STRYCZEK I KULA. HISTORIA KARY ŚMIERCI W PRL-U.pdf

Stanisław Podemski

STRYCZEK I KULA. HISTORIA KARY ŚMIERCI W PRL-U

Jak to robiono? Ksiądz Hieronim Lewandowski, w latach 1945-1956 kapelan więzienia w Poznaniu, był

świadkiem trzydziestu egzekucji. Opowiedział o tym we wstrząsającym wspomnieniu: "Szubienica

jeszcze poniemiecka znajdowała się na terenie więzienia w pomieszczeniu zwanym «sieczkarnią».

Miała pięć haków, pod każdym była zapadnia. Przy wykonywaniu wyroku zawsze byłem przy skazanym

do końca. Razem udawałem się do «sieczkarni», zwykle mogłem trzymać skazańca za ramię, z drugiej

strony szedł strażnik. Niektórzy więźniowie szli spokojnie, niektórych jednak strażnicy musieli prawie

wlec. (...) W drodze podpowiadałem modlitwy, akty strzeliste. Jeżeli więzień nie był skuty w celi,

skuwano go na miejscu śmierci. Przed powieszeniem zawsze zawiązywano oczy. Miałem możność do

ostatniej chwili towarzyszyć modlitwą i błogosławieństwem" ("Przegląd Więziennictwa Polskiego", nr 14

z 1997 r.).

Ksiądz Lewandowski pamięta też nocne egzekucje w podpoznańskim lesie: "W samochodzie

więziennym mogłem rozmawiać z więźniem i modlić się z nim. Po wyjściu z samochodu Młynarek

(naczelnik więzienia śledczego Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego) szedł przodem w

las, szukając miejsca dość daleko od drogi. Jego pomocnik z karabinem szedł z jednej strony

skazanego, ja z drugiej, trzymając go za rękę i odmawiając modlitwy. Więzień miał ręce skute.

Prokurator szedł z nami. Gdy Młynarek znajdował odpowiednie miejsce, zatrzymywał się, przepuszczał

nas. Ja podawałem akt strzelisty «Ojcze, w ręce Twoje oddaję ducha mojego», Młynarek wyjmował z

kieszeni rewolwer, dawał znak, bym się odsunął, doskakiwał i strzelał w tył głowy. Skazaniec zwykle nie

zauważał tego momentu i po strzale padał głową w dół na ziemię".

21 kwietnia 1988 r. w godzinach popołudniowych w Krakowie kat po raz ostatni pełnił swą powinność.

Powiesił Andrzeja C. skazanego za kradzież, zabójstwo oraz gwałt i usiłowanie zabójstwa.

W POLSCE MIĘDZYWOJENNEJ

Historycy zajmujący się dziejami polskiego prawa karnego podkreślają, że w porównaniu z krajami

Europy Zachodniej było ono dość łagodne. Nawet okrutne prawo saskie, zwane "krwawym Saksonem",

wprowadzone przez miasta polskie straciło u nas swe zęby.

Tak już pozostało. Gdy w marcu 1931 r. komisja kodyfikacyjna przyjęła pierwszy kodeks karny, zaledwie

jeden głos zadecydował o wprowadzeniu kary śmierci.

Decyzję tę poprzedziła dyskusja trwająca z górą dziesięć lat. Zgłaszano na przemian projekty

utrzymania lub zniesienia tej kary. Opinie największych autorytetów prawniczych były podzielone -

profesor Juliusz Makarewicz był za, profesor Emil Rappaport przeciw. Ostatecznie zwyciężył nacisk

opinii publicznej. Wszystkie racje, jakie przedstawili wybitni prawnicy w ankiecie rozpisanej przez

komisję kodyfikacyjną - że szubienica "jest surogatem, a nie karą w powszechnym znaczeniu", że "nie

pozostawia miejsca dla indywidualizacji i sędziowskiej władzy dyskrecjonalnej", "nie dopuszcza naprawy

pomyłki sądowej" - trafiły w końcu do kosza. W całej zresztą Europie nie myślano wówczas o likwidacji

kary śmierci.

Argumenty zwolenników kata są zawsze takie same. Istnieją okrutni mordercy, którzy nie poddają się

żadnej resocjalizacji, i są czyny, które nie pozwalają pozostawić takich ludzi przy życiu bez zniewagi dla

ofiar i sprawiedliwości. Kodeks karny z 1932 r. przewidział karę śmierci za pięć przestępstw (zabójstwo,

dywersja, zdrada, zamach na prezydenta RP lub byt państwa) i to już dla siedemnastoletnich sprawców.

W orzeczeniu Sądu Najwyższego z kwietnia 1935 r. podkreślono, że kara śmierci jest ostatecznością:

"Orzeczenie kary śmierci podyktowane musi być nieodzowną koniecznością ochrony społeczeństwa ze

względu na wybitne aspołeczne właściwości sprawcy, których żadna dolegliwość, przewidziana w

kodeksie karnym w for-, mię pozbawienia wolności, nawet dożywotniego, usunąć nie jest zdolna, i

powinno być rzeczą niewątpliwą, a przynajmniej wysoce prawdopodobną, iż żadna kara sprawcy

psychicznie już nie zmieni i żadna prócz kary śmierci przed nim społeczeństwa nie zabezpieczy".

PORTIER Z "MOULIN ROUGE"

Lata wojny domowej i stalinizmu (1944-1956) stanowią w Polsce okres wyjątkowy. W tym czasie w stu

więzieniach stracono blisko trzy i pół tysiąca osób. Nie można wykluczyć, że liczba egzekucji była

jeszcze większa - badacz Zdzisław Bąkowski w "Przeglądzie Więziennictwa Polskiego" (nr 14 z 1997 r.)

zwraca uwagę na luki w statystyce i konieczność dalszych badań archiwalnych.

Do 1950 r. minister sprawiedliwości mógł zarządzić egzekucję publiczną. Strażników obozu

koncentracyjnego na lubelskim Majdanku powieszono na oczach wielotysięcznej widowni. Egzekucję

sfilmowano, a później prezentowano na ekranach kin. Publicznie stracono też Rudolfa Hössa,

komendanta obozu w Oświęcimiu, i Artura Götha, szefa obozu w podkrakowskim Płaszowie.

Arthura Greisera, hitlerowskiego namiestnika Kraju Warty, kat powiesił na stokach poznańskiej Cytadeli.

Od rana na egzekucję ściągały tłumy ludzi, nieraz z dziećmi. Przekupnie sprzedawali lody i ciastka.

Przez wiele tygodni zapobiegliwy fotograf eksponował zdjęcia egzekucji w gablocie w centrum miasta.

Na jednym z nich barczysty człowiek w czerni, z przepaską na twarzy podtrzymywał pod szubienicą

słaniającego się Greisera. Sylwetka kata, charakterystyczny kształt jego czaszki, wydały mi się wyraźnie

znajome. Musiałem tego człowieka nieraz już spotkać. Dopiero parę lat później dowiedziałem się, że to

szatniarz i portier popularnego lokalu tanecznego "Moulin Rouge" (chociaż, jak wcześniej wspomniano,

prokurator Sawicki przytaczał nieco inną wersję wydarzeń). Wieczorem podawał płaszcze i wyrzucał

namolnych pijaków, nad ranem uruchamiał zapadnię szubienicy.

Dlaczego w 1950 r. zrezygnowano z publicznych egzekucji? W piśmiennictwie prawniczym z lat

czterdziestych nie znajduję żadnej krytyki tych średniowiecznych widowisk. To może w ówczesnej

prasie literackiej i społecznej? "Niech pan nawet nie próbuje szukać - mówi profesor Uniwersytetu

Jagiellońskiego Stanisław Waltoś, nie tylko znawca procedury karnej, ale i autor poczytnych pitawali

sądowych. - Cenzura nie pozwalała na jakąkolwiek krytykę obowiązujących ustaw. Jeżeli minister

sprawiedliwości miał prawo zarządzać publiczne egzekucje, to otwarte i publiczne kwestionowanie tego

uprawnienia było po prostu niemożliwe".

Dlaczego zatem zniesiono wówczas egzekucje publiczne? Z krytyką społeczną nie miało to nic

wspólnego. Natomiast straciły wtedy moc obowiązującą dwie ustawy - w tym o Najwyższym Trybunale

Narodowym sądzącym zbrodniarzy wojennych - stanowiące podstawę prawną tych egzekucji. Poza tym

od 1949 r. nasz kraj szybko zaczyna się upodabniać do wzorców radzieckich. W ZSRR egzekucje były

ściśle tajne, więc i w PRL nie mogło być inaczej.

WOŁANIE NA PUSZCZY

Zasadnicza zmiana nastąpiła po Październiku '56, kończącym okres stalinowskich zbrodni sądowych.

W Polsce nadal wieszano, ale pod względem liczby wykonanych wyroków daleko nam było do ZSRR,

NRD czy Bułgarii. Do celi śmierci trafiali tylko (poza jednym wyjątkiem) okrutni, bezwzględni, często

wielokrotni zabójcy, z bogatą nieraz kartą uprzedniej karalności.

Łącznie w latach 1956-1988 w PRL stracono 321 osób. Profesor Alicja Grześkowiak, autorka

pionierskiej książki Kara śmierci w polskim prawie karnym wymienia trzy względy decydujące o

ferowaniu tego wyroku po 1956 r.: brak jakichkolwiek szans na poprawę skazanego, społeczne

niebezpieczeństwo jego poczynań, uznanie owej kary za jedyny w konkretnej sytuacji środek

sprawiedliwej odpłaty.

"Wyrok orzekający karę śmierci powinien ze szczególną dokładnością ujawnić powody, które skłoniły

sąd do sformułowania negatywnej prognozy co do zachowania sprawcy w przyszłości oraz

doprowadziły do nabrania przekonania, że w inny sposób nie może być unieszkodliwiony jak tylko przez

najpełniejsze eliminowanie ze społeczeństwa" - oto stanowisko Sądu Najwyższego po wielekroć

wyrażane po 1956 r.

W domu powieszonego nie mówi się o sznurze. To staropolskie przysłowie było pilnie przestrzegane, a

partia wykazywała tu szczególną czujność. W 1960 r. wydarzył się znamienny incydent. Obrazuje on

dobrze drażliwość ówczesnego I sekretarza KC PZPR Władysława Gomułki, gdy chodzi o krytykę kary

śmierci. Wspomina Michał Radgowski, były zastępca redaktora naczelnego tygodnika "Polityka":

Jerzy Andrzejewski (...) napisał jedno właściwie zdanie na marginesie procesu profesora Tarwida,

oskarżonego o otrucie żony: «Może przejaskrawiam, lecz częstokroć, kiedy słyszę głosy domagające

się kary śmierci, słyszę w nich także potrzebę zbrodni». Otóż w tym okresie troską I sekretarza było

opanowanie przestępczości gospodarczej. Przygotowywano procesy przeciwko wielkim rekinom

(branża skórzana), nalegano na karę śmierci. Wybuchła burza. Pewnego dnia [Mieczysław F.] Rakowski

i ja zostaliśmy wezwani do Biura Prasy, gdzie blady z przejęcia Marian Preiss, człowiek wyjątkowo

łagodny i uprzejmy, wręczył nam pismo zawieszające Rakowskiego i nakazujące mi przejęcie

«Polityki». (...) Rakowski opuścił siedzibę KC i przez miesiąc prawie jego noga w redakcji nie stanęła.

(...) Tymczasem po kilku tygodniach napięcia i niezdecydowania (Rakowski był zawieszony, lecz

formalnie go nie usunięto), Gomułka nagle anulował poprzednią decyzję i przywrócił pismu redaktora

naczelnego".

Nawet te kilka czy kilkanaście egzekucji rocznie powodowało, że środowiska uczonych i praktyków

wymiaru sprawiedliwości uparcie powracały do pytania o sens kary śmierci. W 1964 r. pionierski

wówczas Ośrodek Badania Opinii Publicznej odnotował, że zaledwie co drugi Polak opowiada się za tą

karą i że w ewentualnym referendum "kara ta nie wygrałaby u nas" - choć duży był procent

respondentów niezdecydowanych.

Tymczasem zbliżało się uchwalenie nowego kodeksu karnego, który zastąpić miał swego

przedwojennego, zmienianego wielokrotnie poprzednika. W grudniu 1966 r. w "Państwie i Prawie"

ukazał się przełomowy artykuł profesora Mariana Cieślaka Problem kary śmierci. Autor twierdził, że

karze śmierci "coraz bardziej pali się grunt pod nogami" i że w dążeniu do jej usunięcia "chlubny udział

przypada światu socjalistycznemu". Chlubnego udziału nie było, a proroctwo profesora sprawdziło się

po trzydziestu z górą latach.

Mimo że artykuł miał się ukazać w niskonakładowym piśmie naukowym, cenzura przepuściła go z

trudem. Zażądała, by opatrzyć go dopiskiem "tekst dyskusyjny" i zamieścić w tym samym numerze

głosy polemiczne. Głosy za karą śmierci były blade, przeciw niej - treściwe, dobrze motywowane. Do

rozprawy stawiły się tuzy świata prawniczego - profesorowie Mieczysław Szerer, Andrzej Murzynowski,

Stanisław Ehrlich i inni. Nawet juryści mocno związani ze stalinowską władzą nie sprzeciwiali się

zniesieniu szubienicy. Profesor Igor Andrejew - w latach pięćdziesiątych sędzia Sądu Najwyższego,

znany z udziału w wyroku śmierci na Emila Fieldorfa "Nila", szefa Kedywu AK - pisał: "Trzeba nie mieć

zupełnie wyobraźni, aby być zwolennikiem kary śmierci". Profesor Leszek Lernell, doradca

stalinowskiego aparatu władzy, był przeciw wymierzaniu kary śmierci za przestępstwa gospodarcze.

Na szczególną uwagę zasługiwały dwie wypowiedzi wyrażające najszlachetniejszy osąd polskiej

inteligencji.

Profesor Maria Ossowska: "Camus twierdzi, że zabójstwo jest czymś zasadniczo różnym od

pozbawienia życia człowieka w majestacie prawa. W tym ostatnim wypadku śmierć poprzedzona jest

oczekiwaniem na wykonanie wyroku, torturą nadziei na ułaskawienie, przeplatającą się z bezsilną

rozpaczą. Nie jest zachowana tu zatem ta odpowiedzialność, jaką postuluje zasada: życie za życie.

Potępienie kary śmierci jest potępieniem niedopuszczalnej przemocy - niedopuszczalnej tak, jak dla

współczesnego człowieka niedopuszczalne jest niewolnictwo, sprzedawanie czy kupowanie człowieka.

Każdy człowiek ma prawo do życia, każdemu należy się respektowanie jego suwerenności. Zasada

akceptująca tę suwerenność nie dopuszcza gradacji czy zróżnicowań - albo można, albo nie można

zabijać człowieka w imieniu prawa. Rozwiązania pośrednie w tym wypadu nie istnieją".

Profesor Tadeusz Kotarbiński: "Patrzę na zagadnienie kary jako wychowawca. Z tego punktu widzenia

racjonalne ujęcie polega na rozumieniu jej jako czynności przymusowego odrobienia wyrządzonej

krzywdy. Jeśli tak, to pozbawienie życia na mocy wyroku sądowego jest nonsensem, jako że moment

aktywnego wyrównania uczynionego zła zostaje całkowicie przekreślony. Wykluczyć należy stosowanie

kary śmierci w przypadku przestępstw o charakterze politycznym. Słuszność powyższego twierdzenia

można uzasadnić w oparciu o następujące rozumowanie: ludzkość na przestrzeni wielu wieków

wypracowała szereg reguł dotyczących postępowania w czasie wojny, zwłaszcza zaś norm

odnoszących się do postępowania wobec jeńców, którzy traktowani być muszą w sposób humanitarny,

nie mówiąc już o tym, że nie wolno ich zabijać. W konsekwencji wydaje się, że reguły powyższe

powinny znaleźć per analogiam zastosowanie także do przeciwników politycznych biorących udział w

tak częstych w dobie obecnej wojnach domowych, a również w stosunkach między ugrupowaniami

walczącymi o władzę".

Nawet w sprawozdaniu z dyskusji odbytej w Wojskowej Akademii Politycznej imienia Dzierżyńskiego, a

poświęconej nowej kodyfikacji karnej, możemy przeczytać: "W zasadzie wypowiedziano się przeciw tej

karze jako niehumanitarnej" ("Wojskowy Przegląd Prawniczy" nr 2 z 1963 r.).

A jednak - mimo tylu z jakże różnych stron płynących głosów - kara śmierci w kodeksie karnym

pozostała. Także za przestępstwa polityczne i gospodarcze. Wprowadzono tylko dwa ograniczenia: nie

wolno skazywać na śmierć osób do lat osiemnastu i kobiet w ciąży.

Nauka i partia do końca różniły się w tej kwestii. W raporcie z sierpnia 1981 r. środowiska naukowe

zgromadzone wokół Konwersatorium "Doświadczenie i Przyszłość" propozycje zmian w

ustawodawstwie karnym zaczynały od słów: "Należy wyeliminować stosowanie kary śmierci".

Tymczasem Biuro Polityczne KC PZPR jeszcze w listopadzie 1987 r. było zaledwie za

"przeanalizowaniem celowości kary śmierci". Nie zdążyło z analizą aż do rozwiązania partii.

POWIESIĆ ZŁODZIEJA!

Kara śmierci za przestępstwa gospodarcze pojawiła się w ustawodawstwie już w 1945 r. wraz z

dekretem o postępowaniu doraźnym. Był to przepis "gumowy" pozwalający wieszać, "jeżeli interesy

Polski Ludowej zostały narażone na znaczną szkodę". Utrwalały tę praktykę ustawy z lat

pięćdziesiątych o ochronie własności społecznej.

Czy skwapliwie z nich korzystano? W okresie stalinowskim zdarzało się, że na karę śmierci skazywano

nawet ludzi, którzy handlowali obcymi walutami. Po Październiku '56 znany jest tylko jeden taki

przypadek.

Znamienna była sejmowa dyskusja wokół projektu nowego kodeksu karnego, jaka odbyła się w kwietniu

1969 r. Do sejmowej komisji wymiaru sprawiedliwości napłynęły listy protestujące przeciw orzekaniu

kary śmierci za przestępstwa gospodarcze. Główny referent projektu kodeksu profesor Jan Wasilkowski

wytknął autorom listów, że nie dostrzegają istoty problemu - tu nie chodzi o zagarnięcie mienia

społecznego, lecz o przestępstwo godzące "w podstawy ustroju gospodarczego".

Za wieszaniem opowiedzieli się także prominentni przedstawiciele władzy, jak Zenon Kliszko (zastępca

Gomułki) czy wicemarszałek Sejmu Jan Karol Wende. Tylko Stanisław Stomma, profesor prawa

karnego i poseł katolickiego "Znaku", ważył się uznać tę propozycję za "psucie kodeksu".

Sejm uchwalił więc kodeks, w którym karą śmierci zagrożone były aż dwadzieścia cztery przestępstwa

(w tym piętnaście wymienionych w ustawach uzupełniających). Tę obszerną listę przestępstw nazwał

"wyjątkami" (!) niepozostającymi w sprzeczności z "humanizmem socjalistycznym".

Stało się tak, gdyż Gomułka wierzył święcie w odstraszającą moc szubienicy i w tak zwaną prewencję

ogólną - przywoływaną i odmienianą po wielekroć w wyrokach Sądu Najwyższego, różnych publikacjach

naukowych, komentarzach kodeksowych. Słowem, wierzył, że wystarczy jedna, druga egzekucja i

ludzie przestaną kraść.

Każdy głośny proces o liczne w tym czasie afery gospodarcze przynosił prokuratorskie żądania kar

śmierci dla głównych oskarżonych. Ale prokuratorzy z reguły przegrywali. Ich pierwszą porażką był

wyrok z początku lat sześćdziesiątych w aferze skórzanej, kiedy to po wielogodzinnych nocnych

naradach sąd wymierzył głównemu oskarżonemu karę dożywotniego więzienia.

Byłem w grupie prawników, którzy do rana czekali na ogłoszenie tego wyroku. Przyjęliśmy go z ulgą.

Zmęczone twarze rozjaśniły się, wymieniano uściski dłoni i uśmiechy. "To nie NRD" - mówiono.

Przewodniczącym stołecznego sądu, który nie wymierzył kary śmierci, był Michał Kulczycki - po 1956 r.

członek zespołu badającego zbrodnie prokuratury stalinowskiej. Okazał niesubordynację wobec

dyrektyw partyjnych i zapłacił za to całą późniejszą karierą zawodową - nie tylko nie został ministrem

sprawiedliwości, jak przewidywano, ale nigdy już nie awansował. Jednak Kulczyckiego pamięta się do

dziś jako człowieka, który dał trudny przykład niezawisłości sędziego. Swą niezłomnością uratował też

skazanego na śmierć za nadużycia w przemyśle skórzanym w innym procesie, tym razem w Kielcach.

Ku powszechnemu zdziwieniu przewodniczący Rady Państwa Aleksander Zawadzki zmienił ten wyrok

na dożywocie, a w uzasadnieniu napisał: skoro stołeczny sąd za poważniejsze przestępstwo ukarał

tylko dożywociem, to nie można ukarać śmiercią pomniejszego winowajcy.

Niestety, inaczej zakończył się proces oskarżonych w tak zwanej aferze mięsnej. Jednego z winnych

skazano na śmierć i powieszono. Sędziowie już nie żyją, ale podobno, o czym była już mowa w

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: