (po ich stronie Scaevola) a substytutem Curianem (po jego stronie Crassus); wygrał substytut; od I w.p.n.e. zaczęto uwzględniać wolę spadkodawcy; substytucja quasi-pupilarna (substitutio qasi popularis) – wtedy, gdy na spadkobiercę powołano osobę umysłowo chorą, ustanawiano substytuta na wypadek, gdyby spadkobierca zmarł nie wracając do zdrowia; gdy ozdrowiał substytucja traciła ważność; substytucja pupilarna i quasi-pupilarna stanowiła jedyny wypadek, gdy ktoś ustanawia spadkobiercę nie dla siebie, ale dla drugiej osoby – swego niedojrzałego (czy chorego umysłowo) dziecka
c) inne postanowienia zawarte w testamencie – ustanowienie dziedzica pod warunkiem zawieszającym potestatywnym ujemnym, czyli zależnym od woli dziedzica i polegającym na powstrzymaniu się od działania; cautio Muciana – legatariusz mógł od razu objąć zapisany mu legat, o ile przyrzekł za pomocą stypulacji zwrot legatu jeśli nie dotrzyma warunku, w drodze analogii zaczęto korzystać z tej cautio również w przypadku dziedziczenia pod warunkiem zawieszającym potestatywnym ujemnym ; mogło w testamencie znaleźć się np. wyzwolenie niewolników, zapisy (cząstkowe rozporządzenia majątkowe), powołanie opiekunów dla niedojrzałych czy kobiet, darowizny na wypadek śmierci, rozmaite polecenia
d) wydziedziczenie (exheredatio) – gdy testator nie chciał, by jego dziecko otrzymało jego spadek; gdy chciał, by tylko jedno z dzieci otrzymało spadek; nie można było pominąć (praeterire) pozostałych dzieci; wydziedziczenie w ściśle określonych słowach z użyciem określonych wyrazów exheres esto lub exheres sunto; synów będących in potestate ojciec musiał wydziedziczyć z imienia lub w wyraźny sposób (nominatum) – „ …, syn mój, niech będzie wydziedziczony”; córki i krewnych zstępnych oraz żonę pod manus wystarczyo wydziedziczyć w sposób ogólny (inter certos) – „wszyscy pozostali krewni niech będą wydziedziczeni”; „ktokolwiek urodzi mi się synem niech będzie wydziedziczony” (pominiecie tego wydziedziczenia mogło spowodować nieważność testamentu, jeśli urodził się pogrobowiec); nie wymagało uzasadnienia; wolność testowania i wydziedziczania była podstawową zasadą; pod koniec republiki zwrócono uwagę, że majątek powinien zostać przekazany rodzinie i wydziedziczenie dzieci zaczęto uważać za coś sprzecznego z naturalnym porządkiem rzeczy, testatorzy, którzy wydziedziczyli najbliższych na rzecz postronnych byli traktowani jako osoby działające w zamroczeniu umysłowym, taki testament był nazywany testamentum inofficiosum i można go było obalić, początkowo dziedzic prawa cywilnego mógł wnieść skargę o wydanie spadku (hereditatis petitio), pod koniec republiki utworzono skargę querela inofficiosi testamenti; Justynian ustalił kiedy ojciec może wydziedziczyć dzieci oraz możliwość wniesienia skargi actio ad supplendam legitimam w celu uzupełnienia zachowku
e) dziedziczenie przeciwtestamentowe:
- formalne – następowało, gdy testator pominął zstępnych lub dokonał wydziedziczenia w niewłaściwy sposób; jeśli testator nie wydziedziczył syna nominatum uważano testament za nieważny i następowało wtedy dziedziczenie beztestamentowe; natomiast gdy pominął milczeniem inne osoby z kręgu zstępnych testament był ważny, ale nie w całości, ponieważ pominięte osoby dochodziły do udziału w spadku kosztem spadkobierców wymienionych w testamencie ( pominiętych dopuszczano do dziedziczenia obok dziedziców ustanowionych w testamencie); jeśli spadkobiercami były osoby z grona sui heredes wówczas pominięta osoba dziedziczyła swoją część ustawową; jeśli spadkobiercami były osoby postronne (heredes extranet) to pominięte osoby otrzymywały ½ spadku
- pretorskie – początkowo ojciec musiał wydziedziczyć jedynie dzieci będące pod jego władzą, pretorzy rozszerzyli to na wszystkie dzieci ( i ich potomstwo w linii męskiej), a więc i na te, które wyszły spod władzy ojcowskiej; Justynian postanowił, iż zarówno synowie, córki i wnuki (tylko dzieci syna) powinny być wydziedziczane imiennie, a niedokonanie tego powodowało nieważność
- materialne – możliwość obalenia testamentu z powodu niedotrzymania zachowku; skarga querela inofficiosi testamenti, z którą najpierw przed sądem centumwiralnym, a następnie w procesie extra ordinem, mogła wystąpić (w ciagu 5 lat) osoba uprawniona do bonorum possessio ab intestato, wytoczenie tej skargi prowadziło do obalenia testamentu, wnieść skargę mogli: dzieci i dalsi zstępni w linii męskiej (liberi), rodzice, brat i siostra spadkodawcy (gdy na spadkobiercę wyznaczona była osoba niegodziwa – persona turpis), gdy te osoby nie dziedziczyły co najmniej minimalnego udziału zwanego zachowkiem (pars legitima lub portio debita);
4.Ważność i skuteczność testamentu – wtedy, gdy osoba miała zdolność do sporządzania testamentu (testamenti factio activa); sporządzić testament mogła tylko dojrzała osoba sui iuris; każdy obywatel rzymski miał testamenti factio passiva, czyli mógł być dziedzicem; testament sporządzony przez osobę nieuprawnioną lub w nieodpowiedniej formie albo też niezawierający ustanowienia dziedzica był nieważny; testament początkowo mógł stracić swą moc, gdy po jego sporządzeniu powiększyła się liczba osób pozostających pod władzą testującego; mógł stać się bezskuteczny, gdy ustanowione dziedzic nie przyjął lub nie mógł przyjąć spadku; testator mógł zmienić swoją wolę jedynie przez sporządzenie nowego testamentu; zniszczenie testamentu przez testatora nie powodowało jego unieważnienia (przeciwnie w prawie pretorskim); dopiero w prawie justyniańskim można było odwołać testament bez konieczności sporządzania drugiego
5. Kodycyl (codicilli) – od czasów Augusta; forma prośby w nieformalnym liście skierowanym do spadkobierców; wszystkie różne zapisy i dyspozycje oprócz ustanowienia dziedzica i wydziedziczenia; w testamencie umieszczano klauzulę kodycylarną, która pozwalała w wypadku nieważności testamentu z powodu nieodpowiedniej formy lub treści, utrzymać go w mocy jako kodycyl; spadkobiercy wtedy traktowani jako fideikomisariusze uniwersalni
Dziedziczenie beztestamentowe (ustawowe)
1.Dziedziczenie wg ustawy XII tablic – dziedziczą tylko krewni agnacyjni; kolejność dziedziczenia:
1. sui heredes – osoby, które w chwili śmieci spadkodawcy były pod jego władzą i które z chwilą jego śmierci stawały się sui iuris, były to dzieci zrodzone w iustum matrimonium, adoptowane i abrogowane oraz nasciturus, również żona jeśli znajdowała się pod manus męża; spadek dzielono według głów i szczepów; każde dziecko dostawało tyle samo (in capita); żona in manu była traktowana jako agnacyjna córka; wnuki dziedziczyły według szczepów (in stirpes; otrzymywały wspólnie część swojego ojca, które następnie dzieliły się według głów)
2. proximi agnati (krewni agnacyjni) – osoby, które poprzednio pozostawały pod władzą wspólnego przodka i pozostawałyby pod nią nadal, gdyby wspólny przodek żył; rodzeństwo zmarłego, matka jeśli była pod manus męża; krewni agnacyjni dziedziczyli według głów i odsuwali od spadku krewnych dalszego stopnia; od lex Voconia (169 r.p.n.e.) dziedziczenie ograniczone dla kobiet (dziedziczą jedynie siostry agnacyjne spadkodawcy)
3. gentiles (gentyle) – członkowie rodu; praktyka zanika pod koniec republiki
2. Po zmarłym wyzwoleńcu (libertinus) dziedziczą jego dzieci jako sui heredes, gdy nie było sui heredes dziedziczył patron lub jego potomkowie. Majątek Latyna juliańskiego przeypadał byłemu właścicielowi. Suus heres stawał się dziedzicem z mocy prawa bez konieczności przyjmowania spadku. Proximi agnati musieli dokonać przyjęcia spadku. Jeśli krewny agnacyjny nie przyjął spadku, nie oferowano go dalszym krewnym, bo było to powołanie jednorazowe. Wtedy mamy do czynienia ze spadkiem leżącym (hereditas iacens), który mógł być objęty w posiadanie przez każdego i nabyty po roku w drodze specjalnego zasiedzenia. Od czasów Augusta sp...
ziomek217