Obyczaje - nr 14 - 2003.pdf - Czasopismo Obyczaje - Syjka

Zapraszamy do OBYCZAJÓW

Jednocz¹ca siê Europa zachêca nas, by poznawaæ bogactwo i ró¿norodnoœæ sk³adaj¹cych siê na ni¹ kultur, narodów

i jêzyków, by odkrywaæ wci¹¿ na nowo wartoœæ i oryginalnoœæ tej ró¿norodnoœci we wspó³czesnym œwiecie. Otwarta

postawa na ow¹ ró¿norodnoœæ zainspiruje z pewnoœci¹ owocne kontakty i twórcz¹ wymianê.

„Czasopismo to jest interesuj¹co redagowane, odpowiada standardom czasopism wydawanych na poziomie europej-

skim, a poprzez prezentacje obyczajów ró¿nych kultur zbli¿a narody do siebie”

prof. Dorota Simonides, Senator RP

Pragniemy, aby magazyn miêdzynarodowy „Obyczaje” by³ swego rodzaju rozmow¹ Autorów i Czytelników. Mamy

nadziejê, ¿e obie strony znajd¹ w tej rozmowie coœ dla siebie, a redakcji uda siê je odnaleŸæ i skojarzyæ.

www.obyczaje.org.pl

PISZCIE DO REDAKCJI:

Oœrodek „Brama Grodzka - Teatr NN”

ul. Grodzka 21, 20-112 Lublin

e-mail: redakcja @ obyczaje.org.pl

W „Obyczajach” przeczytacie:

Wydarzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . wszystko, co wa¿ne i ciekawe , o czym warto i wypada wiedzieæ

Ludzie . . . . . . . . . . . . . . znani bardziej lub mniej - ci, którzy kszta³towali kiedyœ i ci, którzy kszta³tuj¹ obecnie nasz œwiat, nasz¹ historiê

Wêdrówki jêzykowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . niekonwencjonalna prezentacja jêzyków europejskich i nie tylko...

Miêdzy nami . . . . . . . . . kontakt z odmiennoœci¹, jak nas widz¹ inne narody, kontakty miêdzynarodowe - relacje miêdzykulturowe

W teatrze ¿ycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . teatr w ¿yciu - ¿ycie w teatrze

Integracja europejska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . idziemy do Europy, czy w niej jesteœmy - polskie drogi do Unii Europejskiej

Dom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . czym jest dzisiaj dla nas, czym by³ kiedyœ, jego rola, znaczenie i kondycja; œwiêtowanie w kulturze

Prezentacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . wa¿ne i ciekawe inicjatywy, projekty, zaproszenie do wspó³pracy

Nr 8 zima 2002

Nr 14; lato 2003

NA OK£ADCE:

rysunek Symchy Nornberga

WĘDRÓWKI JĘZYKOWE

DOM

5....Wielka księga języka, Marta Kubiszyn, Marta Grudzińska

Gdy ginie język – ginie wraz z nim świat, który on współtworzył”.

O dziejach, specyfice i próbach ocalenia języka jidysz.

26 ... Na straży tradycji, Anna Sieradzka

U progu XXI wieku obserwujemy wzmo-

żone zainteresowanie ubiorem narodo-

wym. [...] Na aukcjach starych fotografii

i pocztówek coraz wyższe ceny uzyskują

wizerunki „ostatnich Sarmatów”.

FOTO GALERIA

8.... WODA, Andrzej Borowiec

28 ... Codzienne uciechy, Anna Pachocka

„Wstrzemięźliwość jest to sumienie słabych żołądków” pisano

w XIX wieku i jadano zgodnie z tym obficie, często i modnie.

KOBIETA

10... Z powołaniem zakonnym jak się rzeczy miały,

Marzena Baum

Zanim XVII wieczna panna mogła złożyć śluby, czekała ją zazwy-

czaj dosyć długa droga...

32 ... Pogrzeb w dawnej Polsce, Magdalena Grabias

W pogrzebach Polaków tyle jest okazałości i pompy, iż prędzej

wziąłbyś je za triumfy niż za pochowanie zmarłych – dziwił się

w XVII wieku cudzoziemski pamiętnikarz.

36 ... Kur domowy, Dariusz Magier

„Sytuacja życiowa zmusiła mnie do zamknię-

cia się z dwójką dzieci w czterech ścianach

domu. I zaczęło się... Przez dwa tygodnie

miałem możliwość empirycznie doświadczyć

procesu „staczania się” do poziomu kury

domowej.”

14... Czarownica – stereotyp starej kobiety w polskiej kul-

turze ludowej, Agnieszka Ławicka

Na przestrzeni wieków warzyły napoje, mruczały zaklęcia i zgarniały

datki, nie pozostawiając żadnych świadectw, co do liczby swych

klientów... Przychodzono do niej często, gdyż przez całe wieki była

jedynym lekarzem ludzi. „Jeżeli nie wyleczyła, przeklinano ją, nazy-

wano czarownicą...”.

38 ... Ławeczka, Jadwiga Mizińska

„...nie jest jednoosobowa jak stołek czy krze-

sło. Przyjmie życzliwie sąsiada czy podróż-

nego. Z niej można spokojnie kontemplować

wszystko, co dzieje się wokół, niekoniecznie

włączając się w bieg rzeczy.”

18... Kobieta fatalna, Aneta Nadolna

Kobiety fatalne istniały w literaturze

i sztuce od zawsze...

POLECAMY

22... Rodzicielka, Magdalena Wójtowicz

Świadomość, że w łonie matki rozwija się człowiek,

może dać wiele fascynujących możliwości kontaktu

z nim i sporo autentycznej radości.

7 .... Dziedzictwo kulturowe Żydów na Lubelszczyźnie

17 .. Gadki z Chatki - pismo folkowe

27 .. Polska - Europa

31 .. Poetyka reklamy

35 .. Biegnąca z wilkami

37 .. Dobra miłość

37 .. Tworzenie się Europy

OD REDAKCJI

Czasopismo ukazuje siê od 1998 r.

Dro dzy Czy tel ni cy,

ZAŁOŻYCIEL I REDAKTOR NACZELNY

Grzegorz ¯uk

SEKRETARZ REDAKCJI

Danuta Kurczab

Oddajemy do Waszych rąk kolejny numer „Obyczajów”, którego tematem przewodnim jest

kobieta i jej zmieniający się na przestrzeni wieków wizerunek.

CZ£ONKOWIE REDAKCJI

Ewa Kownacka

Marta Kubiszyn

Joanna Zaj¹c

Joanna Zêtar

HISTORIA staropolska ukazuje nam orszaki zacnych panien, które

powszechnie wyrzekały się szczęścia tu na ziemi, jakim w oczach

ówczesnych było dobre zamążpójście i wychowywanie gromadki dzieci,

i dobrowolnie zamykały się w klasztornej celi, by modlić się i pracować na

szczęście wieczne. Pisze o tym Marzena Baum w artykule „Z powołaniem

zakonnym jak się rzeczy miały”.

WYDAWCA

Oœrodek „Brama Grodzka - Teatr NN”

przy wspó³pracy

Stowarzyszenia „Dialog i Wspó³praca”

INACZEJ rzeczy miały się z czarownicą, starą i żyjącą poza społecz-

nością kobietą. Kim były kobiety przez lata uznawane za czarownice,

leczące tajemniczymi miksturami, nad którymi mruczały zaklęcia, oskarżane

o czary i palone na stosach? Nad stereotypem starej kobiety w polskiej kul-

turze ludowej zastanawia się Agnieszka Ławicka.

ADRES REDAKCJI I WYDAWCY

ul. Grodzka 21, 20-112 Lublin

tel. 081 532 58 67

http://www.obyczaje.org.pl

e-mail: redakcja@obyczaje.org.pl

PRZYSZEDŁ w kulturze również czas na kobiety fatalne, choć wielu

twierdzi, że istniały one od stworzenia świata. Kobieta fatalna z przeło-

mu wieków XIX i XX, przynosząca mężczyźnie cierpienie i śmierć, to ulu-

biona kreacja twórców modernistycznych. Skąd wziął się ten przerażający

koszmar, który przypisuje kobiecie cechy szatańskie i wampiryczne – na to

pytanie szuka odpowiedzi Aneta Nadolna.

DYREKTOR OŒRODKA

Tomasz Pietrasiewicz

SK£AD KOMPUTEROWY

Marcin Kozio³

PRZEŻYCIA kobiety-rodzicielki próbuje nazwać i opisać Magdalena

Wójtowicz. Dzieląc się swoimi refleksjami nad bogactwem przeżyć zwią-

zanych z okresem ciąży i z samym porodem, chce, jak nam się wydaje,

ukazać to wielkie wydarzenie jako coś pięknego i świadomego. A może

i zachęcić do takich przeżyć...

DRUK

„baCCarat” Zak³ad Poligraficzny s.c.

NAK£AD

500 egz.

WSPÓŁCZESNA kobieta, której czas ogranicza się do opieki nad

dziećmi i prowadzenia domu to stereotyp stale obecny w świadomo-

ści społeczeństwa polskiego. Pewną grę z takim właśnie stereotypem

prowadzi Dariusz Magier w artykule „Kur domowy”.

PRENUMERATA

Zamówienia na prenumeratê przyjmuje

wydawca.

Staraliśmy się nieco przybliżyć Państwu różne wizerunki kobiet, doło-

żyć małą cegiełkę do lepszego ich poznania. Mamy jednak świadomość, że

i tak kobieta pozostanie nadal największą na tym świecie tajemnicą...

Redakcja nie zwraca materia³ów nie zamówio-

nych, a tak¿e zastrzega sobie prawo do redago-

wania i skracania nades³anych artyku³ów i listów.

Redakcja

Nr 14 lato 2003

DOM

WĘDRÓWKI JĘZYKOWE

Wielka Księga

Języka

Marta Kubiszyn,

Marta Grudzińska

JĘZYK jako wspólne dobro i własność

każdego, kto się nim posługuje, jest

elementem kształtującym i podtrzy-

mującym wspólnotę. Określany przez

lingwistów jako „struktura długiego

trwania” język ewoluuje i przeistacza

się, ale trwa, pozostając podstawowym

nośnikiem i intymną cząstką kultury,

poprzez którą objawia się specyfika

danego narodu.

Będąc środkiem społecznej komu-

nikacji pełni on rolę narzędzia kultury

a jednocześnie jej tworzywa, klasyfikuje

i porządkuje rzeczywistość, służąc zarazem

jej poznawaniu i interpretacji. Gdy ginie

- ginie wraz z nim świat, który współtwo-

rzył i którego był integralną częścią. Język

jidysz - dialekt Żydów aszkenazyjskich,

powstały w późnym średniowieczu, stano-

wiący przez setki lat wraz z religią i trady-

cją niezmienny punkt odniesienia dla toż-

samości wschodnioeuropejskiej diaspory

- nie jest wprawdzie językiem zaginionym,

ale należy do „poważnie zagrożonych

gatunków”.

Jidysz stanowi przykład autono-

micznego języka, powstałego na skutek

ewoluowania gwary używanej przez

społeczność żydowską żyjącą na pogra-

niczu germańsko-słowiańskim. Pomimo

iż na początku XX wieku posługiwało

się nim na co dzień ok. dwanaście milio-

nów mieszkańców Europy Wschodniej (tj.

1/3 wszystkich Żydów na świecie), dopie-

ro w drugiej połowie lat dwudziestych

XX wieku ustalono obowiązujące do dziś

prawa gramatyki, wymowy i transliteracji

jidysz na inne języki.

Jidysz powstał na bazie języków i dia-

lektów germańskich, których wpływy

dominują w słownictwie i zasadach odmia-

ny, z elementami hebrajskimi, pojawiający-

mi się głównie w gramatyce oraz słowiań-

skimi (czeskimi, polskimi, białoruskimi

i ukraińskimi), które wywarły wpływ na

kształtowanie reguł gramatycznych, skład-

nię i fonetykę. Początkowo, w odróżnieniu

od hebrajskiego i aramejskiego, jidysz był

głównie językiem mówionym, z czasem

jednak nastąpił rozwój literatury, dzięki

czemu kobiety nie znające hebrajskiego

i nie dopuszczane wcześniej do edukacji

religijnej, miały możliwość studiowania

tekstów biblijnych. Jidysz, podobnie jak

pozostałe języki używane przez Żydów,

stosuje zapis oparty na alfabecie hebraj-

skim. Nie ma tu wielkich liter, wyrazy

pisane są od prawej do lewej, a książki

czytane są jak gdyby „od końca”.

Zapożyczenia widoczne są szczególnie

w nazewnictwie odnoszącym się do życia

codziennego. Wśród wyrazów związanych

z gospodarstwem domowym znajomo

brzmią choćby: alkowe, bazar, bruk, bufet,

korek, rinsztok, rogatke, szmate, warsztat,

wazon, spośród nazw osobowych: cwan-

jak, facet, hultaj, kanalie, lajdak, pacholek,

psotnik, czy szarlatan, a wśród wyrazów

oznaczających garderobę i części ciała:

gatkes, kapote, krawat, majtkes, gembe,

kark, morde czy zadik. Nietrudno zauwa-

żyć, że jidysz był językiem prostych ludzi,

kształtowanym i rozwijanym w małomia-

steczkowej rodzinie,

nie skrępowanym

nakazami dbałości

o literacką czystość.

Szczególną rolę

w kształtowaniu się

jidysz odegrał język

polski. W okresie

migracji ludności

żydowskiej z za-

chodu na wschód,

Polska stanowiła

jeden z ważnych

krajów osiedlania

się Żydów. Tworzyli

oni duże skupiska

w miastach, gdzie

zakładali własne,

posiadające dużą

autonomię dzielnice.

Współistnienie

obu języków w kul-

turze Rzeczypospo-

litej zaowocowało

wzbogaceniem

języka polskiego

w szereg wyra-

zów pochodzenia

hebrajskiego i nie-

mieckiego. Istnieją

związki frazeologiczne

Rękopis I. B. Singera.

Nr 14 lato 2003

WĘDRÓWKI JĘZYKOWE

Strona z elementarza dla dzieci żydowskich w Polsce, 1955 r.

zawierające wyrazy

wspólne dla obu

kultur np.: „brak

klepki w głowie”

- „... az s’felt dir in

klepke in kop...”,

„lało jak z cebra”

- „s’hot gegosyn

wi fun cebers...”,

„siedzieć komuś

na karku” - „...zej

zicyn ojf majn

kark...”.

W obu językach

możemy spotkać

wiele ekwiwalent-

nych przysłów,

które potwierdzają

zarówno wzajemne

kontakty kulturowe,

jak i podobieństwo

w widzeniu świata.

Przysłowia jidysz

są jednak bardziej

pesymistyczne

i mają więcej meta-

for niż ich polskie

odpowiedniki:

„Jeśli rozglą-

dasz się za chałą,

uważaj, możesz

stracić swój kawałek chleba”.

„Jeśli handlujesz miodem, znajdziesz

zawsze okazje do lizania”.

„Nie pluj do studni - może jeszcze

będziesz musiał z niej pić wodę”.

„Jeśli jeden człowiek powie ci, że masz

ośle uszy, nie przejmuj się, jeśli powie ci

to dwóch ludzi, przygotuj sobie siodło”.

„W łaźni wszyscy są sobie równi”.

„Gdyby Bóg żył na ziemi, ludzie wybi-

jaliby mu szyby”.

„Wszystkie narzeczone są piękne,

wszyscy zmarli pobożni”.

„Gdy biedak chce się postawić, jada

barszcz z piernikiem”.

„Każda półprawda jest całkowitym

kłamstwem”.

„Będziesz za słodki - połkną cię,

będziesz za gorzki - wyplują”.

Lata Zagłady zabrały pisarzy, pieśnia-

rzy, poetów, dziennikarzy i filozofów,

a także zwykłych użytkowników języka

jidysz. Ci, którzy przetrwali, rozproszyli

się po świecie osiedlając się w Izraelu,

Stanach Zjednoczonych, Europie i Ame-

ryce Łacińskiej. Oficjalnym językiem pań-

stwa Izrael stał się w 1948 roku hebrajski,

podczas gdy jidysz - utożsamiany z ży-

ciem w diasporze, statusem emigrantów

i Zagładą, utracił swą dawną pozycję.

Dla dzieci i wnuków Ocalonych, ten nie

znany im język stanowi przeszkodę w po-

znawaniu historii i kultury przodków.

Obecnie językiem jidysz posługuje się

zaledwie cztery miliony osób, głównie

członków ultrareligijnych grup chasydz-

kich, żyjących w Stanach Zjednoczonych.

Nie jest to jednak ten sam jidysz, którym

mówili mieszkańcy dzielnic żydowskich

w Lublinie, Chełmie, Kownie, Wilnie czy

Lwowie. Poza nielicznymi wyjątkami nie

powstaje w tym języku świecka literatura.

W 2001 roku w Żydowskim Instytu-

cie Naukowym w Nowym Jorku (YIVO)

powstał „EPYC” (Educational Program in

Yiddish Culture) - program edukacyjny

mający przywrócić świadomości Amery-

kanów żydowskiego pochodzenia język

jidysz, wraz ze stworzoną wokół niego

kulturą, uwzględniający zagadnienia

historii, języka, etnografii i folkloru. Jest

to program adresowany w szczególności

do młodych ludzi uczących się w szko-

łach nieżydowskich, w których nie mają

oni możliwości zdobywania wiedzy

dotyczącej języka i kultury wschodnio-

europejskiej diaspory, a obraz jej histo-

rii zdominowany jest przez Zagładę.

Korzenie programu „EPYC” tkwią bardzo

wyraźnie w ideologii wielokulturowości

obecnej w amerykańskim systemie edu-

kacyjnym od lat 70. Ugruntowane przez

oficjalną politykę państwową postrze-

ganie różnorodności nie jako problemu

społecznego, ale jako czynnika mogące-

go wzbogacać relacje pomiędzy przed-

stawicielami różnych grup kulturowych,

przyniosło realizację wielu programów

mających podtrzymywać i rozwijać

kulturę grup mniejszościowych. Pozna-

wanie języka i kultury własnej grupy

etnicznej stało się punktem wyjścia do

budowania programów edukacji wielo-

i międzykulturowej. Wspierając proces

kształtowania tożsamości pomagają

one nie tylko w zrozumieniu siebie, ale

również poznawaniu, rozumieniu i ak-

ceptowaniu „znaczących innych” żyją-

cych obok, ale w odmiennych kręgach

kulturowych. Jak podkreśla autorka

tego programu - dr Adina Cimet-Singer,

demokratyczne uczestnictwo w życiu

społecznym polega na braniu na siebie

odpowiedzialności za miejsce, w którym

się żyje, wraz z jego historią i kulturo-

wym dziedzictwem. W przypadku wnu-

ków emigrantów z Europy Wchodniej,

elementem tego dziedzictwa jest prze-

szczepiony z miast i miasteczek Europy

Wschodniej język jidysz wraz z całą kul-

turą wokół niego stworzoną. Dr Adina

Cimet-Singer nie oczekuje, że uda się

odtworzyć, czy też stworzyć na nowo

grupę użytkowników jidysz, ma jednak

nadzieję, iż dzięki niemu młodzi ludzie

zrozumieją znaczenie tego języka jako

filaru kultury ich przodków i że być

może część z nich odkryje go dla siebie

na nowo.

Marta Kubiszyn

jest historykiem sztuki, fotogra-

fem, dziennikarzem i podróżni-

kiem. Mieszka w Lublinie, pra-

cuje w Ośrodku „Brama Grodzka

– Teatr NN”.

Marta Grudzińska

jest historykiem, doktorantką

w Instytucie Historii KUL, pracuje

w „Ośrodku Brama Grodzka

- Teatr NN”

Nr 14 lato 2003

DOM

Obyczaje - nr 14 - 2003.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: