Odbiorniki radiowe retro, cz.12.pdf
(
413 KB
)
Pobierz
078-080_old_radio_cz12.indd
K U R S
Odbiorniki radiowe retro
Regeneracja, uruchamianie i strojenie, część 11
Regeneracja potencjometrów
Oporniki nastawne (potencjometry) zaczęto stosować do regulacji
głośności i barwy tonu dopiero w bardziej rozbudowanych
odbiornikach o bezpośrednim wzmocnieniu i przede wszystkim
w odbiornikach superheterodynowych. Popularne odbiorniki
superheterodynowe wyposażone były wyłącznie w potencjometry
pojedyncze z wyłącznikiem sieciowym, służące jedynie do regulacji
głośności (np. polski Pionier, czeski Talizman i inne).
Potencjometry są dosyć trwałymi
podzespołami odbiornika, ponieważ
producenci oceniali ich trwałość na
10000 pełnych regulacji z częstotliwo-
ścią nie większą niż 1000 regulacji
na godzinę. Według danych katalo-
gowych wartość oporności nie po-
winna się wtedy zmienić więcej niż
15%. Trwałość potencjometrów zależy
od mechanicznej twardości materiału
rezystancyjnego, rodzaju i gładkości
powierzchni suwaka oraz siły spręży-
ny dociskowej. Uwzględniając jakość
wykonania potencjometry można po-
dzielić na dwie grupy. Do pierwszej
można zaliczyć potencjometry wypro-
dukowane w latach trzydziestych i na
początku lat czterdziestych. Do drugiej
grupy należą potencjometry produk-
cji krajowej (produkcję uruchomiono
pod koniec lat czterdziestych) i po-
tencjometry warstwowe produkowane
w byłym ZSRR i w Czechosłowacji.
Do pierwszej grupy można zaliczyć
potencjometry produkowane w byłej
NRD. Były one bardziej trwałe w po-
równaniu z potencjometrami drugiej
grupy. Potencjometry wymienionych
grup różnią się jakością wykonania,
a zatem potencjalnymi możliwościami
ich regeneracji.
Potencjometr, który ma pracować
w odbiorniku, należy bez względu na
okres wyprodukowania poddać rege-
neracji, ponieważ nie jest on elemen-
tem absolutnie szczelnym. Po wielu
latach używania odbiornika do jego
wnętrza z pewnością dotarł kurz.
Potencjometr z zabrudzoną warstwą
oporową może wywoływać trzaski
w głośniku podczas regulacji głośno-
ści i szybciej ulegnie zużyciu podczas
dalszej eksploatacji.
Potencjometry pracujące w układzie
zwykłej regulacji barwy dźwięku po-
winny mieć charakterystykę odwrotnie
logarytmiczną, ponieważ wtedy pod-
czas słuchania muzyki wyczuwa się
równomierną zmianę barwy dźwię-
ku podczas obrotu osią w prawo. Na
rys. 24
pokazano przebiegi charaktery-
styk rezystancji potencjometrów typu
A, B, C w funkcji kąta obrotu osi.
W odbiornikach wyższej klasy sto-
sowane były potencjometry podwójne.
Na jednej osi umieszczano dwa po-
tencjometry obok siebie. Jeden poten-
cjometr miał charakterystykę typu C,
a drugi miał najczęściej charakterysty-
kę typu B.
Tolerancja wartości rezystancji po-
tencjometrów może wynosić ± 10%
i ± 20% i nie jest to wartość istotna,
ponieważ potencjometr najczęściej pra-
cuje jako dzielnik napięci małej czę-
stotliwości lub jako zmienny rezystor.
Zależność wartości rezystancji
od kąta obrotu
W odbiornikach stosowane były
potencjometry osiowe o charakterysty-
kach typu A, B lub C. Potencjometry
o charakterystyce typu A mają liniowo
zmieniającą się wartość rezystancji
i służą do regulacji barwy dźwięku.
Znalazły one zastosowanie w odbior-
nikach bardziej rozbudowanych. Włą-
czane były w pętlę ujemnego sprzęże-
nia zwrotnego, która stanowiła obwód
tak zwanej aktywnej regulacji barwy
dźwięku. Potencjometry o charaktery-
styce typu B (wykładniczej) stosowa-
ne były w układach pasywnej regula-
cji dźwięku, jako dzielniki napięcia.
Potencjometry o charakterystyce typu
C (logarytmicznej) służą wyłącznie
do regulacji głośności w odbiorniku.
