2010 nr 003 IPN.pdf
(
1819 KB
)
Pobierz
Biuletyn_3_2010_OKLADKA.indd
NR 3 (110)
marzec
2010
BIULETYN
Dodatek: płyta DVD ze spektaklem
„Operacja RESZKA”
BIULETYN
INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ
numer indeksu 374431
nakład 10000 egz.
cena 7 zł
(w tym 0% VAT)
INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ
ODDZIAŁY IPN
ADRESY I TELEFONY
BIAŁYSTOK
ul. Warsztatowa 1a, 15-637 Białystok
tel. (0-85) 664 57 03
GDAŃSK
ul. Witomińska 19, 81-311 Gdynia
tel. (0-58) 660 67 00
KATOWICE
ul. Kilińskiego 9, 40-061 Katowice
tel. (0-32) 609 98 40
KRAKÓW
ul. Reformacka 3, 31-012 Kraków
tel. (0-12) 421 11 00
LUBLIN
ul. Szewska 2, 20-086 Lublin
tel. (0-81) 536 34 01
ŁÓDŹ
ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 Łódź
tel. (0-42) 616 27 45
POZNAŃ
ul. Rolna 45a, 61-487 Poznań
tel. (0-61) 835 69 00
RZESZÓW
ul. Słowackiego 18, 35-060 Rzeszów
tel. (0-17) 860 60 18
SZCZECIN
ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin
tel. (0-91) 484 98 00
WARSZAWA
ul. Chłodna 51, 00-867 Warszawa
tel. (0-22) 526 19 20
WROCŁAW
ul. Sołtysowicka 21a, 51-168 Wrocław
tel. (0-71) 326 76 00
BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ
Kolegium: Jan Żaryn – przewodniczący,
Marek Gałęzowski, Łukasz Kamiński, Kazimierz Krajewski, Agnieszka Łuczak, Filip Musiał,
Barbara Polak, Jan M. Ruman, Andrzej Sujka, Norbert Wójtowicz, Piotr Życieński
Redaguje zespół: Jan M. Ruman – redaktor naczelny (tel. 0-22 431-83-74), jan.ruman@ipn.gov.pl
Barbara Polak – zastępca redaktora naczelnego (tel. 0-22 431-83-75), barbara.polak@ipn.gov.pl
Andrzej Sujka – sekretarz redakcji (tel. 0-22 431-83-39), andrzej.sujka@ipn.gov.pl
Piotr Życieński – fotograf (tel. 0-22 431-83-95), piotr.zycienski@ipn.gov.pl
sekretariat – Maria Wiśniewska (tel. 0-22 431-83-47), maria.wisniewska@ipn.gov.pl
Archiwalne numery w internecie: www.ipn.gov.pl/biuletyn
Informacja o prenumeracie i zamawianiu numerów archiwalnych: www.ipn.gov.pl/biuletyn_prenumerata
Projekt grafi czny: Krzysztof Findziński; redakcja techniczna: Andrzej Broniak;
łamanie: Wojciech Czaplicki; korekta: Beata Stadryniak-Saracyn
Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, Warszawa
Adres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa
www.ipn.gov.pl
Druk: Legra Sp. z o.o., ul. Rybitwy 15, 30-716 Kraków
BIULETYN
NR 3 (110)
MARZEC
2010
SPIS TREŚCI
ROZMOWY BIULETYNU
„Drogi” towarzysz Gierek. O latach 1970–1980
z Małgorzatą Choma-Jusińską, Jerzym Eislerem
i Andrzejem Zawistowskim rozmawia Barbara Polak........................ 2
KOMENTARZE HISTORYCZNE
Robert Spałek – „Kredyt kierownictwa wyczerpuje się”.
Zmiana władzy w grudniu 1970 r. ........................................................ 17
Piotr Brzeziński – Na równi pochyłej. Gdyńska PZPR wobec
kryzysu społeczno-ekonomicznego w latach siedemdziesiątych ... 29
Sebastian Rosenbaum – Operacja „Tama”. Służba Bezpieczeństwa
wobec masowej emigracji do RFN ......................................................... 34
Justyna Błażejowska – Prekursorzy z Lublina .................................................. 43
Andrzej W. Kaczorowski – „Możecie pisać o jasełkach” .................................. 50
Cecylia Kuta – Katolicy świeccy w dobie gierkowskiej ............................... 54
Andrzej Zawistowski – Jak rzeźbiono
Człowieka z marmuru
? ...................... 63
Filip Musiał – Osłabić Wojtyłę i opozycję. Wydział IV SB
w Krakowie w latach 1975–1978 .......................................................... 69
Bogusław Tracz – Długowłosi „pątnicy”. Zlot hipisów na Jasnej Górze .....76
Spór o Gierka trwa ........................................................................................ 81
DOKUMENTY
Wojciech Sawicki – Współpraca Wojciecha Jaruzelskiego
z organami Informacji Wojskowej w świetle materiałów
wschodnioniemieckiej Stasi (studium źródłoznawcze) ..................... 97
Rafał Leśkiewicz – Aukcyjne odkrycie ............................................................. 110
RECENZJE
Daniel Wicenty – Dziennikarzy gdańskich konstrukcja historii własnej .... 113
Marcin Urynowicz – Wspomnienia po latach ................................................. 116
ZMARLI
Kazimierz Krajewski – Komendant „Sławek” ................................................. 121
INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ
RELACJE I WSPOMNIENIA
Leszek Budrewicz – Głodówka w Podkowie Leśnej ........................................ 84
Urszula Sikorska-Kelus – Bibliotekarstwo z dreszczykiem ............................. 92
„DROGI” TOWAR ZYSZ GIEREK
O LATACH 1970–1980 Z MAŁGORZATĄ CHOMA-JUSIŃSKĄ,
JERZYM EISLEREM I ANDRZEJEM ZAWISTOWSKIM
ROZMAWIA BARBARA POLAK
B.P. – Protesty robotnicze na Wybrzeżu, po ogłoszeniu
podwyżek cen żywności, zaskoczyły I sekretarza PZPR.
Władysław Gomułka, jak oceniano to w Moskwie, był
już „wypalony”, nie mógł „sprostać” sytuacji. Koniecz-
ność zmian widoczna była nie tylko z perspektywy War-
szawy, ale i Kremla.
J.E. – Dla Moskwy zawsze naj-
ważniejsze było to, żeby w Pol-
sce „panował spokój” – czyli,
jak mawiali polscy przywódcy
komunistyczni – „ład i porzą-
dek”: nikt nie strajkuje, nikt nie
protestuje, a w pierwszym okresie przede wszystkim nikt nie
strzela po lasach. Z punktu widzenia Kremla mniej istotne
było, kto to zapewni – Bolesław Bierut, Władysław Gomuł-
ka, Stanisław Kania, Wojciech Jaruzelski lub Edward Gierek.
Oczywiście „spokój” miał panować we wszystkich krajach
obozu. Polska jednak była pod tym względem wyjątkowa.
W ciągu 45 lat jej komunistycznej historii miała aż siedmiu I sekretarzy (tylu, ile Związek
Sowiecki w ciągu ponad siedemdziesięciu lat). Można też przypomnieć, że János Kádár był
przywódcą węgierskiej partii prawie tyle lat, co Gomułka, Gierek, Kania i Jaruzelski razem
wzięci. Społeczeństwo polskie było najbardziej niepokorne, a system relatywnie słabszy niż
w innych krajach bloku sowieckiego.
B.P. – Dlaczego wskazano na Gierka?
J.E. – Kandydatura Gierka nie była przypadkowa. Jeśli wierzyć kierownikowi sektora pol-
skiego w KC KPZS, Piotrowi Kostikowowi, już 16 grudnia, w środę, czyli jeszcze przed
masakrą w Gdyni i przed najbardziej gwałtownymi walkami ulicznymi w Szczecinie, na
posiedzeniu Biura Politycznego KPZS w Moskwie Leonid Breżniew postawił kwestię sukcesji
władzy w Warszawie i powiedział, że najlepszym kandydatem jest Gierek. Propozycję przy-
jęto przez aklamację, nikt nie zaoponował. Złożyło się na to wiele czynników. Spodobał się
jeszcze Nikicie Chruszczowowi, kiedy w 1959 r. organizował część jego wizyty na Śląsku
i w Zagłębiu. Profesor Aleksandr Oriechow z Moskwy, kilka lat temu przypadkowo, w miej-
scu, gdzie tego nie powinno być, znalazł zapis rozmów polsko-radzieckich, które toczyły
się w nocy z 19 na 20 października 1956 r. w Belwederze. Częściowo znamy je z relacji:
Edwarda Ochaba, Władysława Gomułki i Romana Zambrowskiego. Chruszczow grzmiał
na Gomułkę i Ochaba, że usuwa się z kierownictwa towarzyszy, którzy są gwarantami soju-
szu i przyjaźni polsko-sowieckiej, i wymienił marsz. Konstantego Rokossowskiego, Zenona
Nowaka, Franciszka Jóźwiaka i Hilarego Chełchowskiego. Otóż w tym dokumencie, który
znalazł Oriechow, a w Polsce wydał Andrzej Werblan w ostatnich numerach miesięcznika
2
„Dziś”, które ukazały się tuż przed śmiercią Mieczysława Rakowskiego, jest jeszcze jedno
nazwisko – Edwarda Gierka. On był wtedy zaledwie od trzech miesięcy członkiem Biura
Politycznego, od pół roku sekretarzem KC. Skąd towarzysze na Kremlu znali tego człowieka
i wiedzieli, że jest on gwarantem przyjaźni polsko-radzieckiej? Zapytałem Werblana, jaka
jest jego teza. Powiedział, że jego zdaniem była to znajomość z lat czterdziestych.
B.P. – Przecież Gierek był wtedy w Belgii.
J.E. – Tak. Działał w belgij skiej partii komunistycznej. Do partii komunistycznych w pań-
stwach spoza bloku sowieckiego jeździli „kontrolerzy” i „konsultanci” z Moskwy. Przypo-
mnę, że partie komunistyczne: belgij ska, francuska i włoska, były dla Moskwy ważne, bo
w latach czterdziestych „ocierały się” o udział w rządach tych krajów. Gierek był bardzo
wpływowym działaczem w środowisku belgij skich komunistów. Werblan uważa, że to właś-
nie wtedy dostrzegli go towarzysze sowieccy; był pryncypialny, spodobał im się. Wiedzieli
o jego przyjeździe do Polski i dlatego został wymieniony w jednym szeregu z Rokossowskim,
Nowakiem, Jóźwiakiem i Chełchowskim. To byli „dobrzy, twardzi towarzysze”, będący fi la-
rami „Natolina” i przyjaźni między PRL a ZSRS. Tu odwołam się do wspomnień Kostikowa,
który pisze, że gdy pod koniec lat sześćdziesiątych Gomułka się „zużył”, na Kremlu już od
lata 1968 r. (czyli po Marcu) mówiło się o Gierku. Nie przygotowywano usunięcia Gomuł-
ki, ale ustalono, że jeśli towarzysz Wiesław będzie musiał odejść, to Gierek jest właściwym
kandydatem do sukcesji. I, rzecz rzadko spotykana – I sekretarz komitetu wojewódzkiego
(co prawda także członek Biura Politycznego), był zaproszony do spędzenia urlopu na
Krymie, gdzie między innymi nieformalnie spotkał się z Breżniewem. W grudniu 1970 r.
towarzysz Edward był więc dla Moskwy naturalnym kandydatem na następcę Gomułki. Nie
Mieczysław Moczar, bo obawiano się jego „nacjonalizmu” à la Nicolae Ceauşescu.
B.P. – W jakim stanie gospodarczym znajdowała się wówczas Polska?
A.Z. – Polska gospodarka pod koniec lat sześćdziesiątych znaj-
dowała się wciąż na drodze poszukiwania docelowego mode-
lu. Z jednej strony władze już rozumiały, że nie jest możliwe
skopiowanie w Polsce czystych wzorców radzieckich. Z drugiej
jednak strony Gomułka – po krótkiej przerwie – powrócił do
polityki forsownej industrializacji, czyli tej samej, która zakoń-
czyła się fi askiem w 1956 r. Historycy gospodarki starają się
opisywać dzieje PRL według swoistego quasi-cyklu. Po 1944 r.
w Polsce kilkakrotnie pojawiły się następujące etapy polityki
gospodarczej: etap prokonsumpcyjny (kiedy władze starały
się „kupić” społeczeństwo przez zwiększania dostaw towarów
konsumpcyjnych), etap proinwestycyjny (kiedy władze stawiały
na przyspieszoną industrializację, kładąc duży nacisk na roz-
budowę przemysłu wytwarzającego środki produkcji kosztem materialnej kondycji społeczeń-
stwa), etap korekty polityki gospodarczej (gdy rządzący orientowali się, że ich polityka ekono-
miczna może przyczynić się do społecznych niepokojów), wreszcie kryzys polityczny – będący
efektem nieudanej korekty. Ów kryzys polityczny przynosił zmianę ekipy rządzącej, która – by
uspokoić nastroje społeczne i zyskać przychylność obywateli – znów inicjowała politykę pro-
konsumpcyjną. Cykl zaczynał się powtarzać. Tym schematem można opisać zarówno politykę
gospodarczą ekipy Bolesława Bieruta i Hilarego Minca, jak ekipy Władysława Gomułki.
W 1968 r. Gomułka zorientował się, że polityka gospodarcza rządu PRL nie tylko nie
przynosi pożądanego wzrostu stopy życiowej obywateli, ale też coraz bardziej „odstaje” od
3
Plik z chomika:
hermes50
Inne pliki z tego folderu:
2001 nr 009 IPN.pdf
(1430 KB)
2002 nr 006 IPN.pdf
(1013 KB)
2002 nr 007 IPN.pdf
(1274 KB)
2001 nr 002 IPN.pdf
(3249 KB)
2001 nr 003 IPN.pdf
(7478 KB)
Inne foldery tego chomika:
IPN - PAMIĘĆ I SPRAWIEDLIWOŚĆ
IPN - RÓŻNE DOKUMENTY
IPN - ZESZYTY KATYŃSKIE
IPN MIESIĘCZNIK
IPN POLSKA - PUBLIKACJE 1
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin