Prof. dr hab. MAGDALENA SOKO�OWSKA SOCJOLOGIA MEDYCYNY PA�STWOWY ZAK�AD WYDAWNICTW LEKARSKICH WARSZAWA 1986 Copyright by Magdalena Soko�owska, 1986 Recenzent prof. dr hab. med. Tadeusz Kielanowski Redaktor mgr Alina, Ozimek Redaktor techniczny Ewa Blicharska Korektor mgr Zofia Kalinowa Projekt ok�adki Marian Gosty�ski ISBN 83-200-0998-7 SPIS TRE�CI Wprowadzenie .. : ............ 7 Cz�� I. Zdrowie i choroba jako poj�cie spo�eczne ...... 13 Rozdzia� I. Poj�cie spo�eczne choroby i poczucia dyskomfortu . . 13 Choroba a poczucie dyskomfortu .......... 14 Poj�cie choroby .............. 15 Poj�cie poczucia dyskomfortu .......... 16 Uwarunkowanie spo�eczne obu poj��: choroby i poczucia dyskomfortu ................. 18 Choroba w innych kulturach ........... 22 Wierzenia na temat choroby w kontek�cie historycznym . . . 24 Rozdzia� II. Spo�ecze�stwo a zmieniaj�cy si� obraz chor�b . .. . . 26 Obraz chor�b w trzech epokach historycznych ...... 27 Choroby w epoce przedagrarnej .......... 27 ; Choroby w spo�ecze�stwie agrarnym ........ 27 Choroby we wsp�czesnej epoce przemys�owej ...... 28 , Czynniki spo�eczne i ekonomiczne jako g��wne przyczyny przemian �� v obrazu chor�b ............... 32 Rola medycyny ............... 36 Wska�niki chor�b a czynniki spo�eczne w nowoczesnym spo�ecze�stwie ................. 38 Ekonomia a polityka zdrowotna w nowoczesnym spo�ecze�stwie 41 V Rozdzia� III. Spo�eczne przyczyny choroby ........ 47 Poj�cie stresu spo�ecznego ............ 47 Stres jako bodziec .............. 49 Stres jako reakcja ............. 49 Integracja poj�� stresu spo�ecznego ......... 49 Poj�cie choroby psychosomatycznej . . . . . . . . .50 Stres spo�eczny a choroba ............ 52 Zmiana spo�eczna .............. 52 Utrata bliskiej osoby ............. 53 Praca ................. 54 Rola zdarze� �yciowych ............. 56 Zdarzenia �yciowe a choroba psychiczna ....... 58. System spo�eczny a psychofizyczna kondycja jednostki i podatno�� na choroby ................ 61 Cz�� II. Czynniki spo�eczne w praktyce lekarskiej ...... 65 f Rozdzia� I Zachowanie si� w chorobie ......... 65 Chorowanie a zg�aszalno�� do lekarzy ........ 66 Niekt�re wyznaczniki zachowania si� w chorobie . . . . . . 71 Relatywizm dobrego zdrowia jako warto�ci . . ... . 71 Wiedza medyczna .......... R�nice kulturowe .......... Samopomoc ............. Samoleczenie ........... Grupy wzajemnej pomocy ....... Medycyna nieoficjalna w krajach uprzemys�owionych Medycyna tradycyjna grup etnicznych .... Medycyna ludowa . ......... Medycyna nieoficjalna w Stanach Zjednoczonych . Medycyna nieoficjalna w Europie ..... Rozdzia� II. Stosunek lekarz-pacjent .... Znaczenie stosunku lekarz-pacjent dla pacjenta Cechy stosunku lekarz-pacjent ..... Wzajemne role lekarza i pacjenta . Modele stosunku lekarz-pacjent . . Dylematy i konflikty ....... Identyfikacja problemu "medycznego" Zmiany zachodz�ce w praktyce lekarskiej . Postrzeganie roli lekarza ...... Spo�eczna funkcja przepisywania lek�w . Komponent osobisty . ...... Krytyczne postawy pacjent�w .... Rozdzia� III. Szpitale i pacjenci ........... Modele opieki szpitalnej ............ Model opieku�czy .............. Model klasyczny ............. Model rehabilitacyjny ............. Wp�yw czynnik�w spo�ecznych na decyzje w sprawie leczenia szpitalnego ................. Psychospo�eczne skutki hospitalizacji .......... Rozdzia� IV. �mier� i umieranie ........... �mier� jako zjawisko spo�eczne ........... M�wienie o �mierci .............. �wiadomo�� umierania ...... V'...... Etapy umierania ............... Miejsce �mierci ............... Szpital ................ Dom ................. Wzory umierania w szpitalu ........... Rozdzia� V. Procesy komunikowania si� lekarza z pacjentem . Pogl�dy pacjent�w na spos�b informowania ich przez lekarzy . Niekt�re przyczyny niepowodze� w zakresie komunikowania si� lekarzy z pacjentami ............. Postawy lekarzy .............. 73 75 77 78 79 81 82 82 83 84 91 91 93 93 95 96 100 104 104 105 106 106 108 109 109 112 113 114 115 119 119 121 122 126 127 127 128 132 140 140 141 141 Niepewno�� profesjonalna ............ 142 Nie�mia�o�� pacjent�w ............ 143 K�opoty zwi�zane z zapami�tywaniem wskaza� lekarskich . . 145 Efekty usprawnienia procesu komunikowania si� ..... 145 Fizjologiczne skutki obni�enia niepokoju pacjent�w .... 146 ' Stosowanie si� do zalece� lekarskich ........ 150 Metody, kt�re mog� zwi�kszy� efektywno�� komunikowania si� lekarza z pacjentem .............. 150 Cz�� III. Struktura spo�ecze�stwa a zdrowie ........ 153 Uwagi wst�pne ............... 153 Rozdzia� I. Zr�nicowania spo�eczne .......... 156 Wykszta�cenie i zaw�d jako wyznaczniki szans �yciowych ... 157 Rozdzia� II. Nier�wno�ci spo�eczne .......... 164 Klasa spo�eczna ............... 166 Klasy, ruchliwo�� spo�eczna a procesy reprodukcji ..... 169 Klasy, ruchliwo�� spo�eczna a umieralno�� i chorobowo�� . . . 174 Umieralno�� niemowl�t, waga urodzen�owa i poziom umys�owy dzieci jako wska�niki zr�nicowania spo�ecznego w Polsce ... 181 Interpretacje zwi�zku mi�dzy po�o�eniem spo�ecznym a zdrowiem 189 Obraz og�lny ................ 194 ^ Rozdzia� III. Rodzina a choroba ........... 196 Przemiany rodziny .............. 196 Rola rodziny w opiece zdrowotnej nad lud�mi przewlekle chorymi, starymi � niepe�nosprawnymi ........... 198 Wp�yw ma��e�stwa i rodziny na wyst�pienie, przebieg i wynik choroby ................. 201 Problem deprywacji spo�ecznej i zdrowotnej . . � . . . . . 205 ^_ Cz�� IV. Dewiacja, etykieta, pi�tno . . . � . . . . . . . 210 Choroba a dewiacja .............. 210 Spo�eczne znaczenie pi�tna ............ 211 Si�a etykiety ................ 213 Dewiacja wt�rna ............... 213 �ycie z pi�tnem ............... 216 Cz�� V. Medycyna a kontrola spo�eczna ......... 219 Medycyna a sprawowanie kontroli .......... 219 Uprawomocnienie choroby ........... 220 Kontrola zawodowa ............. 221 Medykalizacja .............. 224 Jatrogeneza 228 Pa�stwo jako czynnik kontroluj�cy medycyn� . . . . . 228 Cz�� VI. Badania socjologiczne zawodu lekarza Og�lny charakter bada� ...... Kontekst instytucjonalny edukacji medycznej Selekcja ......... Procesy spo�eczne w uczelni medycznej . Specjalizacja ........ Niekt�re potrzeby edukacji medycznej . Kontekst praktyki medycznej .... Medycyna jako wiedza i umiej�tno�ci . �rodowisko i tre�� pracy ..... Zaw�d lekarza i jego przemiany . 229 230 235 235 236 239 240 241 241 245 249 Ot.-- S! i M:. WPROWADZENIE Twierdzenie, �e istnieje �cis�y zwi�zek mi�dzy prac� lekarza a sytuacj� spo�eczn�, w jakiej przebiega ta praca, nie jest nowe. Ju� Hipokrates wskazywa� na znaczenie �rodowiska spo�ecznego jako czynnika etiologiczngo choroby oraz na wp�yw wzajemnego stosunku lekarz-pacjent w procesie leczenia. Osza�amiaj�cy post�p nauki w ubieg�ym wieku spowodowa�, �e zapomniano o spo�ecznych uwarunkowaniach choroby i sposobach post�powania z ni�. Jednak�e w latach ostatnich socjologowie i lekarze coraz cz�ciej zwracaj� uwag� na te aspekty choroby. Formy wprowadzania socjologii do uczelni medycznej i w og�le do "�wiata medycyny" s� odmienne w r�nych krajach europejskich. Wsp�lna jest natomiast d��no�� do udzia�u socjolog�w w g��wnym nurcie dyscyplin i specjalno�ci medycznych. Znaczna wi�kszo�� zespo��w socjologii medycyny mie�ci si� obecnie w ramach medycyny spo�ecznej, epidemiologii lub dziedzin pokrewnych, ale wyra�na jest ju� tendencja do lokalizowania socjologii medycyny w o�rodkach klinicznych, jak: kardiologia, pediatria, geriatria, onkologia, psychiatria, rehabilitacja. Chodzi o to, aby przyspieszy� proces stopniowej "profesjonalizacji medycznej" socjologii w celu osi�gni�cia jej maksymalnej u�yteczno�ci dla medycyny (podobnie profesjonalizowa�y si� og�lne nauki przyrodnicze, np. chemia). G��wnym motorem tych przemian jest �wiatowa Organizacja Zdrowia. Og�oszenie przez ni� has�a "zdrowie dla wszystkich" uwidoczni�o konieczno�� udzia�u socjolog�w w programach s�u��cych realizacji tego celu. W latach ostatnich rozwin�y si� rozmaite formy wsp�pracy Biura Europejskiego SOZ z socjologami medycyny na naszym kontynencie (jest oko�o 1000 socjolog�w medycyny). W 1983 r. powsta�o pod tymi auspicjami Europejskie Towarzystwo Socjologii Medycyny. W uczelni medycznej w Polsce i gdzie indziej nie wszyscy witaj� z entuzjazmem jeszcze jednego aspiranta do p�kaj�cego ju� w szwach programu nauczania. Cz�� nauczycieli akademickich, wyk�adaj�cych przedmioty tradycyjne zwi�zane z laboratorium lub klinik�, widzi w socjologi intruza, konkurenta do ograniczonych mo�liwo�ci czasu i uwagi student�w. Nie znaj�c potencjalnych mo�liwo�ci socjologii, zapatruje si� sceptycznie na jej przydatno�� dla pracy lekarza. Wielu za� student�w, spodziewaj�c si�, �e program lat klinicznych b�dzie kontynuacj� okresu przedklinicznego, tzn. nauk przyrodniczych, nie widzi r�wnie� korzy�ci z uczenia si� socjologii. Szczeg�lnie, �e st...
pthe