Muzykoterapia niewidomych i s�abowidz�cych dzieci SPIS TRE�CI WPROWADZENIE ............................................................ 7 1. MIEJSCE MUZYKOTERAPII W REHABILITACJI I WYCHOWANIU NIEWIDOMYCH I S�ABOWI- DZ�CYCH OS�B ......................................................... 11 1.1. Og�lne za�o�enia rehabilitacji i pedagogiki specjal- nej ............................................................................ 11 1.2. Og�lne za�o�enia muzykoterapii ............................ 14 1.3. Przyk�ady zastosowania muzyki w rehabilitacji i pedagogice niewidomych i s�abowidz�cych os�b 15 1.3.1. Wychowanie muzyczne .................................... 16 1.3.2. Rytmika ........................................................... 17 1.3.3. Muzykoterapia ................................................. 18 1.3.4. Taniec ............................................................... 23 1.3.5. Arteterapia ....................................................... 24 2. AUTORSKA KONCEPCJA MUZYKOTERAPII NIE- WIDOMYCH I S�ABOWIDZ�CYCH DZIECI ........ 25 2.1. Sprawno�� s�uchowa i zdolno�ci muzyczne ............ 25 2.2. Muzyka najprzyst�pniejsz� ze sztuk pi�knych ........ 27 2.3. Funkcje muzyki ...................................................... 29 2.4. Tyflomuzykoterapia ............................................... 31 2.5. Funkcje i cele terapii .............................................. 33 2.6. Warunki i sposoby prowadzenia muzykoterapii .... 35 2.7. Materia� akustyczny ............................................... 38 2.8. �rodki oddzia�ywania terapeutycznego .................. 40 2.8.1. Techniki ........................................................... 41 2.8.2. Gabinet i jego wyposa�enie .............................. 71 2.8.3. Pomoce ............................................................. 72 2.9. Program grupowej tyflomuzykoterapii w naucza- niu pocz�tkowym .................................................... 80 2.10. Osoba muzykoterapeuty......................................... 88 3. PROBLEMATYKA I METODY BADA� W�ASNYCH 91 3.1. Cel i hipotezy bada� ............................................... 91 3.2. Metody badawcze ................................................... 91 3.3. Charakterystyka badanych os�b ............................. 93 3.4. Wyniki bada�............................................................ 93 3.5. Om�wienie wynik�w................................................. 94 3.6. Wnioski .................................................................... 97 PODSUMOWANIE ........................................................... 99 BIBLIOGRAFIA ................................................................. 100 S�OWNIK WYBRANYCH TERMIN�W MUZYCZNYCH 110 1. MIEJSCE MUZYKOTERAPII W REHABILITACJI I WYCHOWANIU NIEWIDOMYCH I S�ABOWIDZ�CYCH OS�B "Muzyka to pot�ny �rodek wychowawczy w �y- ciu psychicznym niewidomego, to r�wnie� jeden ze �rodk�w rehabilitacji". Anna Mazurkiewicz 1.1. Og�lne za�o�enia rehabilitacji i pedagogiki specjalnej W literaturze przedmiotu mo�na spotka� r�norodne pogl�dy i definicje na temat funkcji oraz form rehabilitacji i wychowania niepe�nosprawnych os�b. Wybra�em te, kt�- re najbardziej odpowiadaj� specyfice funkcjonowania nie- widomych i s�abowidz�cych dzieci oraz terapeutycznej funkcji muzyki. Wed�ug A. Hulka "rehabilitacja polega na przywr�ceniu sprawno�ci uszkodzonych organ�w jednostki lub usprawnieniu jej funkcji, przygotowaniu jej do samo- dzielnego radzenia sobie w �yciu codziennym, do korzys- tania z r�nych form kszta�cenia, do wykonywania pracy 2 B�d� u�ywa� terminu "rehabilitacja", kt�ry wed�ug A. Hulka [27, s. 13-14] jest dok�adniej okre�lony ni� termin "rewalidacja". oraz na stwarzaniu w �rodowisku spo�ecznym i otoczeniu fizycznym odpowiednich warunk�w dla prawid�owego funkcjonowania tej jednostki" [27, s. 11]. T. Majewski do-daje, �e "rehabilitacja ma wyr�wna� w maksymalnym sto- pniu straty i ograniczenia spowodowane brakiem wzroku, aby warto�� niewidomego jako cz�owieka i cz�onka spo�e- cze�stwa, w wyniku jego kalectwa nie uleg�a powa�niej- szemu obni�eniu" [44, s. 10]. Tak poj�ta rehabilitacja za-k�ada kompleksowe oddzia�ywanie na pacjenta g��wnie w trzech p�aszczyznach: fizycznej (rehabilitacja fizyczna), psychicznej (psychoterapia), spo�ecznej (rehabilitacja spo�e-czna, socjalizacja, resocjalizacja). Wed�ug Z. S�kowskiej celem pedagogiki specjalnej (pe- dagogiki rewalidacyjnej) jest "...poznanie prawid�owo�ci i mechanizmu funkcjonowania os�b niepe�nosprawnych, zmierzaj�ce do ich usprawnienia fizycznego i psychicznego oraz pe�nego w��czenia w �ycie spo�eczne" [75, s. 22]. Zda-niem J. Doroszewskiej [18, s. 249-250] dzia�ania te polegaj� na wspieraniu z zewn�trz wewn�trznych si� i proces�w przystosowawczych obronno-kompensacyjnych niepe�no- sprawnego wzrokowo dziecka oraz ich ukierunkowaniu (u- racjonalnianiu), kt�re powinno opiera� si� na: uznaniu przez nie swego kalectwa oraz wynikaj�cych z tego tytu�u ogranicze� i utrudnie�; motywowaniu do osi�gania nor- malnego funkcjonowania w dziedzinach jemu dost�pnych; oddzia�ywaniu na �rodowisko naturalne w celu osi�gni�cia prawid�owych wzajemnych stosunk�w interpersonalnych. Niejednokrotnie zadania rehabilitacji i pedagogiki spec- jalnej wzajemnie si� pokrywaj�, dope�niaj� i uzupe�niaj�. Przyk�adowo "istot� rehabilitacji niepe�nosprawnych dzieci, opr�cz usprawniania leczniczego, jest ich wychowywanie i kszta�cenie, kt�re w ko�cowym etapie pozwoli im na przygotowanie si� do pracy i podj�cie adekwatnej do mo�- liwo�ci psychofizycznych roli spo�ecznej" [3, s. 29]. Z dru-giej za� strony, kszta�cenie i wychowanie dzieci, przy jedno-czesnym ich psychomotorycznym usprawnianiu jest naczel- nym celem pedagogiki specjalnej. W praktyce integracja obu tych dyscyplin dotyczy g��wnie ustalania mo�liwo�ci rozwojowych dzieci oraz okre�lania mechanizm�w kom- pensacyjnych (kompensuj�cych brak lub uszkodzenie na- rz�du wzroku). Wiele z�o�onych problem�w rehabilitacyj- no-wychowawczych mo�na rozwi�zywa� przy wzajemnym wsp�dzia�aniu obu tych dyscyplin, a tak�e dyscyplin im pokrewnych, np.: medycyny, psychologii, socjologii, psy- choterapii, muzykoterapii. Wymaga to interdyscyplinarnej i interprofesjonalnej wsp�pracy cz�onk�w zespo�u rehabili-tacyjnego, tj.: rehabilitant�w ruchu, instruktor�w orientacji i poruszania si� w przestrzeni, trener�w widzenia, logope-d�w, a tak�e innych specjalist�w: lekarzy, pedagog�w, psy-cholog�w, psychoterapeut�w oraz muzykoterapeut�w [45, s. 843; 67, s. 411; 89, s. 692]. Wszelkie oddzia�ywania rehabilitacyjne i pedagogiczne s� tym bardziej skuteczne, im bardziej towarzyszy im kszta�towanie �rodowiska niepe�nosprawnej osoby (rodzin- nego, szkolnego, zak�adowego itp.). R. Emery [22, s. 9351 twierdzi, i� w tym celu powinny powstawa� grupy aktyw- nych, odwa�nych rodzic�w, rehabilitant�w i pedagog�w, kt�rzy chcieliby �wiadomie i w�a�ciwie rehabilitowa� i wy-chowywa� dzieci z defektem wzroku, a jednocze�nie eduko- wa� ich �rodowisko spo�eczne. Grupy te mia�yby wsp�- pracowa� z personelem plac�wek leczniczych, rehabilitacyj-nych, szkolno-wychowawczych. W�wczas mo�na b�dzie m�wi� o ca�o�ciowym oddzia�ywaniu na dziecko z uszko- dzonym narz�dem wzroku, jego rodzin�, szko��, zak�ad itp. 1.2. Og�lne za�o�enia muzykoterapii Najcz�ciej przyjmuje si�, �e muzykoterapia jest jedn� z form psychoterapii stosuj�c� metodycznie muzyk� w ce- lach diagnostycznych, leczniczych i profilaktycznych. Jest ona jedn� z form arteterapii, czyli terapii poprzez sztuk�: muzyk�, plastyk�, literatur�, teatr, film, fotografik� itp. B�d�c stosunkowo m�od� dziedzin� zar�wno w Polsce, jak i na ca�ym �wiecie nie ustali�a jeszcze dla siebie w�a�ciwego miejsca. Nadal wzbudza liczne dyskusje i kontrowersje. T. Natanson proponuje nast�puj�c� definicj� muzykote- rapii: "Muzykoterapia jest jednym spo�r�d dzia�a� zmie- rzaj�cych w kierunku rehumanizacji wsp�czesnego �ycia przez wielostronne wykorzystywanie wielorakich walor�w substancji muzycznej w celu ochrony i przywracania ludz- kiego zdrowia oraz w celu korzystnego wp�ywania na wsp�kszta�towanie zar�wno �rodowiska, w kt�rym cz�o- wiek �yje i dzia�a, jak i na panuj�ce w nim stosunki mi�- dzyludzkie" [55, s. 123]. Tak poj�ta muzykoterapia (maj�ca charakter profilaktyczno-korekcyjny) wchodzi w zakres re- habilitacji, nauczania i wychowania niepe�nosprawnych dzieci [86, s. 55]. Jest ona oparta na interdyscyplinarnych za�o�eniach: muzycznych, pedagogicznych, psychologicz- nych, medycznych, rehabilitacyjnych itp. Swym zakresem obejmuje wzajemne oddzia�ywanie pacjenta, terapeuty i muzyki. Muzykoterapia mo�e by� wykorzystywana jako jedyna metoda albo mo�e wchodzi� w zakres kompleksowej tera- pii lub leczenia wielospecjalistycznego. Stosuje si� j� w psy-chiatrii, chirurgii, kardiologii, po�o�nictwie, geriatrii, sto-matologii i ginekologii. Prowadzona jest w sanatoriach, uzdrowiskach, na koloniach i wczasach. Pozytywne efekty daje stosowanie tej formy terapii w rehabilitacji i wycho-waniu dzieci niepe�nosprawnych umys�owo, wzrokowo, s�u- chowo, ruchowo, a nawet autystycznych. Muzykoterapia ma r�wnie� zastosowanie w zak�adach resocjalizacyjnych, karnych, w zwalczaniu alkoholizmu i narkomanii. 1.3. Przyk�ady zastosowania muzyki w rehabilitacji i pedagogice niewidomych i s�abowidz�cych os�b Najcz�ciej literatura dotycz�ca zastosowania muzyki w rehabilitacji i wychowaniu dzieci z trwa�ym uszkodze- niem narz�du wzroku obejmuje prace z pogranicza muzy- koterapii, muzyki, pedagogiki, psychologii, rehabilitacji itp. Cz�sto porusza si� w nich problemy pedagogiki muzycznej i muzykoterapii jako jedno wsp�lne zagadnienie. Taki stan sk�oni� mnie do wyodr�bnienia w�r�d cytowanego pi�mien- nictwa pi�ciu subdyscyplin zajmuj�cych si� oddzia�ywaniem sztuki muzycznej na cz�owieka, takich jak: wychowanie muzyczne, rytmika, muzykoterapia, taniec i arteterapia (ro-zumiana jako po��czenie muzyk...
anmaria53