Charakterystyka zmiany wartości re-
zystancji między ślizgaczem a łączów-
ką (dołączaną zwykle do masy) tych
potencjometrów jest logarytmiczna
w funkcji kąta obrotu. Dlatego tempo
przyrostu rezystancji w zależności od
obrotu osią potencjometru jest co-
raz wolniejsze. Dzięki takiemu prze-
biegowi charakterystyki rezystancji
w głośniku odczuwa się równomierny
przyrost głośności podczas regulacji
potencjometrem.
Budowa potencjometrów
Potencjometry mające taką samą
charakterystykę różnią się między
sobą rozmiarami, rodzajem ślizgacza,
obudową, rodzajem wyprowadzeń,
długością i grubością osi oraz do-
datkowym wyposażeniem (wyłącznik
sieciowy). Potencjometry wyproduko-
wane w latach trzydziestych i na po-
czątku lat czterdziestych miały często
większą średnice osi w porównaniu
z potencjometrami np. produkcji kra-
jowej. Utrudnia to instalowanie gałek
w przypadku zamiany potencjometru
na odpowiednik krajowy. Z tego cho-
ciażby powodu regeneracja takiego
potencjometru staje się koniecznością.
Na
rys. 25
pokazano rozłożony
potencjometr obrotowy. Na wałku 2
zamontowana jest płytka izolacyjna
12. Ma dwa wycięcia, w które wcho-
Rys. 24.
78
Elektronika Praktyczna 7/2006
K U R S
Rys. 25.
wymontować po-
tencjometry bez
względu na ich
wygląd zewnętrz-
ny. Ładny wygląd
zewnętrzny wcale
nie świadczy o do-
brym stanie ścież-
ki rezystancyjnej.
Potencjometr na-
leży następnie zbadać omomierzem,
dokonując pomiaru rezystancji mię-
dzy skrajnymi łączówkami lutowni-
czymi. Rezystancja powinna mieć
wartość zbliżoną do wartości zna-
mionowej. Następnie należy spraw-
dzić stan rezystancji między środ-
kową łączówką ślizgacza a pozosta-
łymi, wolno kręcąc osią potencjome-
tru. Podczas powolnego obrotu osi,
rezystancja powinna się zmieniać
w sposób ciągły, bez przerw i zgod-
nie z charakterystyką potencjometru
(pokazaną na rys. 24).
W przypadku stwierdzenia nawet
drobnych nieprawidłowości wnętrze
potencjometru należy dokładnie umyć
benzyną ekstrakcyjną. Mycie wnętrza
potencjometru polega na kilkakrot-
nym wstrzyknięciu za pomocą du-
żej strzykawki lekarskiej (igła gruba
o końcówce stępionej pilnikiem) spo-
rej porcji benzyny. W trakcie wstrzy-
kiwania benzyny należy obracać osią
potencjometru w całym zakresie regu-
lacji. Czynności te należy wykonywać
na wolnym powietrzu lub w dobrze
wentylowanym pomieszczeniu, z dala
od ognia.
Jeżeli po umyciu i wysuszeniu po-
tencjometru nadal będą występować
nieprawidłowości (nieciągłość rezy-
stancji podczas obrotu osi), to nale-
ży potencjometr rozebrać i sprawdzić
stan powierzchni ścieżki rezystancyj-
nej. Rozbieranie potencjometru należy
wykonywać niezwykle ostrożnie i za
pomocą odpowiednich narzędzi (do-
brze naostrzony nóż monterski, cien-
kie płaskie szczypce, cienki płaski
śrubokręt, wiertło dobrze naostrzone,
miniwiertarka o regulowanych obro-
tach, ewentualnie uchwyt do ręczne-
go gwintownika).
Potencjometry produkcji krajowej
były po włożeniu do pudełka ekra-
nującego zamykane za pomocą zagi-
nanych łapek. Najczęściej występują
cztery łapki, rozłożone równomiernie
na obwodzie pudełka. Łapki te przy
zbyt energicznym odginaniu łatwo się
łamią i odpadają. Najlepiej odginać
je dobrze naostrzonym ostrzem noża
monterskiego, a następnie delikatnie
cienkimi płaskimi szczypcami lub
cienkim śrubokrętem.
Naprawa urwanej łapki polega na
wycięciu z blachy mosiężnej, o gru-
bości 0,5 mm, odpowiedniego paska,
który dolutowuje się do obudowy
w miejscu urwanej łapki. W przypad-
ku trudności z przylutowaniem paska
do metalowego pudełka obudowy na-
leży powierzchnię lutowaną dokładnie
i delikatnie wyczyścić papierem ścier-
nym o gradacji około 400…500, aby
całkowicie nie usunąć cynkowej po-
włoki galwanicznej. Lutowanie blaszki
do powierzchni stalowej bez użycia
specjalnej pasty lub kwasu będzie
bardzo trudne. Potencjometry stoso-
wane w starszych typach odbiorników
lub w odbiornikach produkcji byłej
NRD były po złożeniu zamykane ni-
tami rurkowymi o średnicy ok. 2 mm.
Roznitowanie potencjometru polega na
delikatnym rozwierceniu łba nitu za
pomocą wiertła o średnicy pół mi-
limetra większej niż szerokość łba
nitu. Należy to wykonywać bardzo
ostrożnie za pomocą miniwiertarki
przy niskich obrotach wiertła. Można
również włożyć wiertło do oprawki
ręcznego gwintownika i delikatnie ob-
racając usunąć łeb nitu. Nie poleca
się stosowania wiertarki ręcznej, po-
nieważ przy rozwiercaniu łatwo moż-
na uszkodzić bakelitową obudowę po-
tencjometru.
Po wyjęciu potencjometru z obu-
dowy należy go ponownie dokładnie
umyć za pomocą pędzelka zanurzając
go w benzynie. Jeżeli mycie w benzy-
nie ekstrakcyjnej nie przyniesie pożą-
danych efektów, to można jeszcze raz
dokładnie umyć ścieżkę rezystancyjną
czterochlorkiem węgla (tetra), który
lepiej zmywa od benzyny wieloletni
osad kurzu. Można zamiast benzy-
ny ekstrakcyjnej lub tetry zastosować
również trójchlorek węgla występujący
w handlu pod nazwą „TRI”. W więk-
szości przypadków wystarczy prze-
mywanie benzyną ekstrakcyjną. Po
dokładnym obejrzeniu stanu ścieżki
rezystancyjnej za pomocą lupy należy
ponownie sprawdzić przebieg charakte-
rystyki rezystancji podczas obrotu osi.
Jeżeli podczas obracania osią za-
uważymy wyczuwalny opór, to nale-
ży potencjometr rozebrać całkowicie.
Oznacza to, że w warstwie smaru na
osi jest jeszcze dużo zanieczyszczeń.
Zazwyczaj oś potencjometru jest mo-
cowana do korpusu za pomocą pier-
ścienia zaciskowego, który znajduje
się w rowku na osi (rys. 25). Przed
ponownym złożeniem potencjometru
dzą występy ślizgacza 4. Ślizgacz wy-
konany jest ze srebrzonej sprężystej
blachy. Górna jego część ślizga się
po pierścieniu metalowym 13 stano-
wiącym kontakt zakończony końcówką
lutowniczą 8. W dolnej części ślizga-
cza znajduje się otwór, w który wło-
żony jest kołek grafitowy 5. Ślizga się
on po ścieżce rezystywnej 7, zakoń-
czonej końcówką lutowniczą począt-
kową 9 i końcową 6. Elementy poten-
cjometru zamknięte są w obudowie 1
przez zagięcie jej występów na płytce
10 i łożysku wałka 11. Potencjometr
pokazany na rys. 25 nie ma wyłącz-
nika sieciowego. Jeżeli potencjometr
ma wyłącznik sieciowy, to jest on za-
łożony na zewnątrz obudowy. Obudo-
wa ma wycięty otwór w denku, przez
który wpuszczony jest występ wyłącz-
nika przerzucany przez palec znajdu-
jący się na płytce 12. Pokazany na
rysunku drugim potencjometr należy
do bardziej udanych rozwiązań w kra-
jowym asortymencie produkowanych
potencjometrów, ponieważ ślizgacz
wyposażony jest w kołek grafitowy.
Znaczna część produkowanych w kra-
ju potencjometrów miała ślizgacze ze
sprężystego drutu fosforobrązowego
(pojedynczy lub podwójny ślizgacz).
Tego rodzaju potencjometry o wiele
szybciej ulegały zużyciu w porówna-
niu z potencjometrami ze ślizgaczem
grafitowym.
Uszkodzenia potencjometrów
Najczęstszym objawem złej pra-
cy potencjometru są trzaski, gwizd,
szum słyszany w głośniku podczas
regulacji głośności. Podstawową przy-
czyną uszkodzenia potencjometru jest
zużycie mechaniczne (wytarcie) ścież-
ki rezystancyjnej lub przekroczenie
dopuszczalnych parametrów elektrycz-
nych w wyniku niekontrolowanego
przepływu prądu z powodu przebicia
kondensatora sprzęgającego w obwo-
dzie anodowym lampy. Znaczne za-
brudzenie warstwy rezystancyjnej lub
miejscowe jej wytarcie może powodo-
wać podobne objawy.
Zanim przystąpimy do kolej-
nych prac przy odbiorniku, należy
Elektronika Praktyczna 7/2006
79
K U R S
ślizgacz (grafitowy lub wpo-
staci sprężynki). Następnie
wyciąć z cienkiej blaszki mo-
siężnej lub brązowej o grubo-
ści 0,3…0,5 mm nowy dłuż-
szy języczek (6) i wywiercić
w nim otwór o średnicy rów-
nej średnicy nowego grzybka
grafitowego (7). Nowy grzybek
grafitowy przygotowuje się
z rdzenia rozebranego ołówka
grafitowego typu B lub 2B.
Kawałek rdzenia grafitowego
można umieścić w futerku mi-
niwiertarki i na bardzo wolnych obro-
tach stoczyć średnicę rdzenia do wy-
maganego wymiaru za pomocą drob-
noziarnistego pilnika (np. typu iglak)
lub za pomocą papieru ściernego
o gradacji np. 300. Po stoczeniu rdze-
nia grafitowego należy uciąć ostrym
nożykiem jego nadmiar. Następnie
należy spolerować kuliście grubszą
końcówkę nowego grzybka papierem
ściernym o gradacji co najmniej 700
lub nawet 1000.
Najtrudniejszą czynnością jest
przylutowanie nowego języczka do
sprężyny doprowadzającej (5). Należy
to wykonywać za pomocą lutownicy
o cienkim grocie, na przykład lutowni-
cą o mocy 100 W z nawiniętą na grot
spiralą z drutu miedzianego o średni-
cy 1,4…2 mm. Wszystkie czynności
najlepiej jest wykonywać korzystając
z lupy, ponieważ końcowy wynik za-
leży od jakości montażu. Po przylu-
towaniu nowej końcówki ślizgacza
należy sprawdzić śrubokrętem zegar-
mistrzowskim jakość docisku nowego
grzybka grafitowego do nowej ścieżki
rezystancyjnej (4) i ewentualnie zwięk-
szyć lub zmniejszyć ten docisk przez
odpowiednie wygięcie języczka.
Regeneracja potencjometrów pro-
dukcji krajowej może być czasami ła-
twiejsza w porównaniu z potencjome-
trami starszych typów. Polegać może
na przeniesieniu fibrowej płytki zwar-
stwą rezystancyjną z jednego potencjo-
metru do drugiego lub na zamianie
osi i wyłącznika sieciowego.
Naprawa wyłączników sieciowych
jest bardzo skomplikowana i zależy od
rodzaju uszkodzenia. Została ona do-
kładnie opisana w Radioamatorze [1].
Wymontowywanie wyłączników sie-
ciowych z potencjometrów produkcji
krajowej należy przeprowadzać bardzo
ostrożnie, ponieważ łatwo uszkadzają
się łapki mocujące wyłącznik do kor-
pusu. Podczas wkładania wyłącznika
do korpusu należy zwrócić uwagę
na położenie języczka spustowego. Po
złożeniu potencjometru należy spraw-
dzić działanie wyłącznika i dopiero
wtedy można zaginać języczki mocu-
jące wyłącznik.
Rys. 26.
Dobór potencjometrów
zastępczych
Jeżeli zachodzi konieczność wy-
miany potencjometru w odbiorniku,
a nie posiadamy potencjometru tego
samego, to możemy zastąpić go in-
nym, przy czym:
• potencjometr zastępczy powinien
mieć w miarę możliwości taką
samą lub podobną rezystancję
znamionową,
• jeżeli nie dysponujemy potencjo-
metrem o wymaganej rezystancji, to
rezystancję potencjometru można
zwiększyć lub zmniejszyć w sposób
opisany jest w literaturze[1],
• jeżeli uszkodzony jest wyłącznik
sieciowy, to można go zastąpić
nowym wyłącznikiem z innego po-
tencjometru – powinien mieć po-
dobne parametry (jednobiegunowy
lub dwubiegunowy, ponieważ jest
to bardzo ważne jeżeli odbiornik
wyposażony jest w lampy tzw. se-
rii uniwersalnej V, C, U),
• jeżeli naprawa wyłącznika siecio-
wego jest niemożliwa, to należy
zainstalować wyłącznik na kablu
sieciowym (np. od lampki noc-
nej), a łączówki wyłącznika poten-
cjometru zewrzeć odrębnymi prze-
wodami,
• należy unikać zastępowania poten-
cjometrów o charakterystyce wy-
kładniczej potencjometrami o cha-
rakterystyce logarytmicznej i od-
wrotnie,
• jeżeli przez potencjometr przepły-
wa lub może płynąć w warunkach
awaryjnych prąd stały (po przebi-
ciu kondensatora sprzęgającego), to
potencjometr zastępczy powinien
mieć nie mniejszą moc znamiono-
wą niż potencjometr zastępowany.
Mieczysław Laskowski
łożysko ślizgowe wałka należy posma-
rować wazeliną techniczną lub sma-
rem do łożysk.
Ponowne zamknięcie obudowy po-
tencjometru będzie możliwe za po-
mocą szpilkowej gwintowanej śruby
z nakrętką M2 lub w przypadku po-
tencjometrów produkcji krajowej przez
zagięcie czterech łapek.
Regeneracja ścieżki
rezystancyjnej
Po dokładnym umyciu będą wi-
doczne uszkodzenia mechaniczne
ścieżki rezystancyjnej. Zwykle wytarcie
ścieżki ma szerokość około 1 mm dla
potencjometrów ze ślizgaczem w kształ-
cie grzybka grafitowego. Niektóre typy
potencjometrów krajowych miały śli-
zgacze zbudowane z blaszki z wgnie-
cionym charakterystycznym czopem
lub postaci dwóch zagiętych spręży-
nek, rozsuniętych względem siebie na
odległość około 2 mm. Wtedy wytarcie
ścieżki będzie znacznie szersze lub bę-
dzie w postaci dwóch rowków.
Zregenerowanie wytartej ścieżki
nie jest możliwe. Jedyną metodą na-
prawienia potencjometru jest zmiana
położenia ślizgacza (jego promienia
obrotu) w taki sposób, aby ślizgał się
on po niezniszczonej warstwie rezy-
stancyjnej. W tym przypadku można
nowy promień obrotu zwiększyć lub
zmniejszyć, w zależności od szerokości
warstwy rezystancyjnej.
Zwiększenie promienia obrotu śli-
zgacza jest możliwe, jeżeli występu-
je luz między obudową i korpusem
izolacyjnym, na którym naniesiona
jest rezystancyjna warstwa grafitowa.
Zatem zabieg regeneracyjny polegać
będzie na umiejętnym przesunięciu
położenia ślizgacza z koralikiem lub
sprężynką tak, aby ślizgały się one
po niezniszczonej warstwie grafitowej.
Na
rys. 26
pokazano kolejne czyn-
ności, które należy wykonać. Najpierw
należy delikatnie uciąć końcówkę ję-
zyczka (3), na którym znajduje się
Polecana literatura
1. J. Kadarowski. Naprawa potencjometrów.
Radioamator 5/1970
2. T. Maj Naprawa potencjometrów w odbior-
nikach Kankan i Sarabanda, Radioamator
9/1972
3. J. Berdysz, Naprawa uszkodzonego poten-
cjometru, Radioamator 2/1974r.
4. A. Książkiewicz, Elementy i podzespoły elek-
troniczne, WNT Warszawa 1987
5. J. Kotecki, Rezystory– konstrukcja, techno-
logia i zastosowanie w teleelektryce, WKŁ,
Warszawa 1970
80
Elektronika Praktyczna 7/2006
Plik z chomika:
chris1se
Inne pliki z tego folderu:
Odbiorniki radiowe retro, cz.1.pdf
(3093 KB)
Odbiorniki radiowe retro, cz.10.pdf
(3368 KB)
Odbiorniki radiowe retro, cz.11.pdf
(2379 KB)
Odbiorniki radiowe retro, cz.12.pdf
(413 KB)
Odbiorniki radiowe retro, cz.13.pdf
(2279 KB)
Inne foldery tego chomika:
Pliki dostępne do 08.07.2024
• Poznajemy przyrządy pomiarowe
@ ELEKTORNIKA DLA POCZĄTKUJĄCYCH (polecam) !!!
► STEROWNIKI do PC i laptopów ◄
1981
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin