Zagadnienia źródła poznania IVIrracjonalizm
• Jak dotąd termin „racjonalizm” występował w następujących kontekstach:
1. racjonalizm genetyczny, czyli inaczej natywizm – przeciwieństwo empiryzmu genetycznego,
2. racjonalizm metodologiczny, czyli inaczej aprioryzm – przeciwstawiany empiryzmowi metodologicznemu,
3. racjonalizm krytyczny jako forma hipotetyzmu.
• Teraz będziemy mówić o pewnym nowym znaczeniu terminu „racjonalizm” – jako o przeciwieństwie irracjonalizmu.
• Tak rozumiany racjonalizm jest poglądem, zgodnie z którym – mówiąc najogólniej – do wartościowych przekonań możemy dojść tylko wtedy, gdy stosujemy jakąś racjonalną metodę, tj. taką, że otrzymywane rezultaty są:
1. intersubiektywnie komunikowalne oraz
2. intersubiektywnie sprawdzalne.
Intersubiektywna komunikowalność i intersubiektywna sprawdzalność
• „intersubiektywnie” znaczy „międzypodmiotowo”
• rezultat poznawczy jest intersubiektywnie komunikowalny Ûdf da się on zakomunikować w słowach rozumianych dosłownie, tj. bez przenośni, porównań i innych półśrodków przekazywania myśli.
- jego treść da się zakomunikować innym za pomocą zwyczajnych środków językowych
• rezultat poznawczy jest intersubiektywnie sprawdzalny Ûdf o jego trafności wzgl. wiarygodności może się przekonać każdy, kto znajdzie się w odpowiednich warunkach zewnętrznych.
– każdy, kto podejrzewa, że rezultat ten jest nietrafny czy niewiarygodny, może to sprawdzić, odwołując się do jakiejś dostępnej wszystkim metody
Irracjonalizm
• Irracjonalizm w epistemologii to pogląd, zgodnie z którym istnieją wartościowe sposoby poznawania świata zewnętrznego, których rezultaty nie są intersubiektywnie komunikowalne lub nie są intersubiektywnie sprawdzalne
- tak więc w świetle irracjonalizmu istnieją wartościowe rezultaty poznawcze, które nie spełniają co najmniej jednego z tych warunków.
• Mówiąc o „świecie zewnętrznym”, mamy tu na myśli niekoniecznie świat przyrody
- co zostanie wyjaśnione dalej.
• Mówiąc o wartościowych sposobach poznawania świata zewnętrznego, mamy tu na myśli to, że odpowiednie rezultaty prezentują ten świat (lub jego stosowny aspekt) takim, jakim on jest.
Pojęcia intuicji
• Potoczne pojęcie intuicji: bezpośrednio narzucające się przekonanie, nie oparte na świadomym rozumowaniu czy świadomym przypomnieniu.
• Niektórzy filozofowie rozumieli jednak pojęcie intuicji inaczej.
• Po pierwsze, intuicja była rozumiana jako poznanie od razu, w jednym rzucie, całego przedmiotu – w odróżnieniu od poznania częściowego i stopniowo uzupełnianego.
– Mamy tu przeciwstawienie poznania intuicyjnego poznaniu dyskursywnemu i poznaniu symbolicznemu.
– Przeciwstawienia te zachodzą z uwagi na sposób prezentacji – w poznaniu intuicyjnym jest on całościowy – oraz z uwagi na bezpośredniość resp. pośredniość prezentacji – w poznaniu intuicyjnym jest on bezpośredni.
• Tak rozumiana intuicja będzie dalej oznaczana jako intuicjaA.
Naoczność i oczywistość
• IntuicjęA często określa się jako rodzaj naoczności – przy rozszerzonym, a nie ograniczonym do wzroku, rozumie-niu tego pojęcia.
• Z kolei za źródło pewności intuicjiA uważana jest oczywistość – termin ten znów ma związek z widzeniem, ale rozumiany jest szerzej.
• Nieomylność intuicjiA uzasadniano również inaczej
®
Dygresja: dlaczego wierzono intuicjiA
• akt prosty: ujmujący swój przedmiot od razu, nie rozwijający się w czasie
® zatem ujęcie intuicyjneA jest aktem prostym
• zasada równoległości aktu i jego przedmiotu
® zatem przedmioty ujmowane w akcie intuicjiA są proste
• założenie: błąd może pochodzić tylko z analizy lub syntezy czegoś złożonego
® zatem intuicjaA jest nieomylna
Co jest ujmowalne intuicyjnieA?
Pytanie:
(*) Które przedmioty są ujmowalne w aktach intuicjiA?
zyskiwało w historii filozofii różne odpowiedzi. Oto wybór:
1. (niektóre) przedmioty ogólne i związki miedzy nimi,
- pierwsze zasady (Arystoteles),
1. najprostsze obiekty, prawdy pierwotne i proste kroki rozumowania (Kartezjusz),
2. proste jakościowo wrażenia (empiryści brytyjscy).
• Widzimy zatem, że można cenić intuicjęA jako źródło wartościowych przekonań i zarazem być apriorystą czy empirystą. Przekonanie o wartości poznawczej intuicjiA nie musi być zarazem irracjonalizmem - chociaż może.
Pojęcia intuicji: Bergson
• Henri Bergson (1859-1941) przeciwstawił intuicję – intelektowi, broniąc tezy, że to właśnie intuicja lepiej zaznajamia nas z rzeczywistością. Intuicja w sensie Bergsona jest czymś innym niż intuicjaA; nazwijmy ją intuicjąB.
• IntuicjaB nie czyni tego, co intelekt. Ten ostatni:
1. unieruchamia rzeczy i rozkłada je na części, natomiast zmiany traktuje jako przegrupowania niezmiennych części
- „kinematograficzna koncepcja poznania”,
2. upraszcza i ujednostajnia rzeczy, pomijając to, co w nich jednostkowe i swoiste,
3. ujmuje rzeczy ilościowo, pomijając istotne kwalifikacje jakościowe,
4. ma tendencję do pojmowania rzeczy i procesów jako mechanizmów,
5. relatywizuje rzeczy, określając je zawsze w stosunku do innych.
• IntuicjaB jest bezpośrednią znajomością rzeczy i wydarzeń; nie ma ona tych ograniczeń, co intelekt.
• Dzięki intuicjiB możemy poznać to, co w rzeczach czy wydarzeniach swoiste, jednostkowe i niepowtarzalne.
• Wiedza intuicyjnaB ma się tak do wiedzy uzyskanej dzięki doświadczeniu i/lub rozumowaniu, jak osobista znajomość miasta czy człowieka do ich znajomości pośredniej, ze słyszenia lub opisu.
• IntuicjaB jest wiarygodna, albowiem jest ona „uświadomionym instynktem”.
• Jednakże rezultaty poznawcze, które uzyskujemy dzięki intuicjiB, nie muszą być – i nie zawsze są – intersubiektywnie komunikowalne i intersubiektywnie sprawdzalne.
® a zatem Bergson jest irracjonalistą epistemologicznym
Poznanie mistyczne: Plotyn
• Niektórzy filozofowie uważali, że można uzyskać wartościowe rezultaty poznawcze poprzez bezpośredni kontakt z Istotą Najwyższą czy też Bytem Najwyższym.
• Wbrew temu, czego można się spodziewać, pogląd taki nie zawsze łączył się z jakąś konkretną religią.
• Dobrym przykładem są tu poglądy Plotyna (203?-270?), jednego z najwybitniejszych neoplatoników.
• Plotyn rozszerzył platoński obraz świata poprzez włączenie weń Absolutu, tj. bytu doskonalszego od idei, z którego wyłaniają się – w procesie emanacji – pozostałe postacie bytu. Absolut jest tylko jeden, ale – nie jest osobą. O ile dla Platona „być” to „być niezmiennym”, dla Plotyna „być” to „stawać się”.
Absolut („Prajednia”)
Świat idei
Dusza świata (w której zawarte są dusze jednostkowe)
Świat materialny
• Porządek jest porządkiem malejącej doskonałości; wszystkie byty wyłaniają się z Absolutu – są jego emanacjami.
• Proces ten jest aczasowy.
• Duszę ludzką dzielił Plotyn na dwa składniki: niższy i wyższy. Składnik niższy pełni funkcje związane z ciałem i jest odpowiedzialny za wszystkie niedoskonałości i grzechy. Składnik wyższy jest niezależny od ciała i doskonalszy od składnika niższego.
• Przed duszą ludzką stoją zawsze dwie drogi: w dół (ku materii) i wzwyż (ku Absolutowi).
• Droga wzwyż rozpoczyna się od odwrócenia się od przyjemności zmysłowych, przy jednoczesnym prakty-kowaniu tzw. cnót obywatelskich.
• Kolejnym etapem jest zwrócenie się ku myśleniu dyskursywnemu.
• Następnie myślenie dyskursywne zostaje uzupełnione/ zastąpione poznaniem intuicyjnym (w sensie intuicjiA).
• Etap najwyższy to bezpośredni kontakt z Absolutem, poprzez „zjednoczenie” duszy z nim. Jest to możliwe, bo dusza jest emanacją Absolutu. Taki bezpośredni kontakt z Absolutem nie jest czymś, co trwa, lecz czymś, co się (tylko) zdarza.
• Wiedza uzyskana na najwyższym etapie nie jest wyrażalna w słowach – bo język nadaje się do opisu świata rzeczy, świata idei i świata przeżyć, ale nie ma w nim pojęć odpowiednich do opisu Absolutu.
Uwaga: jest to tylko jedna z możliwych interpretacji koncepcji Plotyna.
Poznanie mistyczne: teoria iluminacji
• Św. Augustyn (354-430) był zwolennikiem tzw. egzemplaryzmu, tj. poglądu, iż w umyśle Bożym istnieją idealne wzorce realnych rzeczy. Te wzorce to właśnie idee platońskie. Prawdy o ideach i związkach między nimi, to prawdy wieczne – a to, co wieczne, może istnieć jedynie w Bogu.
• Zatem poznając idee i związki między nimi, w istocie poznajemy („jakąś cząstkę”) Boga.
• Jest to możliwe dzięki iluminacji: to Bóg oświeca naszą umysł, „wzmacniając” jego przyrodzone zdolności.
• W akcie iluminacji umysł bezpośrednio widzi prawdę, tak jak oczy widzą rzeczy. Zatem poznanie przez iluminację to poznanie intuicyjneA: dochodzi do niego bez udziału rozumowania.
• Aby człowiek mógł doznać iluminacji, musi on się do tego przygotować, praktykując cnoty chrześcijańskie i ćwiczenia duchowe. To jednak nie wystarcza – potrzebna jest jeszcze łaska.
Mistyka a mistycyzm
• Mistycyzm w epistemologii to pogląd, zgodnie z którym obcowanie z Bogiem (lub Absolutem) jest najlepszym – a nawet jedynym – sposobem poznania Prawdy. Można być mistykiem – dążyć do bezpośredniego obcowania z Bogiem za życia czy też być przekonanym, że udało się to osiągnąć – nie będąc jednocześnie zwolennikiem tak rozumianego mistycyzmu w sferze poznania.
• Jest oczywiste, że w poznaniu mistycznym – jeśli takie istnieje - nie osiągamy rezultatów, które są intersubiektywnie kontrolowalne. Ponadto większość mistyków wyrażała rezultaty takiego poznania za pomocą przenośni, metafor i innych podobnych środków językowych. Niektórzy twierdzili wręcz, ze rezultatów tych nie można wyrazić językowo.
• Jakkolwiek by nie było, mistycyzm w epistemologii musimy zaliczyć do stanowisk irracjonalistycznych
» co niekoniecznie jest kwalifikacją pejoratywną!
Addendum
• Mistycyzm chrześcijański wypracował szereg teorii dotyczących tego, jak dusza ludzka powinna się przygotować, aby bezpośrednie obcowanie z Bogiem już za życia stało się możliwe. Przykładowo, św. Bernard (1091-1153) twierdził, iż:
– dla poznania mistycznego potrzebna jest łaska boża,
– aby jej doznać, potrzebna jest pokora i miłość,
– są cztery stopnie miłości i dwanaście stopni pokory,
– szczyt pokory jest pierwszym stopniem poznania – poznajemy wówczas własną marność (vanitas),
– w drugim stopniu poznania poprzez zrozumienie własnej marności uzyskujemy współczujące zrozumienie marności bliźnich,
– na trzecim stopniu poznania cierpiąc nad marnością własną oraz bliźnich oczyszczamy swoją duszę i czynimy ją zdolną do „oglądania” rzeczy boskich,
– dopiero teraz poznanie mistyczne staje się możliwe.
Uwaga: dla „prawowiernego” mistyka chrześcijańskiego w akcie mistycznym nie następuje zjednoczenie się duszy z Bogiem – ta zawsze pozostaje bytem odrębnym.
.
3
spunky