Cierpienie duchowe w chorobie terminalnej.pdf

Artykuł poglądowy

Wojciech Bołoz

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Cierpienie duchowe

w chorobie terminalnej

Spiritual suffering in terminal illness

Streszczenie

Cierpienie duchowe jest specyficzną dolegliwością doznawaną przez chorego, której źródło stanowi sfera

poznawcza i psychologiczna człowieka. Ów dyskomfort jest reakcją na retrospektywne i aktualne przeżywanie

swojej egzystencji, zmarnowanych lub źle wykorzystanych możliwości darowanych każdemu przez los, doty-

czących zarówno życia osobistego, jak też relacji z bliskimi i Bogiem (w przypadku osób religijnych). Określenie

to obejmuje także swoim zakresem przeżywane przykrości, będące następstwem poczucia samotności, braku

bezpieczeństwa i pozytywnej samooceny. Można zatem powiedzieć, że cierpienie duchowe jest związane ze

sposobem rozumienia człowieczeństwa i przeżywania wartości moralno-duchowych. Ponieważ ten rodzaj

cierpienia może znacząco pogarszać jakość życia chorych, dlatego w opiece paliatywnej należy go uwzględniać.

Przeciwdziałanie cierpieniu duchowemu utrudnia deformacja moralna chorego przeniesiona z aktywnego

życia i kontynuowana w chorobie, uniemożliwiająca pogodzenie się z losem, prowadząca do poczucia

u chorego absurdalności sytuacji i braku jakiegokolwiek sensu. Ponieważ ból duchowy wiąże się często ze

sposobem przeżywania przez chorego wartości moralno-duchowych i religijnych, dlatego może on powięk-

szać trudności w komunikacji między chorym a personelem, który może czuć się niekompetentny w zaspo-

kajaniu takich potrzeb.

Z tego też powodu opracowywane są programy towarzyszenia choremu w stanie terminalnym w bólu

duchowym, tworzone przez ośrodki laickie i religijne. W propozycjach laickich podkreśla się naturalność

zjawiska śmierci i potrzebę uczestnictwa chorego w planowaniu wydarzeń z nią związanych. Natomiast

w programach religijnych zwraca się uwagę na znaczenie śmierci w osiąganiu transcendentnego celu

człowieka i wskazuje na religijne środki wspomagające przeżywanie tego trudnego okresu.

Słowa kluczowe: cierpienie duchowe, ból duchowy, umieranie, choroba terminalna

Abstract

Spiritual suffering is a specific ailment which stems from cognitive and psychological aspects of human

nature. The patient’s discomfort is caused by reflections concerning wasted opportunities given by fate and

current experience of existential concerns. It influences both personal life and the relations with relatives

and God (in case of religious affiliation). Loneliness, lack of safety and adequate self-esteem are further

aspects of spiritual suffering. Thus spiritual suffering is associated with a way of understanding the sense of

human existence and acquired moral and spiritual values. This kind of suffering can significantly influence

the patient’s quality of life and should be under consideration in palliative care.

Moral deformities acquired by the ill person during his or her active life are present during the illness and

therefore the spiritual suffering is even more difficult to counteract. These deformities prevent reconciliation

with one’s fate and evoke feelings of absurd and lack of sense. As spiritual suffering is closely related to the

ways in which religious and spiritual values are experienced, it can interfere with interpersonal communication

between the patient and the caregivers, rendering the latter feeling incompetent and unable to satisfy the

patients needs.

Adres do korespondencji: ks. prof. dr hab. Wojciech Bołoz

ul. Karolkowa 49, 01–203 Warszawa

tel./faks: +48 (0 22) 631 59 85, e-mail: wboloz@onet.pl; boloz@poczta.fm

Polska Medycyna Paliatywna 2004, 3, 1, 57–65

www.pmp.viamedica.pl

Polska Medycyna Paliatywna 2004, tom 3, nr 1

Because of that, several laical and religious centers try to create and implement programs enabling caregivers

to help the terminally ill in their spiritual suffering. The laical programs present death as a natural phenomenon

and underline the importance of a patient’s wishes and opinions concerning the future events connected

with his passing away. Religious programs concentrate on the role of death in reaching the transcendental

goal of the human existence and present the religious ways of supporting the patient in this difficult time

of his or her life.

Key words: spiritual suffering, spiritual pain, dying, terminal illness

Medycyna jako nauka systematycznie dąży do

obiektywizacji swoich wniosków i twierdzeń. Dlate-

go też za szczytowe osiągnięcie w tej dziedzinie

uważa się tzw. medycynę opartą na dowodach (EBM,

evidence-based medicine ), która odrzuca „znacze-

nie intuicji, niesystematycznego doświadczenia kli-

nicznego, a także tych podstaw patofizjologicznych,

których znaczenie dla zrozumienia konkretnych cho-

rób lub sytuacji nie zostało sprawdzone” [1].

Tak rygorystyczne postępowanie jest trudne do

zastosowania w opiece paliatywnej. Jest ona bowiem

„całościową, czynną opieką nad chorymi, których cho-

roba nie poddaje się skutecznemu leczeniu przyczyno-

wemu. Obejmuje zwalczanie bólu i innych objawów

oraz opanowywanie problemów psychicznych, socjal-

nych i duchowych chorego. Celem opieki paliatywnej

jest osiągnięcie jak najlepszej, możliwej do uzyskania

jakości życia chorych i ich rodzin” [2]. Starając się po-

prawić stan chorego, nie można zatem odwoływać się

wyłącznie do obiektywnych wyników badań, ale trze-

ba uwzględniać samopoczucie pacjenta.

Podobna trudność pojawia się w odniesieniu do

zasady futility — nieskuteczności procedur [3], któ-

ra może być rozumiana zarówno w sensie ilościo-

wym, jak i jakościowym. Zasadę tę uwzględnia się

w medycynie klinicznej, chociaż i tam dyskutowana

jest jej słuszność, ponieważ kierowanie się nią koli-

duje z zasadą autonomii pacjenta i pozostawia za-

wsze otwarte pytanie o to, kto ustala kryteria braku

skuteczności terapeutycznej. W odniesieniu do opieki

paliatywnej kwestia skuteczności zastosowanych

środków jest jeszcze bardziej trudna do określenia.

Jeżeli bowiem celem tej opieki jest podniesienie ja-

kości życia, to żadna próba, szczególnie w dziedzi-

nie psychiczno-duchowej, nie jest daremna [4].

nie określone. „Słownik Języka Polskiego” defi-

niuje ból jako: „wrażenie zmysłowe, cierpienie po-

wstające pod wpływem bodźców uszkadzających

tkankę” [5], natomiast cierpienie jako: „ból, mękę,

męczarnię, dolegliwość, przykrość” [5]. Z definicji tych

wynika, że wyrażenia „ból” i „cierpienie”, a także

inne odnoszące się do omawianych zjawisk są w języ-

ku polskim używane zamiennie. Ten brak precyzji

językowej przysparza trudności w analizowaniu zja-

wiska bólu duchowego.

Bardziej jednoznaczny jest „Słownik Medyczny” ,

który określa ból jako: kompleksowe odczucie zmy-

słowe wywołane pobudzeniem receptorów bólo-

wych, często przy współudziale innych zmysłów (uci-

sku i temperatury). W słowniku dokonano także po-

działu bólu na: pulsujący, palący (piekący), rozrywa-

jący (przeszywający), kłujący (ból głęboki). Ból sta-

nowi biologiczny sygnał alarmowy funkcji ochron-

nej i jest głównym objawem zapalenia. Od pewne-

go poziomu jest stale sprzężony z wegetatywnymi

objawami ubocznymi (bladością skóry, obniżeniem

ciśnienia tętniczego, wydzielaniem potu) [6]. Wyda-

je się, że słownik ten określenie „ból” odnosi do

sfery somatycznej. W tej sytuacji „cierpienie” odno-

siłoby się do sfery psychiczno-duchowej.

Znaczenie cierpienia w życiu ludzkim

i zwierzęcym

Cierpienie i ból są mocno związane z każdą formą

życia zmysłowego. U wyżej zorganizowanych ssa-

ków reprodukcja zaczyna się od walki samców, po-

ród jest czasem pełnym zagrożeń, a karmienie po-

tomstwa wymaga wielkiego wysiłku. Młode zwierzę

od samego początku narażone jest na liczne niebez-

pieczeństwa. Życie dzikiego zwierzęcia jest nie-

ustanną walką o przetrwanie, co wymusza na poje-

dynczym osobniku i całym gatunku odpowiednie

przystosowanie się do otoczenia. Cierpienie odgry-

wa również podobną rolę w życiu ludzkim. Niebez-

pieczeństwo bólu i cierpienia modyfikuje zachowa-

nia ludzi, zmusza ich do poszukiwania strategii, da-

jących największe szanse na przetrwanie i optymali-

zację oczekiwań.

Reakcja na ból i cierpienie jest bardzo indywidu-

alna, uwarunkowana poziomem rozwoju systemu

Przyczyny bólu duchowego

u terminalnie chorych

W mowie potocznej używa się zwykle dwóch

wyrazów na określenie znacznego dyskomfortu

w sferze somatycznej oraz psychiczno-duchowej:

cierpienie i ból. Chociaż zjawiska te odgrywają

znaczną rolę w życiu człowieka, to jednak okazuje

się, że odnoszące się do nich słowa nie są wyraź-

www.pmp.viamedica.pl

Wojciech Bołoz Cierpienie duchowe w chorobie terminalnej

nerwowego oraz jego wrażliwością. Ponieważ ból

ma tak indywidualny i subiektywny charakter, nigdy

nie można całkowicie poznać rodzaju cierpienia dru-

giego człowieka, ani nawet zwierzęcia, które nie po-

trafi przecież swojego bólu opisać. Chociaż można

zauważyć pewne podobieństwa pomiędzy bólem fi-

zycznym i niektórymi cierpieniami psychicznymi zwie-

rząt oraz ludzi (np. tęsknota po utracie partnera), to

jednak zachodzą również podstawowe różnice. Naj-

większa różnica w doznawaniu bólu zwierzęcia i czło-

wieka dotyczy tzw. bólu duchowego.

niewiara we własną śmierć jest przyczyną rozwija-

nia wielu strategii zaprzeczających śmierci (społecz-

na pamięć, historia, konstruowanie narodowej nie-

śmiertelności). Fenomen ten pojawia się również

w chorobie nieuleczalnej, w której zaprzeczenie jest

jednym z głównych mechanizmów obronnych. Może

wystąpić ono jako: zaprzeczenie diagnozy, zaprze-

czenie stopnia zaawansowania i groźby choroby,

zaprzeczenie możliwości śmierci [8].

Samostanowienie (wolność). Narastająca wie-

dza o dziedzictwie genetycznym i wpływie czynników

środowiskowych na rozwój człowieka nie zdezaktu-

alizowała powiedzenia, że każdy jest kowalem swoje-

go losu. Kto twierdzi inaczej, czyni siebie zwolenni-

kiem determinizmu i sprzeciwia się podstawowemu

doświadczeniu, że człowiek jest istotą wolną. Tę pod-

stawową wolność człowiek potwierdza każdorazo-

wo, ilekroć wybiera jeden z wielu stojących przed nim

celów. Naszym postępowaniem kierujemy sami, dla-

tego też zanim podejmiemy decyzję rozważamy, któ-

ry wybór będzie lepszy. Decyzję raz powziętą można

zmienić, odwołać lub potwierdzić.

O istnieniu podstawowej wolności ludzkiej świad-

czy też działalność prawodawcza. Gdyby człowiek

nie był wolny, daremne byłyby wszystkie kodeksy,

ponieważ nikt nie byłby w stanie ich zachować.

Wolność jest warunkiem odpowiedzialności. We

współczesnym świecie wolność staje się dobrem co-

raz bardziej cenionym. W filozofii egzystencjalistycz-

nej wolność podniesiono do rangi pierwszego atry-

butu człowieka. „Człowiek jest wolnością — mawiał

Sartre — sam musi tworzyć swe życie, wykuwać

swój los” [9]. Postępująca choroba stopniowo po-

zbawia człowieka możliwości stanowienia o sobie,

kształtowania swojego losu, określania kierunków

życia i dokonywania wyborów. Wyrazem cierpienia

związanego z tym stanem jest sprzeciw o różnym

nasileniu: od niezgody aż do buntu.

Samoniewystarczalność (miłość). Miłość jest

wyrażeniem wieloznacznym, używanym do okre-

ślenia stanów psychicznych, postaw i relacji ludz-

kich. Istnieje wyłącznie w świecie ludzi, istot ro-

zumnych i wolnych, zdolnych do przekraczania wła-

snych granic, porozumiewania się i jednoczenia

między sobą. Będąc jednym z najbardziej podsta-

wowych i ważnych doświadczeń ludzkich, decydu-

jących o szczęściu i spełnieniu, stanowi często przed-

miot analiz naukowych oraz motyw sztuki, litera-

tury i filmu. Miłość wyraża podstawowe nastawie-

nie człowieka, wskazujące na przyjęty przez niego

sposób kierowania swoim losem i odnoszenia się

do innych ludzi, które polega na uznaniu ich za

równych i poszanowaniu należnej im godności oso-

bowej. Miłość wyklucza postawę „nad”, wyraża-

Przyczyny bólu duchowego

Opieka paliatywna musi również sprostać cier-

pieniu duchowemu człowieka, które wiąże się z cier-

pieniem fizycznym i psychicznym, ale jednak różni

się od nich.

Strukturalne przyczyny bólu duchowego

Źródłem bólu duchowego jest duchowy wymiar

człowieka, którego fenomenami są poniżej wymie-

nione elementy.

Samoświadomość. Człowiek jest jedyną istotą,

która nie tylko wie, ale także wie, że wie. I ta właśnie

zdolność do samorefleksji sprawia, że uświadamia

on sobie stan zagrożenia i cierpi z tego powodu.

Dzięki autorefleksji człowiek nie tylko cierpi, ale tak-

że zastanawia się nad przyczynami i skutkami tego

cierpienia. Ludzka zdolność łączenia aktów cierpie-

nia oraz jego interpretacji jest jak rynna, która zbiera

deszcz z całego dachu i odprowadza wodę w jedno

miejsce. Z samoświadomością wiąże się poczucie sen-

su. Człowiek nie tylko dokonuje aktów, ale nadaje im

znaczenie, ukierunkowuje je ku wybranym przez sie-

bie celom. Choroba terminalna kładzie kres dotych-

czasowym wyborom człowieka, kwestionuje jego pla-

ny na przyszłość, stawia go w zupełnie nowej sytu-

acji. Nic dziwnego zatem, że u człowieka umierają-

cego może pojawić się głęboki kryzys sensu życia.

Samoposiadanie (podmiotowość). Człowiek

jest podmiotem mogącym dystansować się od całe-

go otoczenia, posiadającym cel sam w sobie, a nie

służący innym jako środek. Stwierdzenie nieuleczal-

ności choroby stawia pod znakiem zapytania do-

czesne cele pacjenta. Rozpoczyna się trudny proces

powolnego ogołacania z pełnionych funkcji, z po-

siadanych pozycji, ze stworzonych relacji, z wiedzy

i przedmiotów. Na koniec chory traci zdolność pa-

nowania nad swoim ciałem, wreszcie samo ciało.

Perspektywa śmierci kwestionuje wszystko, co czło-

wiek posiada, nade wszystko zaś jego istnienie. Tym-

czasem według Zygmunta Freuda „nikt nie wierzy

we własną śmierć”, a nasza nieświadomość „za-

chowuje się tak, jakby była nieśmiertelna” [7]. Ta

www.pmp.viamedica.pl

Polska Medycyna Paliatywna 2004, tom 3, nr 1

jącą się w dążeniu do panowania lub traktowania

drugiego jako środka do osiągania własnych ce-

lów. Najogólniej można powiedzieć, że miłość jest

wolą życzliwości i promocji.

Choroba terminalna przypomina o śmierci, która

rozrywa ludzką miłość, oddala od bliskich osób, unie-

możliwia kształtowanie wspólnego losu. Smutek

kończącej się miłości i obawa o los najbliższych jest

ważną formą bólu duchowego.

Sumienie (zdolność oceny moralnej). Sumie-

nie jest sądem rozumu, poprzez który człowiek roz-

poznaje, czy jego działania są moralnie dobre czy

złe [10]. Ujawnia się ono w czasie podejmowania

decyzji (sumienie aktualne), ale także w okresie póź-

niejszym (sumienie pouczynkowe). Chociaż w kształto-

waniu sumienia pojedynczych ludzi wielką rolę od-

grywa kultura, środowisko i wychowanie, można

stwierdzić istnienie sumienia uniwersalnego i sza-

cunku dla norm ogólnoludzkich, w których odzwier-

ciedla się wspólnota podstawowych struktur rozu-

mu gatunku ludzkiego, pamięć o wspólnej historii,

nazywanych czasem pierwotną pamięcią ( memo-

ria ) dobra i zła. Ta pierwotna znajomość dobra

i zła stanowi u człowieka dynamiczną siłę popy-

chającą go ustawicznie ku tym wartościom i na-

kładającą na niego obowiązek ich zachowania.

Człowiek jest zdolny zagłuszyć słuszny sprzeciw

swojego sumienia, tej „wrodzonej pamięci” dobra

i zła, gdy jego egoizm zwycięży nad najbardziej

podstawowymi prawami innych ludzi [11]. Gdy jed-

nak w życiu człowieka pojawia się choroba termi-

nalna i dokonuje on retrospektywnego przeglądu

życia, częsta jest bardziej obiektywna ocena po-

stępowania z przeszłości i uzasadnione poczucie

winy. Tak zwane wyrzuty sumienia, wzmocnione bra-

kiem możliwości naprawy dokonanego zła, mogą

być ważnym źródłem bólu duchowego człowieka

ciężko chorego.

Godność ludzka. Człowiek ma wrodzone po-

czucie własnej wartości, należnych mu praw, po-

trzebę dobrego imienia oraz intymności. Świado-

mość własnej godności wpływa na sposób postępo-

wania, ale także zmusza do protestu przeciwko nie-

właściwemu traktowaniu. Świadomość własnej god-

ności jest ważna, ponieważ integruje osobowość

w zmieniających się okolicznościach i stanowi zna-

czący komponent poczucia sensu życia. Człowiek

terminalnie chory cierpi z powodu utraty funkcji peł-

nionych w życiu zawodowym i społecznym, doznaje

negatywnych doświadczeń, związanych z poczuciem

własnej godności, z powodu niewydolności organi-

zmu, niezdolności do koordynacji funkcji fizjologicz-

nych oraz braku należnej mu intymności. Doświad-

czenia te są niekiedy wzmacniane zachowaniem

rodziny i personelu medycznego, odmową droższych

terapii ze względu na ich „nieopłacalność”, ze wzgle-

du na fakt, że jego choroba jest i tak nieuleczalna.

Niewątpliwie może to wszystko być źródłem dotkli-

wego cierpienia.

Psychologiczna interpretacja źródeł cierpienia

według A.H. Maslowa

Ból duchowy może być interpretowany jako re-

akcja na niezaspokojone najważniejsze potrzeby czło-

wieka. Należą do nich:

— potrzeby fizjologiczne: oddychanie, jedzenie, pi-

cie, mieszkanie, zaspokojenie seksualne;

— potrzeby bezpieczeństwa: nienaruszalność życia

i zdrowia, wolność, praworządność, porządek,

gwarancja pracy, opieka i pomoc;

— potrzeby miłości i przynależności;

— potrzeby szacunku i uznania;

— potrzeby poznawcze: pragnienie zdobywania

wiedzy, dostęp do wykształcenia;

— potrzeby estetyczne: zaspokojenie poczucia piękna;

— potrzeba samorealizacji: pragnienie pełnego roz-

woju osobowego [12].

Bardzo znaczącym czynnikiem zwiększającym

cierpienia chorego jest nowa sytuacja, w której się

znalazł, zdecydowanie różniąca się od dotychczaso-

wych warunków.

Integralna interpretacja źródeł cierpienia

według J. Łuczaka

Źródła cierpienia — czynniki obniżające ja-

kość życia:

— somatyczne: ból, duszność, osłabienie, zmęczenie,

inne dokuczliwe objawy, niesprawność fizyczna;

— psychiczne: lęki, strach, przygnębienie, zmiana

wyglądu ciała;

— duchowe: udręki egzystencjalne, obawa przed cier-

pieniem, utratą sensu życia, śmiercią ciała i duszy;

— socjalne: współuczestniczenie w cierpieniach naj-

bliższych, bycie dla nich ciężarem, problemy fi-

nansowe, izolacja społeczna;

— związane z dostępnością opieki paliatywnej: nie-

dostępność lekarza, pielęgniarki, wsparcia psy-

chosocjalnego, kapłana.

Cierpienie. Uświadamianie, przykre, „nieznośne”

odczucia. Emocje, udręki będące udziałem całej oso-

by, a nie wyłącznie ciała.

Reakcje, zachowania, postawy:

— poczucie zagrożenia;

— odrzucenie prawdy o chorobie i cierpieniu;

— złość; targowanie się; rozpacz; wołanie o pomoc

bliskich, personelu medycznego, przyjaciół, Boga;

— depresja; przygnębienie; pragnienie szybkiej śmierci,

prośba skierowana do Boga, ludzi (eutanazja);

— akceptacja cierpienia [13].

www.pmp.viamedica.pl

Wojciech Bołoz Cierpienie duchowe w chorobie terminalnej

Postępowanie w bólu duchowym

— ponawianie wysiłku, aby nie traktować prioryte-

towo zagrożenia własnej egzystencji;

— przechodzenie od fazy głębokiej depresji do przy-

jęcia śmierci [12].

Powyższe rozważania ukazują różnorodne przy-

czyny bólu duchowego, a tym samym możliwość wy-

stępowania jego wielu postaci. Cierpienie może mieć

charakter wyłącznie psychiczno-duchowy, ale też

może wiązać się z bólem fizycznym. Zatem tym bar-

dziej należy zastanowić się nad sposobami kontakto-

wania się z chorymi oraz przychodzenia im z pomocą.

Czynniki utrudniające ars moriendi

Sposób odczuwania bólu jest subiektywną cechą

człowieka, podlegającą indywidualnym zmianom, bę-

dącą wypadkową dwóch zmiennych: progu bólowe-

go i wytrzymałości na ból [8]. Ból somatyczny ograni-

cza zdolność sprawowania kontroli nad swoim życiem,

prowadzi do niepokoju chorego i obniżenia nastroju.

To z kolei może niekorzystnie wpływać na relacje

z innymi. Interakcja pomiędzy bólem somatycznym

a czynnikami psychicznymi i społecznymi sprawia, że

posiada on depersonalizujący charakter [8].

Znane przysłowie „jakie życie — taka śmierć”

zawiera przesłanie, że styl życia danego człowieka

przekłada się także na styl umierania. Stwierdzenie

to dotyczy również fizycznego wymiaru człowieka,

głównie jednak odnosi się do aspektów moralno-

-społecznych. Człowiek o zaawansowanej deforma-

cji moralnej przejawiającej się w egoizmie, agresji,

uzależnieniach, pozbawiony jednoczącego poczu-

cia sensu swojego życia będzie trudniej przechodził

od życia do śmierci. Również negatywne doświad-

czenia społeczne w postaci doznanej wielkiej krzyw-

dy lub zdrady oraz innych form wykorzystania mogą

pozostawić rany psychiczne, prowadzące do osa-

motnienia i poczucia zagrożenia na ostatnim etapie

życia. Istnieje powszechne przekonanie, że cierpie-

nie doskonali charaktery ludzkie (przysłowiowe „cier-

pienie uszlachetnia”). Nie oznacza to jednak wcale,

że oddziałuje w sposób jednoznacznie pozytywny.

Wpływ cierpienia jest ambiwalentny. Może przyczy-

niać się do rozwoju osobowego, może też mieć cha-

rakter destrukcyjny. Negatywne konsekwencje cier-

pienia omówiono wcześniej. Cierpienie, osłabiając

funkcje psychiczno-duchowe, może prowadzić do

depresji chorego, do poczucia absurdalności albo

nawet niesprawiedliwości losu (Boga), do poczucia

braku sensu cierpienia i totalnego osamotnienia.

To samo cierpienie może jednak mieć pozytywny

wpływ na chorego, jeżeli uświadomiona choroba skła-

nia go do analizy i oceny wcześniejszych postaw życio-

wych, co może zaowocować zmianą dotychczasowej

hierarchii wartości. Doznawane cierpienie wymusza

często doskonalenie własnej osobowości poprzez na-

bywanie cierpliwości i samoopanowania. Cierpienie

w odniesieniu do własnej osoby uczy także reali-

zmu, a w stosunku do innych wyrozumiałości i ko-

nieczności postaw altruistycznych. Według L. Patyje-

wicz cierpienie i lęk są negatywnymi stanami psychicz-

nymi doświadczanymi przez podmiot. Stany te są ele-

Komunikacja pomiędzy terminalnie chorym

a personelem

Głównymi osobami pozostającymi w relacji jest

chory i lekarz, pomocniczymi: pielęgniarka, duszpa-

sterz i wolontariusz. Od razu jednak należy zauwa-

żyć, że relacja ta różni się od poznanych przy innych

okazjach. Chociaż w chorobie terminalnej pozostają

w mocy wszystkie zasady dotyczące stosunku le-

karz–pacjent, np. zasada partnerstwa, autonomii pa-

cjenta itd., to sytuacja terminalna zmienia te relacje

ze względu na nieuleczalny charakter choroby.

Pacjent pomiędzy ars vivendi a ars moriendi

Pacjent z chorobą uleczalną, spotykając się z le-

karzem, myśli o życiu. Lekarz jest mu potrzebny do

pokonania czasowej niedyspozycji. Sytuacja pacjen-

ta w stanie terminalnym jest całkowicie inna, ponie-

waż jest to jego ostatnia stacja na drodze życia.

Chory, poddany wszystkim napięciom związanym

ze zbliżającą się śmiercią, niesie ze sobą całe swoje

doświadczenie zdobyte w życiu, swoją osobowość

wraz z jej zaletami i wadami, odgrywanymi rolami

społecznymi, hierarchią wartości, wykształceniem

i rozumieniem świata.

Wypracowana przez E. Kübler-Ross koncepcja

umierania, zawierająca 5 etapów: zaprzeczenie,

gniew, targowanie się, depresję i akceptację, nie

znajduje potwierdzenia w nowszych badaniach. Ge-

rontolog A. Kruse twierdzi, że nie ma wspólnych

dla wszystkich sposobów umierania. Jego zdaniem

można natomiast wyróżnić 5 charakterystycznych

postaw wobec śmierci:

— akceptacja umierania i śmierci przy równoczesnym

wykorzystywaniu możliwości oferowanych przez

życie (kontynuacja swojej działalności, np. pisanie

książki, kontakty z rodziną; podejmowanie decyzji);

— narastająca rezygnacja i rozgoryczenie, prowa-

dzące do postrzegania życia coraz bardziej jako

ciężaru i coraz silniejsze uświadamianie sobie zbli-

żającej się śmierci;

— słabnięcie lęku związanego ze śmiercią dzięki

odnalezieniu nowego sensu życia i przekonaniu

o nowych ważnych obowiązkach (pojednanie

z Bogiem i ludźmi);

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: