3.OGRODY STAROŻYTNEJ GRECJI.doc

OGRODY STAROŻYTNEJ GRECJI

Kultura stworzona przez starożytnych Greków korzystała z dorobku innych, wcześniejszych kultur (Egiptu, Mezopotamii), dzięki czemu stanowiła syntezę osiągnięć całej ówczesnej cywilizacji.

Pierwotne osadnictwo greckie rozwinęło się w Basenie Morza Egejskiego, skąd później rozpoczęto kolonizację wybrzeży Morza Śródziemnomorskiego. Nad morzem i przy ujściu rzek budowano EMPORIA- bazy handlowe. Grecy jako forme organizacyjną rozwinęli miasta, które powstały wokół pierwotnych siedzib- ufortyfikowanych wzgórz- AKROPOLI.

Ok. VII w p.n.e. nastąpił ogromny rozwój miast, co było wynikiem pojawienia się pieniądza. Moneta stała się symbolem miasta-państwa, czyli POLIS.

Powstaniu POLIS sprzyjały także : rozwój rzemiosła, pojawienie się pisma, prawodawstwo życie polityczne oparte na równości ludzi wolnych.

Różnorodnym funkcjom społeczno-politycznym POLIS odpowiadały określone rozwiązania przestrzenne.

AGORA= rynek- miejsce zebrań publicznych i handlu.

TEATR- pełnił funkcje kulturalne,

DIKASTERION = przeznaczony był dla sądownictwa

GIMNAZJONY = służyły wychowaniu i rozwojowi sprawności fizycznej

ŚWIĄTYNIE = służące obrzędom religijnym

PLAN GRECKIEGO MIASTA OPARTY BYŁ na :

- układzie regularnym -> prostokącie poprzecinanym prostopadłymi ulicami, uwzględniającymi zasadę funkcjonalności i estetyki. Stanowił kanon urbanistyki Greckiej;

- CENTRUM KOMPOZYCJI stanowił – PROSTOKĄTNY PLAC -> AGORA, który tworzono przy zetknięciu się głównych tras komunikacyjnych;

AGORA= była najważniejszą przestrzenią publiczną w mieście.

W siatkę ulic, dzieląca teren według przyjętego modułu  wkomponowano budowle monumentalne , place publiczne i dzielnice mieszkaniowe o zwartej i jednorodnej zabudowie. Całość otoczona była murem obronnym.

Za twórcę urbanistyki funkcjonalnej , opartej na planie regularnym – uważany jest Hippodamos z Miletu (żyjący w V w p.n.e. ), autor planów budowy lub przebudowy wielu miast , m.in. : Pireusu, Miletu, Priene, Flintu i Rodos.

Sztuka Grecka kierowała się pewnymi zasadami i regułami – miała na celu przede wszystkim dążenie do doskonałości.

W pojęciu tym mieściła się również nauka i rzemiosło.

Grecy wyznawali zasadę wg której sztuka powinna naśladować naturę – dlatego, że to ona jest doskonała.

Podstawą estetyki greckiej była HARMONIA- uznawana za synonim piękna.

Osiągano ją zarówno dzięki prawidłowym proporcjom poszczególnych części , jak i całości dzieła.

Proporcje- zaś wyznaczał MODUŁ – określona liczbowo wielkość, powtarzająca się we wszystkich częściach dzieła .

Drugą zasadą estetyczną – było  DECORUM  - rozumiane jako stosowność, odpowiednie kojarzenie treści i formy.

STYLE W ARCHITEKTURZE GRECKIEJ :

W architekturze greckiej wykształciły się 3 podstawowe style , nazywane PORZĄDKAMI.

Istotne różnice między poszczególnymi porządkami dotyczyły przede wszystkim proporcji, formy, i ukształtowania detalu.

STYLE W ARCHITEKTURZE GRECKIEJ :

1.    PORZĄDEK DORYCKI :

• • Najstarszy, masywny i surowy z minimalną liczbą ozdób;
  • Kolumna o dużych wymiarach i surowym konturze mocno zwężała się ku górze, nie miała bazy, a głowica była bardzo uproszczona;
  • Trzon kolumny był profilowany pionowymi żłobkami, tzw. KANELAMI;
  • INTERKOLUMNIUM – czyli prześwity między trzonami , było małe;
  • Przykładem najsłynniejszej świątyni doryckiej jest PARTENON  na AKROPOLU, wzniesiony w połowie  V w p.n.e.

2.    PORZĄDEK JOŃSKI :

• • Subtelniejszy, cechowała go lekkość i delikatność;
  • Kolumna była smuklejsza , słabiej zwężała się ku górze, ustawiona na bogato profilowanej bazie;
  • Głowica była zaś uformowana w kształcie spirali, noszących nazwę ŚLIMACZNIC lub WOLUT;
  • Trzony kolumny były kanelowane, a INTERKOLUMNIUM większe niż w porządku doryckim;
  • Gzyms joński był bogato zdobiony , a fryz gładki lub pokryty płaskorzeźbą.
  • Przykładami budowli w porządku jońskim są świątynia Artemidy w Efezie, świątynia Erechtejon poświęcona Posejdonowi i Atenie, wzniesiona w pobliżu Partenonu, a także świątynia Nike Apteros.

3.    PORZĄDEK KORYNCKI :

• • Bardzo dekoracyjny i rzeźbiarski
  • Proporcje, wygląd i rozstawienie kolumn były zbliżone do porządku jońskiego;
  • Zasadniczą różnicę stanowiła budowa głowicy, która miała kształt kielicha uformowanego w kształcie liści akantu ustawionych w dwóch rzędach;
  • Z zabytków porządku korynckiego należy wymienić świątynię Apollina w Milecie czy też pomnik Lizykratesa w Atenach.

SZTUKA OGRODOWA GRECJI I JEJ ZASADY KSZTAŁTOWANIA.

Szczególne miejsce w starożytnej sztuce GRECJI zajmowała SZTUKA OGRODOWA.

OGRÓD= stanowił integralną część urbanistyki miasta i architektury budynku

• Był geometryczny, o jasnej, prostej kompozycji, ze wszystkich stron otoczony zabudową;
• Z racji pełnionych funkcji można było wyróżnić zarówno:

1.    OGRÓD PRYWATNY

2.    OGRÓD PUBLICZNY

1.    OGRODY PRYWATNE

• • Były skromne
  • Rozplanowane jako prostokąt lub kwadrat
  • Stanowiły wewnętrzny dziedziniec domu, znajdowały się w tzw. ATRIUM I PERYSTYLU;

ATRIUM = to mała prostokątna przestrzeń otoczona pomieszczeniami mieszkalnymi

• • Kolumnada PORTYKU – otaczająca ogród, zespalała jego wnętrze z budynkiem domu
  • Dziedziniec najczęściej wyłożony był kamienną posadzką
  • Centralną część dziedzińca – prostokątnej przestrzeni ATRIUM zajmował  BASEN z wodotryskiem (tzw. IMPLUVIUM)

Impluvium = basen – przyozdobiony był grzędami kwiatowymi i w dalszej odległości rzeźbami;

• • Właściwy OGRÓD OZDOBNY – PRYWATNY urządzono w PERYSTYLU znajdującym się na jednej osi kompozycyjnej z ATRIUM, ale w głębi domostwa; (STĄD NAZWA OGRODÓW PERYSTYLOWYCH)
  • Dziedziniec otaczała kolumnada łącząca ogród z innymi pomieszczeniami, jak sypialnie, jadalnie, biblioteki itp.
  • Bardzo często środek zajmowała , tak jak w ATRIUM -> SADZWAKA lub OBSZERNY KWIETNIK z róż, lilii i kosaćców;
  • Po brzegach zaś dziedzińca sadzono drzewa i krzewy oraz rośliny pnące, które oplatały kolumny
  • Ogród dekorowano również roślinami

PLAN DOMU GRECKIEGO

2.    OGRODY PUBLICZNE  („ŚWIĘTE GAJE”, „GIMNAZJONY”)

• • Były skromne, ukształtowały się zgodnie z religią i obrzedami oraz stylem zycia i potrzebami społeczeństwa;
  • „ŚWIĘTE GAJE” służyły praktykom religijnym:

- Otaczały one święte miejsca i ołtarze, ocieniały groby bohaterów, otaczały świątynie

-  Drzewa sadzone w świętych gajach to m.in. platany, dęby, drzewa oliwne,cedry, topole, wiązy itp.

Bardzo o nie dbano i otaczano czcią. Święte gaje były nie tylko miejscem uroczystości religijnych, ale także miejscem

igrzysk, zawodów sportowych, popisów muzycznych, teatru itp.

Boiska i place otaczano rzędami drzew lub alejami  Np. gaj Altis wokół świątyni Zeusa Olimpijskiego w Olimpi. W obiektach takich wykorzystywano nie tylko cień, ale także wpływ rytmu pni nasadzonych drzew do stymulacji myślenia i kontemplacji.

• • Ogrody publiczne rozwijały się głównie przy instytucjach, zwanych gimnazjami ( miejsca przeznaczone do wychowywania i rozwijania kultury fizycznej );
  • „GIMNAZJON” = stanowił rozbudowany obiekt użyteczności publicznej, skomponowany jako niezależna jednostka o bogatym wyposażeniu;
  • • Jego kompozycja oparta była na planie prostych figur geometrycznych : kwadratu i prostokąta;
    • Poszczególne elementy podporządkowane były osi kompozycyjnej;
    • Za wejściem głównym znajdował się przedsionek – WESTYBUL, a dalej PALESTRA;
    • PLESTRA= stanowiła wielki regularny plac otoczony PORTYKIEM, za którym znajdowały się pomieszczenia, gdzie gromadziła się młodzież z nauczycielami;
    • Następne przejście, już do właściwego gimnazjonu , podkreślone było EKSEDRĄ, która w naturalny sposób łączyła się z kolumnadą portyku, otaczającego gimnazjonu;
    • Był on wyposażony w boiska do ćwiczeń, bieżnie, baseny kąpielowe i arenę do zapasów. Czasem łączył się z nim STADION przeznaczony do publicznych wystąpień i prezentacji sprawności fizycznej (miejsce wielkich igrzysk). Obok znajdowały się ołtarze ofiarne poszczególnych bóstw i monumentalne świątynie, otoczone cienistymi alejami drzew oliwnych.

PLAN GIMNAZJONU GRECKIEGO

Grecki krajobraz, ze starożytnymi świątyniami i teatrami stanowił ucieleśnienie idei piękna, pomimo niedostatku wody i braku lasów. Miejsca zielone, zacienione i obfitujące w wodę były szczególnie cenne. Plutarch podaje, że w V w. p.n.e. Kimon zadrzewił teren Akademii Platońskiej. Ogród zmienił się w „dobrze nawodniony raj z uporządkowanymi alejami i cienistymi ścieżkami”.

Średniowieczny mnich Walafrid Strabo w IX w. pisał o Grekach: „Ujarzmili oni wodę, by tryskała w fontannach i poruszała organy”. Fontannami interesował się Arystoteles. Ktesibios i Heron nadali praktyczny wymiar jego pomysłom. Heron

pisze o konstrukcji fontanny zdobionej śpiewającymi ptakami. Ptaki milkły, gdy pojawiała się mechaniczna sowa [Hobhouse 2005]. W „Odysei” znajduje się opis nimfeum, w którym kaskady wody spływają po głazach do świątyni zdobionej

fontannami.

Ogrody w antycznej Grecji pełniły przede wszystkim funkcję użyteczności publicznej. Za czasów panowania Aleksandra Wielkiego powstały założenia ogrodowe w Aleksandrii i Antiochii. Główną ulicę Antiochii wyznaczał po jednej

stronie portyk, po drugiej – ogrody przeznaczone do wypoczynku. Parki te ozdobione były pawilonami i fontannami [Levi 1995].

Prywatne ogrody greckie były ściśle związane z domem i zajmowały atrium i perystyl. Atrium była to prostokątna przestrzeń otoczona pokojami mieszkalnymi.

W środku atrium znajdował się basen z wodotryskiem – impluvium. Na brzegach zdobiły go rzędy kwiatów. Również środek perystylu zajmowała sadzawka

[Pokorski i Siwiec 2002].

Lew był w Grecji symbolem odpędzającym złe moce. W architekturze antyku stosowano rzygacze w kształcie lwów odprowadzające wodę z dachów świątyń.

Wodą opadowa tryskała z paszczy zwierząt. Podobną formę przybierały ujęcia wody wytryskującej u źródeł. Funkcję strażników wody pełniły również węże. Swoim wizerunkiem oczyszczały i chroniły wypływy wody z wodociągów

publicznych w Pompejach [Niemczyk 2002].

W Grecji pojawiły się pierwsze instalacje typu woda – dźwięk. Woda wprawiała w ruch organy wodne lub

automaty [Hobhouse 2002].

Z myślą o efekcie ochłodzenia konstruowano fontanny w Rzymie. W Willi Hadriana w Tibur woda płynęła murowanymi korytarzami równolegle do otworów okiennych, aby chłodzić prądy powietrza wpadające do wnętrza sal.

Efekt ruchu wodotrysków wzmacniały barwne mozaiki. Pozorny ruch wody potęgowały także kolorowe ryby. Popularne były fontanny w formie stożka, np. fontanna nieopodal Koloseum Meta Sudans w Rzymie czy fontanna uliczna w Dżamili.

Woda w fontannach stożkowych spływała z kamiennego szczytu do basenu. Podobną formę, lecz wzbogaconą o kaskadę prezentuje fontanna w pobliżu Panteonu. Basen fontanny zwieńczony był rzeźbą szyszki pinii odlaną w brązie (3,56 m wysokości).

Szyszka podkreślona kaskadą symbolizowała płodność i obfitość [Niemczyk 2002].

Zburzono całe dzielnice miasta, aby zrobić miejsce dla ogrodów cesarskich Augusta i Nerona. Wielohektarowe parki stanowiły przestrzeń spacerową. Znajdowały się w nich gaje i geometryczne partery.

Rzeźby, fontanny i kaskady wodne umieszczano na głównych osiach kompozycyjnych [Pokorski i Siwiec 2002].

Willa Hadriana był to kompleks monumentalnych budowli rezydencji cesarskiej. Budowa trwała w latach 118–134 r. n.e. Przy dziedzińcu znajdowały się biblioteka grecka i łacińska, szpital, Teatr Morski i Sala Filozofów.

W centrum dziedzińca zlokalizowano dużą prostokątną fontannę. W części południowej Wielkiego Dziedzińca zlokalizowano nimfeum. Woda ze źródła spływała kaskadami do niebieskiego basenu. Złoty

Plac to budynek z dużym wewnętrznym dziedzińcem, podwójnie otoczonym portykiem.

Na obrzeżach placu umieszczono zieleń i i baseny w wodą [Majdecki 2007].

Ogrody zakładano wokół term. Termy Karakalli pochodzą z III w. Zajmowały powierzchnię 12 ha. Perystyl wewnętrzny był miejscem ćwiczeń. Wokół budynku znajdowały się aleje i rabaty kwiatowe. Założenie ozdobiono fontannami

i rzeźbami [Majdecki 2007].

W starożytnym Rzymie dom prywatny i ogród stanowiły całość kompozycyjną.

Naprzeciwko wejścia znajdowało się atrium z centralnym punktem – sadzawką ozdobioną rzeźbą lub fontanną. Z racji małej przestrzeni rośliny w atrium sadzono w kubłach.

Woda do napełniania sadzawki pochodziła z dachu, skąd ściekała podczas deszczu [Majdecki 2007]. Szczególnie ekspresyjny

efekt dawały strugi wody wytryskujące z rzygaczy okapu dachowego we wnętrzu

atrium. Światło z otworu w dachu wzbogacało wodę w efekt tęczy. Siłę wyrazu potęgował plusk spadającej wody [Niemczyk 2002]. 22 M. Dudkiewicz

Tryskające wodą posążki z brązu i marmuru zdobiły Willę Vettich w Pompei.

Perystyl złączono z atrium, tworząc obszerne wnętrze z basenami, marmurowymi stołami i bogatą roślinnością. W atrium Domu z Fontanną przetrwała do dziś fontanna z figurką chłopca z delfinem, wykonana w brązie. Woda tryska z otworu

w centralnej części niszy zakończonej trójkątnym zwieńczeniem. Na zewnątrz i w środku nisza wyłożona jest kolorową mozaiką [Majdecki 2007].

Wielkie znaczenie w miastach antycznych miały źródła. Świątynię Wody wybudowano w Megarze (500 r. p.n.e.). Budowla składała się z 35 kolumn, a do zbiornika wody prowadził pięciokolumnowy portyk. Oprawa architektoniczno-rzeźbiarska

miejsc czerpania wody podkreślała ich ważną funkcję. Budowle i posągi przy ujęciach wody dały początek nimfeum. Zdobiono je rzeźbami młodych i pięknych kobiet, trzymających czarę lub muszlę.

Przykładem tego jest  nimfeum Herodesa w Olimpii (101–177 r. n.e.). Zbudowane z eksedry, dwóch kręgów kolumn i licznych rzygaczy. Duże nimfeum często było zakończeniem akweduktów [Niemczyk 2002].

Można przypuszczać, że pierwsze wodotryski budowane były z łatwo dostępnych materiałów lub materiałów transportowanych na niewielkie odległości.

W starożytnym Rzymie popularnym tworzywem była ceramika wykonana z rzecznego mułu, wypalana na kolor czerwony lub czarny. W Rzymie na przełomie  VI i V w. p.n.e. zaczęto stosować marmur. Na początku V w. p.n.e. wynaleziono

metodę wykonywania z brązu pustych odlewów [Internet poz. 2].

W średniowieczu nastąpił dalszy rozwój techniki i wodociągów.