Szyjewski - Po co religioznawstwu etnologia religii.pdf - Etnologia religii - wiaroznawstwo

Nomos15A.Szyjewskl"Poco

religioznawstwuetnologiareligii”

ANTROPOLOGIARELIGII

Tylor:Cywilizacjapierwotna1

rozdział.„Animizm”

AndrzejSzyjewski

NOMOS

15(1996)

POCORELIGIOZNAWSTWU

ETNOLOGIARELIGII?

1.WPROWADZENIE

BIBLIOTEKA INSTYTUTU RELIGIOZNAWSTWA

Naukowa refleksja nad religiami liczy sobie, pomijając oświeceniowe

„korzenie", około stu kilkudziesięciu lat. PoniewaŜ obecna postać religio

znawstwacorazbardziejstajesięwizjązespołudyscyplinreligioznawczych,

skupionychwokółproblematykianalizyrelacjimiędzyczłowiekiemasacrum

idysponującychodmiennymimetodami,pojawiająsięoskarŜeniaoeklektyzm

ibrakwłasnegooblicza.Krytycytwierdzą,Ŝereligioznawstwotonicinnego

jak zlepek tych dziedzin historii (historia religii), socjologii (socjologia

religii)ipsychologii(psychologiareligii),któreobrałysobiezaprzedmiot

badańreligię.

ZjednejstronymoŜnaimodpowiedziećsłowamiTadeuszaMarguła:

„...naszczęście,obokowegoswoistegopluralizmumetodologicznegomamy

dodyspozycjimetodywyłączniereligioznawcze,którewarunkująsensowność

szkoleniareligioznawcówjakotakich.Inaczejwypadałobyprzenosićjedynie

słuŜbowo fachowców innych dyscyplin na sezonową pracę nad religiami.

Próbytakiejpolitykibadawczej,stosowaneunaswlatachsiedemdziesiątych,

niedałydobrychrezultatów” 1 .ZdrugiejłatwozauwaŜyć,Ŝedyscyplinytakie

Nr.inw.

SYGN

1 T.Margul,Metodyikierunkiwbadaniachnadreligiami;Kraków1982,s.35.

jakpsychologiareligii(wobrębiepsychologii)czysocjologiareligii(jako

dziedzinasocjologiirównowaŜnanaprzykładsocjologiipracy)i,wnajwię

kszymstopniu,filozofiareligiizregułyzajmująsiętym,cozareligięuwaŜa

macierzystanauka,tzn.religiąspołeczeństwaZachodu(chrześcijaństwem),

nie interesując się innymi przejawami Ŝycia religijnego aniprzeŜywaniem

sacrumwinnychspołeczeństwach.Psychologia,którawszakzaczynałaswój

ŜywotodpracWundta,niedawnoponownieodkryłainnekulturyipowołała

stosownądyscyplinępodnazwą„psychologiamiędzykulturowa"albo„kul

turowapsychologiareligii".

Kiedyzakładasię,Ŝeprzedmiotbadawczy,jakimjestludzkiedoświad

czaniesacrumwczasieiprzestrzeniobejmujewięcejniŜwłasnąspołeczność

ikulturę,wartoprzyjrzećsiętejdyscyplinienaukowej,którazzałoŜeniama

zajmowaćsięinnyminiŜwłasnapostaciamikultury,mianowicieetnologiiczy

teŜantropologiikulturowejijejmiejscomstykuzreligioznawstwem.Artykuł

tenjestwięcanaliząrelacjimiędzyreligioznawstwemaetnologią,wwyniku

którychwykształciłasięswoistadyscyplinareligioznawcza,jakąjestetnologia

religii,ipróbujerozwaŜyćmiejscetejdyscyplinyzwłaszczawrealiachpol

skich.

2.PROBLEMETNOLOGIICZYLIDLACZEGOLUDZIEMAJĄ

KULTURY

Formującasięnakontynencieeuropejskimnaukawniemieckim,fran

cuskimirosyjskimkręgukulturowymzostałaokreślonajakoetnologia(wkrót

cezresztąnastąpiłrozdziałnaVolkskundeiVölkerkunde,czylibadanialudu

ibadanialudów„pierwotnych").Wkręguanglosaskimfunkcjonowałapopie

ranaprzezTyloranazwaantropologia,ztym,ŜewWielkiejBrytanii,gdzie

podporządkowanabyłabadaniomsocjologicznym,nosiłaonanazwęantropo

logiispołecznej.WAmeryce,gdziepodstawowymproblemem,zjakimbo

rykalisiębadacze,byławielokulturowośćspołeczeństwa,zwanojąantropo

logiąkulturową.NaStarymKontynencieterminantropologianieprzyjąłsię,

gdyŜistniałatradycjawiąŜącagoztakądyscyplinąjakantropologiafizyczna,

badającaczłowiekajakofenomenbiologiczny,izantropologiąfilozoficzną,

zajmującąsięwsposóbspekulatywnyustalaniemistotyczłowieczeństwa.

WewspółczesnychdystynkcjachprzewaŜapogląd,ŜekaŜdezrozpatry

wanychwyŜejpojęćjesthistorycznymwariantemrozwojudyscypliny,która

obecniecorazbardziejprzybierapostaćantropologiijakoogólnejwiedzy

oludzkości,którejzadaniemjestsystematyzowaniehumanistyki.JuŜClyde

NawstępienaleŜyjednakdokonaćkrótkiejanalizyzakresupojęciowego

ibadawczegoetnologii.

Podręczniki zwracają uwagę na fakt, Ŝe do określania tej samej (lub

podobnej) dziedziny uŜywa się róŜnych terminów, takich jak etnografia,

etnologia,antropologiakulturowa,antropologiaspołeczna.Relacjemiędzy

niminiesąnadaljasne,choćczęstotraktujesięjejakosynonimy.Dotego

dodaćmoŜnagrosinnychnaukpoświęconychanalogicznemuprzedmiotowi:

folklorystyka,ludoznawstwo,mitoznawstwoitp.

E.Nowickasporządzajączestawdyscyplinantropologicznych 2 dokonuje

następującegowyodrębnienia:

2 E.Nowicka,Światczłowiekaiświatkultury;systematycznywykładproblemówantro

pologiikulturowej,Warszawa1991,s.42.

Kluckhohnpisałw1949roku,Ŝe„antropologiatobadaniałączącewsobie

naukifizyczne,biologiczneispołecznezhumanistyką" 3 .WPolscerzeczni

kamitegostanowiskasąMichałBuchowskiiWojciechBurszta 4 .Istotąetno

logiiczyantropologii,jakstwierdziłI.M.Lewis,jesttoŜebadabardziejludy

niŜ ludzi. Oznacza to, Ŝe jej odrębność polega na specyficznie określonym

przedmiocie badań, jakim jest człowiek nie jako zjawisko jednostkowe czy

nawet gatunek biologiczny, lecz człowiek rozpatrywany w aspekcie swej

kultury. Warunek konieczny badania antropologicznego stanowi przyjęcie

załoŜenia o kulturowym zróŜnicowaniu w obrębie jednolitych moŜliwości

gatunkowychczłowieka.Takieokreślenieprzedmiotuzmuszadozastanowie

niasię,czymjestkulturaijakąjakościąjestczłowiekkulturowy.

Wiodącarolaantropologiiwhumanistycepolegaćmawłaśnienapodejściu

pluralistycznym,objęciurefleksjąbadawcząwszelkichrodzajówodmiennych

kulturowychwzorcówizachowaństanowiącychokondycji,istocieisposobie

myśleniaczłowieka.JakpiszeKluckhohn„Antropologiatrzymawielkielustro

przedczłowiekiemipozwalamuspojrzećnasiebiewnieskończonejilości

wariantów" 5 .Antropologiaodsamegoswegopowstanianastawionabyłana

róŜnorodnośćkulturowąirozpoczynałaodtropieniaodmiennościwstosunku

docywilizacjiZachodu.Poetapiekręceniagłowaminad„ignorancją",napa

waniasięegzotykąizdumiewaniasięodmiennością„dzikich"przyszłapora

na z r o z u m i e n i e ich dziwnych zachowań i instytucji. W tym

momenciemoŜemymówićonarodzinachwspółczesnejantropologii.

Antropologowietwierdzą,Ŝetylkodziękibadaniukulturobcych,histo

rycznie,geograficznieigenetycznieodległychodkulturybadaczaiwzajemnie

od siebie niezaleŜnych w rozwoju, moŜna poznać mechanizmy działania

kulturyiŜyciazbiorowego.Tym,cołączyróŜnorodnestrategiebadawcze

iszkołyetnologiczne,jestpojęcie kulturyuznanej,posługującsiędefinicją

Czarnowskiego 6 ,zacałośćzbiorowegodorobkuczłowieka.Dlareligioznawcy

waŜnejestzkolei,ŜejednąznajwaŜniejszychinstytucjikulturowychjest

religiaiŜezgodniezzałoŜeniamietnologiiczyantropologiijestonatworem

społecznymidlategoobiektywnym.

PozatymwaŜnejestto,iŜdziedzinaokreślanajakoantropologiakultu

rowakilkakrotniezmieniałaswójprzedmiotbadańwsensieskupieniasięna

tychanieinnychtypachkulturludzkichizachodzącychwnichprocesach.

Zaczęła od „dzikich" czyli tych ludów, do których przylgnęły określenia

„prymitywne"i„pierwotne".Dziękiewolucjonistycznemuznakowirówności

między tym co „prymitywne", a tym co „prehistoryczne", próbowano zre

konstruowaćwiedzęoprehistoriiczłowiekajakogatunkukulturowego.Z

drugiej strony pod wpływem idei romantycznych zajmowano się równieŜ

własnymispołeczeństwami,aleseparującsięodjegoelitkoncentrowanosię

natzw.,Judzie"czylispołecznościachwiejskich.Potem,częściowozbraku

pierwotnych,nietkniętychwpływemZachodukultur,działaniaantropologów

zwróciłysięwstronęzjawiskazmianykulturowejiwszelkichprocesówz

nią związanych. Tym samym obiektem zainteresowania stały się kultury

mieszańców,Metysów,któreutraciływprocesiepostkolonialnegozderzenia

kulturowegoswojeodrębnewzory 7 .Wreszcie,zatoczywszypełny„krągher

meneutyczny",antropologiazwracasiękuwłasnejspołecznościidysponując

aparatem badawczym, wypracowanymi metodami, teoriami i słownictwem,

poczynarozkładaćinstytucjespołeczneiodnajdywaćwzorykulturowewspół

czesnychAmerykanów,EuropejczykówczyEurazjatów.

3.PROBLEMETNOLOGIIRELIGII

Odsamegopoczątkukształtującesięreligioznawstwoobszernieczerpało

zdorobkuidoświadczeńetnologii.M.Skrzypekpodsumowującyznaczenie

Oświeceniadlagenezybadańreligioznawczychstwierdza,Ŝe„wiekXVIII

3 C.Kluckhohn,MirrorforMan;AnthropologyandModemLife,NewYork1949,s.26.

4 Zob.M.Buchowski,W.J.Burszta : OzałoŜeniachinterpretacjiantropologicznej,

Warszawa1992;W.J.Burszta,Wymiaryantropologicznegopoznaniakultury,Poznań1992.

5 C.Kluckhohn,op.cit.,s.11.

6 Kulturąjest„całokształtzobiektywizowanychelementówdorobkuspołecznego,wspólnych

szeregowigrupizracjiswejobiektywnościustalonychizdolnychrozszerzaćsię

przestrzennie"(S.Czarnowski,Kultura,Warszawa1958,s.12).

7 PiszącotymprocesieR.BenedictodwołujesiędoopowieściRamona,Indianinaz

Kalifornii,mówiącego,Ŝe„napoczątkuBógdałkaŜdemuludowipoglinianymkubku,aby

piłzniegowodęŜycia...Wszyscyzanurzalikubkiwwodzie,alekubkibyłyróŜne.Nasz

kubekrozbiłsię.naszegokubkajuŜniema*'.(R.Benedict,Wzorykultury.Warszawa1966,

s.8687).CytującjejsłowaMCarrithierszauwaŜa,ŜestarakulturaIndiannietylezniknęła,

coprzekształciłasięwnową,zupełnieodrębnąjakość.

odkrył dla religioznawstwa następujące formy wierzeń prymitywnych: fety

szyzm, szamanizm, totemizm, kult przodków, kulty płodności (albo kulty

falliczne).Formyteopisał,zdefiniowałiwtensposóbprzygotowałaparaturę

pojęciowądlaprzyszłegoreligioznawstwa” 8 .Oświeceniowepoczątkizwiązały

tworzące się w następnym stuleciu nauki z paradygmatem ewolucjonizmu.

Pytanieoistotędanegozjawiskauznawanozapytanieojegogenezę,początek.W

przypadkureligiiposzukiwanowięcodpowiedzinapytanieskądwzięłasięna

świecie,jakiesąjejnajpierwotniejszeformy.Oodpowiedźzwróconosiędo

społeczeństw uznanych za pierwotne na mocy prostej zasady: im

prymitywniejsze dane społeczeństwo w rozwoju materialnym i społecznym,

tymprymitywniejszepowinnobyćjegoŜyciereligijneitymbliŜszejestono

religii pierwotnej”. Ten tok rozumowania stał się początkiem naukowej

refleksjietnologicznejjakonurtewolucjonistyczny.Zajegonajwybitniejszego

przedstawiciela uwaŜa się Anglika, Edwarda Burnetta Tylora (18321913),

twórcę teorii animizmu, którego moŜna by nazwać teŜ ojcem etnologii

religii.

Wtymmiejscupojawiasiępodstawowawątpliwość:czyetnologzaj

mujący się religią (jako jedną z instytucji kulturowych, systemów symboli

cznych,faktówspołecznychitd.)jestetnologiemreligii,tzn.czyjestwstanie

pomócreligioznawstwuwjegorozterkachmetodologicznychiczyjegoana

lizy, które, jeśli nie posiada on wykształcenia religioznawczego i nie ma

specyficznego„wyczulenia”nasacrum,mająwartośćpoznawczą?Odpowie

dzimogąbyćróŜne.Pierwszypolskipodręczniketnologiireligii,autorstwa

ŁukaszaTrzcińskiegoiJolantySwolkień 9 mówi,Ŝetak.Jegoczęśćpierwsza

jestprzeglądemklasycznychszkółetnologicznychireligioznawczych,których

przedstawiciele wypowiadali się na temat religii społeczności tradycyjnych

(ewolucjonizm,dyfuzjonizm,francuskaszkołasocjologiczna,funkcjonalizm,

psychoanaliza,strukturalizm,fenomenologiaisymbolizm).Zdaniemautorów

„etnologiareligiistanowiintegralnączęśćetnologii,takjaksferawierzeńjest

integralnączęściąkulturypierwotnejspołeczności” 10 .Ztegopunktuwidzenia

antropologowieznaturyrzeczysąreligioznawcami,gdyŜzajmująsięinnymi

systemamireligijnymi,sąnainnośćwyczuleni.

OdmiennegozdaniajestnaprzykładGünterLanczkowski.„Etnologiareligii

jest bardzo młodą gałęzią badań religioznawczych, jeśli nie uwaŜa się za nią

religioznawczychwynikówantropologiiietnologii,leczdyscyplinę,któraprzy

bierawyraźniereligioznawczypunktwidzenia 11 ...Jakodyscyplinazajmującasię

konsekwentniebadaniemreligiipierwotnychetnologiareligiijestwzbogaceniem

badań religioznawczych” 12 . Z tej perspektywy etnologiem religii jest np. Åke

Hultkrantz,autorznanejpracyConcepiionsofiheSoulamongNorthAmerican

Indians(1953),natomiastniejestnimRuthBenedict,nawetjeślinapisałaThe

ConceptoftheGuardianSpiritinNorthAmerica(1923).Tensamtonpobrzmiewa

choćby w Religion in Primitive Cultures filozofa religii W. Dupré 13 , którego

podstawowezałoŜeniegłosi,Ŝepewnerezultatybadańantropologiikulturowej

nie mogą być w pełni pojęte bez poznania ich filozoficznego znaczenia.

Antropologia kulturowa jako dyscyplina „empiryczna” nie jest w stanie roz

wiązaćtychproblemów,dlategoniezbędnejestpowstanieswoistej„etnofilo

zofii”. Analogicznie zdaje się twierdzić socjolog William Goody w pracy

ReligionamongthePrimitives 14 .WprzedmowiepióraAndrewWaydypracata

zostajeuznanazadziełoniezwykłe,gdyŜbadaczeodczasówewolucjonizmu

omijajątentemat,ijakdotądniewieledokonanodlasystematyzacjizagadnienia.

WartotutajprzytoczyćteŜzdaniesamychantropologów.Wswymiro

nicznym przeglądzieTheoriesofPrimitiveReligionE. E. EvansPritchard l:i

próbujepodsumowaćwszystkoto,codopowiedzeniaoreligiispołeczności

11 DotychczasowewynikizebranesąwpracyzbiorowejCarlaAugustaSchmitza(Hrsg.),

ReligionsEthnologie,Frankfurta.M.1964.Znakomitąprezentacjęreligiipierwotnych

woparciuoetnologięreligiizawierapracaTheoldoraPetrusavanBaarena,Menschenwie

wir.ReligionundKulturderschrifllosenVólker,Güttersloh1964[zaG.Lanczkowskim].

12 G.Lanczkowski,Wprowadzeniedoreligioznawstwa,Warszawa1986,s.7374.

13 W.Dupré,ReligioninPrimilheCultures;aStudyinEthnophilosophy,HagueParis

1975.PracataukazałasięwramachprestiŜowejseriireligioznawczej.ReligionandReason".

14 W.J.Goody,ReligionamongthePrimitives,NewYork1951.

15 Autortenznanyjestprzedewszystkimjakobadaczmagicznoreligijnejstronykulturafrykańskich.

JakskarŜąsięantropologowie,jegoWitchcraft,OraclesandMagieamongiheAzande(1937,wyd.

skrócone1976)jest,sądzączwywołanychprzezniądyskusji,jedynąpracąantropologicznąznaną

filozofom.

8 M.Skrzypek.Oświeceniefrancuskieapoczątkireligioznawstwa,Wrocław1989,s.396.

9 Ł.Trzciński,J.Swolkień,Wprowadzeniedoetnologiireligii,cz.I,Kraków1987;cz.II,Kraków1990.

10 Op.cit.,s.6.

tradycyjnychmielidotychczasowibadacze,czytoantropologowieczyfilo

zofowie.Autoruznajereligieprymitywneza„gatunkinaleŜącedorodzaju

religiaikaŜdyzainteresowanyreligiąmusizrozumieć,Ŝebadanieideireli

gijnychiwielkiejróŜnorodnościpraktykprymitywnychludówmoŜepomóc

w osiągnięciu konkretnych wniosków dotyczących natury religii jako

takiej

[...]jestemtakŜeoczywiścieświadomy.,Ŝeteologowie,historycyklasyczni,

uczenisemityściiinnibadaczereligiiczęstoignorująprymitywnereligiejako

posiadająceniewielkieznaczenie” 16 .KiedyEvansPritchardpisałswojąpracę,

stwierdził,Ŝecoprawdawłonieantropologiirodziłysięwielkieiwpływowe

koncepcjedotycząceistotyipochodzeniareligii,leczdotyczytookresu,kiedy

etnologiabyłabardziejnaukąspekulatywnąniŜempiryczną.Stwierdzaprzy

tymznacząceodsunięcieodsiebieproblematykireligiiwterenowychbadaniach

antropologicznychnarzeczinnychinstytucjispołecznych 17 .Wewnioskachswej

krytykizastanawiasięnadprzydatnościąreligioznawstwadlabadańnadreligiami

prymitywnymi,jednakoceniająnegatywnie.Religioznawstwo,bazujenaanalizie

hermeneutycznej tekstów, „dla antropologa czy socjologa jest to najmniej

znaczącaczęśćreligii,zwłaszcza,Ŝe,jakwykazująfakty,naukowcypiszącyprace

ohistorycznychreligiachczęstosąniepewniznaczenianawetsłówkluczowych

dlaautoratekstusakralnego” 18 .Antropologowie,mówiEvansPritchard,są

raczejzainteresowanisposobemitreściąmyślenia„zwykłychludzi”.Wskazuje

teŜ,Ŝereligioznawstwojestznaturyswojejporównawcze,zaśantropologo

wietaknaprawdęniewielezrobilidlaporównaniawynikówswoichprac.

Praca EvansPritcharda powstała w 1965 r., moŜna więc spytać, czy

sceptycyzmautorabyłuzasadniony,czynicniezmieniłosięnastykutych

dwóch dyscyplin w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Czas ten

nazwanookresemkryzysuwantropologiiopętanej,jaktwierdząJamesA.Boon

iErnestGellner„fetyszyzmemterenu” 19 narzuconymprzezMalinowskiego,

awcałejrozciągłościpopartymdlabadańetnoreligioznawczychprzezEvans

Pritcharda 20 . Jednak w tym właśnie okresie powstają bardzo wartościowe

pracepozwalającenazłapaniedrugiegooddechuipowtórneprzeanalizowanie

zebranychmateriałów.Zjednejstronywybuchastrukturalizm,któregotwórca

naterenieantropologii,ClaudeLéviStrauss,specjalnieistotnychbadańtere

nowychnieprzeprowadził.NatomiastjegokrytycznestudiumTotemizmi

Myśl nieoswojona uzupełniająca go jako pars construens są wskazaniem

drogi, jak do materiałów terenowych dotyczących religii podejść moŜe ba

daczantropolog 21 .RozwijasięteŜsymbolicznepodejściedoreligii,zapocząt

kowaneprzezCliffordaGeertza.Wswoimszkicuz1966r.Geertzpisze:

„Gdymyślęoantropologicznychstudiachnadreligiąpowstałychpodrugiej

wojnieświatowejiporównujęjeztymi,którepowstałytuŜprzedpierwszą

wojnąświatową,dwieichcechywydająmisięzastanawiające.Pierwszącechą

jestto,ŜeniewidaćwnichŜadnegoteoretycznegopostępu.IchautorzyŜyją

zpojęciowegokapitałuswoichpoprzedników,dodającdoniegobardzomało,

jeśli nie liczyć jawnego wzbogacenia empirycznego. Drugą jest czerpanie

pojęć z bardzo wąskiej tradycji intelektualnej, do której naleŜą Durkheim,

Weber,FreudiMalinowski” 22 .Wbardzoostrychsłowach(„kompletnastag

nacja”,„strupieszałydurkheimizm”)odrzucadotychczasoweinterpretacje

i proponuje w zamian podejście symboliczne (religia jako system symboli).

NiezaleŜnieodróŜnicmiędzysymbolicznąinterpretacjąGeertzaaanalizami

LéviStraussa,widaćjakwielełączytychbadaczywmomencieporównania

opisanegoprzez„papieŜastrukturalizmu"leczniczegoseansuszamańskiegou

panamskich Indian Kuna 23 z analizą Geertza skutków pieśni uzdrowienia u

Nawahów 24 .Aczkolwiekpodejście„symboliczne"niejestszkołąsensustrictow

antropologii, jednak pozwala wydobyć się z kryzysu interpretacyjnego. Do

pracznaczącychdlaetnologareligiimoŜnatudołączyć

16 E.E.EvansPritchard,TheoriesofPńmitiveReligion,Oxford1977,s.2.

17 „ByćmoŜebadaniaterenowewtymzwłaszczaprzedmiociewymagająpoetyckiegoumysłu,

obdarzonegołatwościąporuszaniasięwśródwyobraŜeńisymboli"(op.cit.,s.112).

18 Op.cit.,s.119.

19 Ernest Gellner pisze o „kulcie badań terenowych, epistemologii baptystycznej, kładącej

nacisk na WiedzępoprzezCałkowiteZanurzenie, która niemalŜe zdefiniowała całą dyscy

plinę”(E.Gellner,Pojęciepokrewieństwaiinneszkiceometodzieiwyjaśnianiuantropolo

gicznym,Kraków1995,s.12[wyd.oryg.1973]).

20 Por.tegoŜNuerReligionOxford1956.

21 C.LéviStrauss,Totemizm,Warszawa1968(wyd.oryg.1962);tenŜe,Myślnieoswo

jona.Warszawa1969(wyd.oryg.1962).

22 C.Geertz,Religiajakosystemkulturowy,[w:]Racjonalnośćistylmyśleniapodred.

E.Mokrzyckiego,Warszawa1992,s.498[wyd.oryg.1966].

23 C.LéviStrauss,Antropologiastrukturalna,Warszawa1970,rozdział:„Skuteczność

symboliczna"(wyd.oryg.1958).

24 C.Geertz,op.cit.,s.522.

Szyjewski - Po co religioznawstwu etnologia religii.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: