Tydzien_6_3_Spoleczne_funkcje_komponentow_rynku.pdf

Moduł 6:

fragment książki:

Sławomir Partycki

SPOŁECZNE FUNKCJE RYNKU, Lublin: Wyd. UMCS 1998, s. 79—112

ROZDZIAŁ IV: Społeczne funkcje komponentów rynku

4.1. Społeczny wymiar konkurencji

Zagadnienie konkurencji należy zaliczyć do podstawowych problemów badawczych we współczesnym świecie.

Najwięcej uwagi poświęca mu ekonomia. Konkurencja bowiem jest zasadniczym wyznacznikiem systemu

rynkowego. Porządek współzawodnictwa, uwzględniający aspekt wolności, staje się płaszczyzną, na której

wszelkie ograniczenia i zagrożenia są przełamywane przez siły rynkowe. „Wolny rynek i konkurencja są ze sobą

ściśle powiązane". 1 L. Balcerowicz zaznacza, że „mają tę samą podstawę, którą jest szeroki zakres wolności

gospodarczej". 2 Rynek istnieje jedynie wówczas, gdy podmioty gospodarcze mają szeroki zakres wolności, a

podaż, popyt i ceny mogą się swobodnie kształtować w odpowiedzi na zmieniające się warunki gospodarcze.

E. Buβ podkreśla, że „konkurencja, współzawodnictwo jest czymś powszechnym we współczesnym

społeczeństwie przemysłowym" 3 , dodając jednocześnie, że jest obecna we wszystkich sferach życia. W życiu

społecznym przyjmuje formę konkurencji o pozycję społeczną, w życiu gospodarczym natomiast podmioty

konkurują o miejsce na rynku. Można wymienić konkurencję w sporcie, nauce, kulturze itd. Zakres niniejszej książki

ogranicza się jednak do ukazania związków pomiędzy konkurencją gospodarczą a życiem społecznym.

Konkurencja jako zjawisko ekonomiczne opisywane jest w dwóch płaszczyznach makro- i mikroskali. Jej

interpretacja w skali makro przyjmuje często charakter opisu historycznego.

Refleksja naukowa obejmująca zagadnienie konkurencji jest równie długa, jak analiza gospodarki rynkowej. Jej

forma uzależniona była od stopnia rozwoju rynku, wymagań podmiotów rynkowych. Zjawisko konkurencji

uwzględnia myśl starożytnej Grecji. Arystoteles nie tylko z pobudek etycznych, ale także gospodarczych

przeciwstawiał się lichwie. Kodeks Justyniana formułuje prawa przeciwdziałające praktykom kartelizacji i

monopolizacji gospodarki. Przeciwstawia się także lichwie. Kodyfikacja justyniańska wprowadza prawa regulujące

współzawodnictwo na rynku. Wśród szczegółowych aktów prawnych należy wymienić Zarządzenia Dioklecjana w

sprawie systemu taryf, określających maksymalne ceny na niektóre produkty oraz wysokość płac. Istotnym aktem

był Lex Julia de annona, który przeciwdziałał kartelowym umowom narzucających ceny na produkty żywnościowe a

szczególnie zboże. Cesarz Zenon zabronił aktem prawnym tworzenia monopoli. Współczesne systemy prawne

regulujące funkcjonowanie konkurencji na rynku odwołują się w swoich podstawach do prawa rzymskiego. Epoka

średniowiecza nie wprowadziła istotnych zmian w interpretowaniu roli konkurencji dla funkcjonowania rynku.

Nowym elementem rynku stały się struktury organizacyjne skupiające rzemieślników w cechy, a kupców w gildie.

Pełniły one funkcje nie tylko gospodarcze, ale również społeczne. W wymiarze gospodarczym monopolizowały one

rynek, ale jednocześnie regulowały jego funkcjonowanie, ustalając między innymi wielkość produkcji, ceny, płace

itd. Działania cechów i gildii na rynku były sprzeczne z ideą wolnej konkurencji. Rozwój kapitalizmu oraz

postępujący rozkład struktur cechowych i związków kupieckich powodował wzrost znaczenia zasady konkurencji

dla funkcjonowania rynku. Okres merkantylizmu zapoczątkował istotne przewartościowania w interpretowaniu

znaczenia konkurencji. Polityka ośrodków władzy stawała się w coraz większym zakresie przyjazna idei

współzawodnictwa w gospodarce. Praktyka gospodarcza stopniowo przenosiła akcenty z producenta na

konsumenta, z podaży na popyt.

Fizjokraci w pełni docenili znaczenie konkurencji dla funkcjonowania rynku. Zjawiska gospodarcze łączyli oni z

wolnością i własnością, które następnie umiejscawiali w ogólnej wizji porządku naturalnego. Tym samym przygotowali

grunt dla ekonomii klasycznej, dla której rynek stał się kategorią ekonomiczną, obejmującą całokształt życia

gospodarczego. Dobro konsumenta oraz zasada konkurencji to zasadnicze wyznaczniki działalności gospodarczej.

Konkurencja według A Smitha jest formą niezależnego postępowania na rynku, którego rezultatem są ceny naturalne

towarów. Liberalizm klasyczny odwoływał się do zysku jako bodźca postępu gospodarczego. Jednocześnie dobro

jednostki uznane zostało za podstawowy czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego. Założenie, że każda jednostka

jest w stanie najlepiej zaspokoić swoje potrzeby, stało się wystarczającym uzasadnieniem słuszności haseł

leseferyzmu, wolności konkurencji, wolnego handlu, wolności umów, wolności wyboru zawodu itd.

W początkowym okresie leseferyzm utożsamiał wolną konkurencję z wolnością gospodarczą. Jednocześnie

wychodząc z założeń światopoglądowych twierdzono, że ustrój odwołujący się do wolności gospodarczej jest

najlepszą formą organizacji społecznej. J. S. Mill dokonał rozgraniczenia pomiędzy konkurencją a wolnością

gospodarczą, rozumianą jako ideał ustrojowy. Doskonała konkurencja, propagowana przez pierwotne formy

ekonomii klasycznej, zakłada stan, w którym żaden podmiot gospodarczy nie ma wpływu na podaż, a wskutek tego

i na cenę towaru. Konkurencja czysta zaistnieć bowiem może w warunkach dostatecznej liczby dostawców i

odbiorców na rynku, a wpływ każdego z osobna jest znikomy na funkcjonowanie rynku jako całości. Monopolizacja

gospodarki, która nasiliła się w II połowie XIX wieku, tworzyła warunki dla rozwoju monopolistycznej konkurencji.

Oczekiwany przez klasyków rynek, którego wyznacznikiem była idea czystej konkurencji, w wymiarze praktycznym

przyjął formę będącą pochodną konkurencji niedoskonałej. Idea konkurencji niedoskonałej odwołuje się nie tylko do

wyłącznie gospodarczych motywów działania, lecz uwzględnia także subiektywizm oraz uwarunkowania związane

z czasem i miejscem. Modelowi rynku budowanego przez myśl liberalną, odwołującego się do zasady konkurencji

doskonałej, zarzucano abstrakcyjność. Wiele nurtów ideowych podważa słuszność założeń metodologicznych

liberalizmu (szkoła historyczna).

Od początku XX wieku polityka gospodarcza zmierzała do maksymalizacji dobrobytu w warunkach wolności

gospodarczej. Ekonomika dobrobytu rozwijana przez szkołę w Cambridge i ośrodek wiedeński przyjęła instytucjonalny

kształt welfare state, realizowanej szczególnie intensywnie po II wojnie światowej. E. Durkheim łączył powstanie i

rozwój koncepcji państwa dobrobytu z rozwojem procesów industrializacji, urbanizacji i demokratyzacji życia

społecznego. Instytucje państwa dobrobytu stają się jednym ze sposobów zabezpieczenia nabywanych uprawnień

jednostkowych i grupowych w życiu społecznym i gospodarczym. Po II wojnie światowej nadano gospodarce rynkowej

nową postać poprzez instytucjonalną realizację podwójnej zasady: wolnej inicjatywy i społecznego zorganizowania.

Konieczne bowiem dla doktryny liberalnej stało się poszukiwanie sposobu połączenia podstawowych wartości

rynkowych z koniecznością bezpośredniego oddziaływania państwa na życie społeczne.

Zagadnienie konkurencji literatura przedmiotu ukazuje często w aspekcie historycznym. W ramach historycznej

eksplikacji prezentowane są etapy rozwoju teorii ekonomicznej, a na jej tle ukazana jest geneza i różne koncepcje

konkurencji. W okresie poprzedzającym nomotetyczny charakter ekonomii zasada konkurencji miała przede

wszystkim wymiar społeczny, określała ramy porządkujące system wymiany (K. Polanyi). Zasada wzajemności

obowiązująca w społeczeństwach tradycyjnych determinowała wymianę rynkową. Rozwój kapitalizmu

spowodował, że wzajemność charakterystyczna dla homo traditionalis zastąpiona została formą rynkową,

odwołującą się do homo rationalis . Zasada konkurencji w rozumieniu tradycyjnym straciła swój dominujący

społecznie charakter. Fizjokraci i szkoła klasyczna ukazywali pełną konkurencję nie jako społeczne, ale

ponadspołeczne prawo porządku, często interpretowane w kategoriach ortodoksyjnych. Skutki społeczne pełnej

konkurencji spowodowały, że w coraz większym stopniu jej ramy zakreślają systemy prawne. Państwo, stając się

gwarantem porządku konkurencji, przyjmuje formę państwa prawa bądź socjalnego państwa prawa.

Konkurencja w skali mikro ukazywana jest jako swoista strategia realizowana przez przedsiębiorstwo. Idea

konkurencji doskonałej wysuwa na plan pierwszy kwestie konkurencji cenowej. Upatruje w jej funkcjonowaniu

condicio sine qua non funkcjonowania rynku. Dla większości rynków jest to jednak forma trudna do zrealizowania.

W praktyce gospodarczej dominuje bowiem konkurencja niedoskonała, co oznacza, że przedsiębiorstwo posiada

swój rynek, dysponuje pewną skalą popytu na jego produkty. Strategia konkurencji dąży do zwiększania swego

udziału w rynku. Obszarem konkurencji może być sektor bądź jego segment. Działanie w ramach sektora oznacza

konkurowanie pełną gamą produktów we wszystkich segmentach rynku. Przedsiębiorstwo, realizując strategię

konkurencji czołowej, nazywanej też strategią działania uniwersalnego ( direct competition strategy ), musi

dysponować dużym kapitałem aby podjąć otwartą walkę konkurencyjną z innymi podmiotami. Strategię tę

wybierają najczęściej duże przedsiębiorstwa, mające już znaczące udziały w rynku. Walka o miejsce na rynku

oznacza dla małych przedsiębiorstw realizacje strategii „naśladowcy" lub „rzucających wyzwanie". Naśladowca

dąży do powiększenia udziału na rynku poprzez adoptowanie rozwiązań stosowanych przez liderów. Natomiast dla

„rzucających wyzwanie" strategia konkurencji ukierunkowana jest na przedsiębiorczość i działanie innowacyjne.

Czołowe pozycje na rynku umożliwiają korzystanie z profitów, jakie generuje duża produkcja, oraz efektów

synergicznych. Dla małych i średnich przedsiębiorstw walka o udziały na rynku oznacza najczęściej realizację

strategii „niszy rynkowej", której wyznacznikiem jest koncentracja na wybranej grupie asortymentów, określonej

grupie nabywców bądź rynku lokalnym. Atutem tej grupy przedsiębiorstw są niskie koszty produkcji oraz

atrakcyjność oferty rynkowej.

Strategia konkurencji może przyjmować formę przewagi konkurencyjnej, którą realizuje się na bazie kosztów bądź

jakości produktów. Celem strategii przywództwa kosztowego jest uzyskanie wiodącej pozycji pod względem

kosztów oraz sprzedaż towarów po niższej cenie, a przy stosowaniu takich cen, jak konkurenci, osiągnięcie

nadzwyczajnego zysku. Uprzywilejowana pozycja kosztowa pozwala na stosowanie strategii cenowych, zmuszenie

konkurentów do obniżenia cen, a tym samym rezygnacji z zysku. Stosowana przez największe przedsiębiorstwa w

sektorze strategia dominacji cenowej powoduje obniżanie cen w miarę spadku kosztów produkcji. Działania te

powodują podwyższanie barier wejścia na rynek dla nowych podmiotów. Umożliwia jednocześnie rozszerzenie

udziału przedsiębiorstwa w rynku. Wybór strategii przywództwa kosztowego jest szansą poprawy pozycji

konkurencyjnej najczęściej dla dużych przedsiębiorstw, pełniących funkcje liderów w sektorze. Natomiast strategia

przywództwa jakościowego (strategia dyferencjacji) bazuje na atrakcyjności oferowanych towarów, ich unikalnych

walorach. W praktyce oznacza obniżenie kosztów eksploatacji bądź podwyższenie wartości użytkowej produktu.

Warunkiem efektywności rynkowej strategii przywództwa jakościowego jest lojalność klienta wobec firmy i jej

wyrobów. Oznacza to konieczność oferowania wyrobów zaspokajających wyrafinowane potrzeby użytkowników po

cenach, które zapewniają zysk. Strategia przywództwa jakościowego uniemożliwia produkcję masową.

Przytoczone formy strategii konkurencji na rynku nie ukazują wszystkich rozwiązań stosowanych w warunkach

współczesnego rynku. Należy jednocześnie zaznaczyć, że realizowana w praktyce strategia konkurencji bazuje na

łączeniu różnych jej wariantów. Współczesny porządek współzawodnictwa odwołuje się w większym stopniu do

konkurencji funkcjonalnej niż cenowej. Realizacja w praktyce konkurencji funkcjonalnej oznacza nie tylko

stosowanie instrumentów cenowych, ale także jakości produkcji, nowoczesności produktów, warunków płatności i

dostaw, serwisu, reklamy, public relations itd. Producenci starają się kształtować własną podaż w sposób bardziej

atrakcyjny niż czynią to współkonkurenci. W takich warunkach przedsiębiorstwa są współzależne, a co ważniejsze

–współzależność tę biorą pod uwagę także przy ustalaniu cen. W praktyce gospodarczej zasada konkurencji

umożliwia: samodzielność decyzji podmiotów gospodarczych, oferowanie względnie nabywanie produktów po

cenach rynkowych, działania ukazujące atrakcyjność oferowanych na rynek produktów i usług.

Współczesne teorie ekonomiczne przedstawiają w sposób różnorodny zasadę konkurencji. Różnice te wynikają z

przyjętych założeń ideowych, akceptowanej doktryny czy też przesłanek politycznych. Zadaniem przekraczającym

ramy tej książki jest prezentacja całego spektrum możliwych interpretacji zasady konkurencji, jej oddziaływania na

rynek i życie społeczne. Dlatego też opis konkurencji ograniczony został do kilku orientacji ekonomicznych. W

dużym stopniu jest opisem makroekonomicznym i odwołującym się do przesłanek polityki konkurencji.

Niemiecka forma liberalizmu, określona w literaturze pojęciem Ordoliberalizm, została opracowana przez „szkołę

fryburską". Według ojca ordoliberalizmu, W. Euckena, gospodarka miała opierać się na „konkurencji podmiotów

gospodarczych, ściśle regulowanej przez państwo". 4 Podstawowym problemem jest „ustalenie relacji pomiędzy

porządkiem społecznym a wolnością, zapewnieniem rozwoju inicjatywie gospodarczej, zachowaniem równowagi

społecznej i odpowiedzialności". 5 Przedstawiciele szkoły fryburskiej wskazywali na konieczność poddania kontroli

prawnej państwa porządek współzawodnictwa na rynku (W. Eucken). Gwarantem wolności gospodarczej, wolnej

konkurencji, równych praw dla wszystkich podmiotów gry rynkowej jest silne państwo (A. Rüstow). W rozumieniu

ordoliberalnym punkt ciężkości konkurencji zostaje przeniesiony z prywatnych działań pojedynczych podmiotów na

płaszczyznę makrostruktur. Ustanowienie porządku konkurencji jest obowiązkiem systemu gospodarczego.

Budowaną na podstawach ideowych ordoliberalizmu społeczną gospodarkę rynkową F. Pilz określa „jako syntezę

wolności gospodarczej, zagwarantowanej systemem prawa z postulatami społecznego zabezpieczenia i społecznej

sprawiedliwości". 6

Ramy prawne porządku konkurencji nie ograniczają funkcjonowania systemu cen ustalanych w warunkach pełnej

konkurencji. Państwo poprzez system prawny dąży do ograniczenia interesów grupowych oraz przeciwdziała

praktykom naruszającym wolności obywatelskie. Struktury polityczne państwa przyjmują rolę organizatora i strażnika

konkurencji (F. Böhm) bądź arbitra (W. Röpke). Celem jego działania jest dążenie do wyrównania szans

uczestniczących w grze rynkowej partnerów. Ingerencja państwa powinna przyjmować formy zgodne z prawami rynku

i nie powinna ograniczać mechanizmów rynkowych (H. Lampert). Ordoliberalizm przypisywał zasadzie konkurencji

trzy funkcje. Zadaniem konkurencji jest minimalizowanie kosztów wytwarzania i dystrybucji. Konkurencja zmusza

przedsiębiorców do inwestowania uzyskiwanych zysków. Zadaniem konkurencji jest także dążenie do podwyższania

zysków, co w warunkach równowagi rynkowej cen oznacza poprawę jakości produktów, która może być realizowana

poprzez techniczny i organizacyjny postęp. W tym znaczeniu konkurencja staje się siłą motoryczną postępu i rozwoju.

Generuje zmiany ciągłe, których reperkusją w wymiarze ekonomicznym jest reprodukcja rozszerzona. Umożliwia ona

zwiększenie aktywności działania ludzkiego, rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności.

Ordoliberalizm łączy konkurencję gospodarczą z celami społecznymi. Pełna konkurencja na rynku oznacza

jednocześnie rozwijanie wolności i dobrobytu. Tworzy warunki nie tylko dla postępu technicznego i rozwoju

gospodarczego, ale także umożliwia oparcie życia społecznego na zasadzie sprawiedliwości oraz zapewnia

fundamenty realizowanej przez państwo polityki bezpieczeństwa socjalnego. H. Lampert zaznacza, że „konkurencja

na rynku wspiera sprawiedliwość przez dążenie do zmniejszenia zysków, skłania konkurentów do oferowania

alternatywnych produktów oraz tworzenia warunków do społecznej kontroli działań gospodarczych". 7 Ordoliberalizm w

swoich podstawach odwołuje się do koordynacyjnych działań konkurencji w płaszczyźnie poziomej, ale także

uwzględnia formy koordynacji pionowej, realizowanej na bazie działań państwa realizującego cele społeczne.

J. M. Clark nie jest zwolennikiem ograniczenia konkurencji przez system prawny czy też łączenia jej z celami

społecznymi państwa. Dla przedstawicieli szkoły neoklasycznej konkurencja przyjmuje postać niezależnego działania

przedsiębiorstw w produkcji i sprzedaży towarów, których celem jest osiągnięcie zysku. Konkurencja staje się formą

swoistej rywalizacji, nie zawsze bezpośredniej czy też świadomej. Rynek, kształtowany przez konkurencję cenową,

jest przede wszystkim koordynowany w płaszczyźnie poziomej. Umożliwia grę rynkową partnerom gospodarczym w

warunkach swobodnej interakcji pomiędzy popytem, podażą i ceną. Skutkiem działania konkurencji nie jest jednolity

rynek, ale różnicowanie się jego struktury w wielu płaszczyznach. Jej działanie wywołuje zmiany i jest źródłem

ciągłego rozwoju. J. M. Clark nie interpretuje konkurencji w kategoriach normatywnych, dowodzi bowiem, że jej istota

jest pochodną nieskończenie wielu pojedynczych aktów. Dla jednostkowych aktów rywalizacji wspólne jest dążenie do

podwyższenia skuteczności działania. Budowany na bazie konkurencji cenowej rynek preferuje więzi poziome. Makro

struktury gospodarcze są pochodną wielu wolnych rynków cząstkowych, tworzonych na bazie procesów

adaptacyjnych przyjmujących formę związków horyzontalnych.

Szkoła Chicagowska opowiada się także za pełną swobodą gry sił rynkowych, przywróceniem cenom ich funkcji

informacyjnych. Wymaga to ograniczenia działań interwencyjnych państwa w mechanizmy rynku. Punktem wyjścia

jest zapewnienie możliwie najszerszej skali wolności podmiotom gospodarczym. Wolnokonkurencyjny rynek

ogranicza zakres problemów rozwiązywanych środkami politycznymi. Zasadniczym celem jest uzyskanie poprzez

wymianę rynkową stanu koordynacji pozbawionej wszelkich form przymusu. W skali makrospołecznej oznacza to

kontrolę sfery gospodarczej nad siłami politycznymi. Szkoła Chicagowska operuje długookresową perspektywą

czasową. Nawiązuje tym samym do austriackiej szkoły (L. von Mises, F. A. von Hayek). Wskazuje jednocześnie, że

swobodna gra sił rynkowych umożliwia uzyskanie stanu optymalnego, będącego jednocześnie punktem

równowagi. Odwołuje się tym samym do V. Pareto koncepcji równowagi społecznej.

Proponowany przez Szkołę Chicagowską model konkurencji preferuje działanie adaptacyjne do wymogów rynku.

Koordynacyjne działanie konkurencji, adaptacyjne dostosowanie się podmiotów są wyznacznikami spójności

społecznej. Szkoła Chicagowska wykazuje, że równowaga cenowa nie jest możliwa w krótkich okresach czasowych

(ma ona miejsce w długich okresach czasowych). Na rynku istnieją również monopole. Tworzone są w tych sektorach

gospodarki, w których ze względów technicznych korzystniejsza jest produkcja w jednym przedsiębiorstwie. Monopol

techniczny staje się naturalną konsekwencją działania mechanizmów rynku. Funkcjonowanie monopolu jest

regulowane przepisami prawnymi. Działalność monopoli poddana jest kontroli społecznej.

E. Kantzenbach, opisując konkurencję, odwołuje się do jej funkcji, wśród których wymienia:

sterowanie podziałem dochodu według kryterium sprawności rynkowej,

zapobieganie wszelkim formom wyzysku,

wymuszanie popytowo zorientowanej struktury podaży,

rozdział czynników w procesie produkcji,

elastyczne dopasowanie zmian strukturalnych,

umożliwienie szybkiego postępu technicznego, zapewniającego jednocześnie wysoki wzrost

gospodarczy. 8

Trzy pierwsze funkcje należy określić jako statyczne, natomiast dwie ostatnie jako dynamiczne. W wymiarze

statycznym zasady konkurencji, dążenia poszczególnych podmiotów życia gospodarczego są skutecznie

dyscyplinowane. Z drugiej strony dynamiczny aspekt konkurencji, stając się wyznacznikiem polityki gospodarczej

państwa, jest czynnikiem równowagi gospodarczej i społecznej.

Problem zdefiniowania konkurencji w kategoriach socjologicznych nastręcza wiele trudności. Wieloaspektowa

interpretacja konkurencji prowadzona na gruncie ekonomii nie ułatwia rozwiązania tego problemu. Wymiar

ekonomiczny konkurencji łączony jest z jej aspektem ideologicznym, uwarunkowaniami politycznymi oraz

doświadczeniami historycznymi poszczególnych społeczeństw. Podkreśla się jej związki z demokratycznymi formami

władzy. Zaznaczając, że konkurencja jest warunkiem wolności politycznej oraz podstawą demokratycznego porządku

społecznego. F. von Hayek określa „konkurencję jako zjawisko porządku istniejącego wewnątrz społeczeństwa". 9 W

tym znaczeniu istotę konkurencji oddają kształtujące się w społeczeństwie procesy świadomości, budowane na bazie

przepływających informacji rynkowych. Według F. von Hayeka w sferze świadomości tkwią korzenie jedności i

spoistości systemu gospodarczego. Natomiast L. von Wiese odwołuje się do stosunków społecznych, kształtowanych

przez konkurencję gospodarczą. Konkurencja na rynku umożliwia uświadomienie ukrytych interesów i ich jawną

artykulację. Powstające antagonizmy poddane są procesom koncentracji, które w wymiarze społecznym przyjmują

początkowo formę quasi -grup, a później grup społecznych i instytucji. Dążenia jednostkowe przyjmują ostatecznie

formę celu działania grup społecznych i instytucji, które nadają kształt stosunkom społecznym. Ukazane przez F. von

Hayeka i L. von Wiese powiązania pomiędzy konkurencją a życiem społecznym są nie do końca przekonywające. F.

von Hayek posługuje się mało precyzyjnym i jednocześnie trudnym do operacjonalizacji pojęciem świadomości.

Natomiast L. von Wiese buduje swoją koncepcję na działaniu sił antagonistycznych, co nie oddaje w pełni

rzeczywistości społecznej. Konkurencja wytwarza napięcia pomiędzy podmiotami gospodarczymi, ale nie musi

przybierać formy antagonizmu bądź konfliktu.

Do koncepcji konkurencji L. von Wiese odwołuje się E. Buβ. Określa on konkurencję jako „aktywne, świadome i

wzajemne stosunki społeczne, które łączą różnorodne antagonistyczne interesy i formy interakcyjnego dialogu.

Wiążą także dążenia jednostkowe i cele organizacji. Ich rezultaty działalności poddane są kontroli w oparciu o

obiektywne i racjonalne miary". 10 Jednocześnie zaznacza, że konkurencja kieruje społecznymi zachowaniami.

Wzrost sprawności działania jednego z konkurentów pobudza do działania inne podmioty. E. Buβ zaznacza, że

konkurenci działają na rynku, opierając się na zasadzie akcji i reakcji. Siłą napędową są „jednostkowe staranie,

korzyści rynkowe, gospodarcze wyniki". 11 E. Buβ podkreśla, że „cena rynkowa, sprawność produkcyjna innych

konkurentów działa jak obiektywne, społeczne ciśnienie" 12 . Powoduje reakcję pojedynczych przedsiębiorstw,

przyjmujących formę innowacji bądź naśladownictwa. Według E. Buβa konkurencja generuje następujące procesy:

dopasowania

rozwoju

selekcji

socjalizacji. 13

Zasada konkurencji niesie pewne treści, kształtowane przez prawa i normy ekonomiczne. Ich adresatem jest z

jednej strony system jako całość, a z drugiej pojedyncze podmioty gospodarcze. Interpretacja treści konkurencji

jest uzależniona od sytuacji rynkowej. Zachowania i reakcje rynkowe podmiotu są warunkowane również ich

interesami gospodarczymi. Zasada konkurencji umożliwia elastyczne dopasowanie tych czynników na rynku.

Funkcja dostosowawcza ma przede wszystkim wymiar gospodarczy. Skutkiem działania konkurencji jest bowiem

elastyczne dostosowanie skali podaży do istniejącego popytu w wymiarze makro i mikro-gospodarczym. E. Buβ

łączy procesy rozwoju z wyzwalaną przez konkurencję innowacyjnością. Korelacja ta jest problemem powszechnie

znanym w literaturze. E. Buβ nie wnosi nic nowego, opisując związki pomiędzy konkurencją a rozwojem. Odwołuje

się przede wszystkim do powszechnie znanych koncepcji J. Schumpetera, który w innowacyjności i

przedsiębiorczości upatrywał źródło rozwoju. Działania innowacyjne umożliwiają przejście od wyjściowego do

wyższego stanu wewnętrznej struktury organizmu gospodarczego. Ogólnie innowację można określić jako zmianę

umożliwiającą efektywniejsze niż dotychczas wykorzystanie potencjału techniczno-technologicznego oraz czynnika

ludzkiego. Celem działań innowacyjnych jest wyższy poziom gospodarowania. J. Schumpeter wyróżnił statyczne i

dynamiczne formy rozwoju. W pierwszym przypadku o skali rozwoju decydują małe i ciągłe zmiany. Natomiast

rozwój dynamiczny jest pochodną zmian o charakterze skokowym. Jednocześnie austriacki uczony zaznaczał, że

dążenie do zachowania stanu równowagi, jak i spontanicznych zmian jest generowane przede wszystkim przez

wewnątrzsystemowy potencjał energetyczny.

Na bazie konkurencji realizowane są „procesy selekcji pomiędzy sprawnością a niesprawnością". 14 Celem

konkurencji jest dążenie do optymalnego usprawniania działań w sferze gospodarczej i społecznej. Ukierunkowana

potrzebami społecznymi przyjmuje w wymiarze państwa kształt polityki społecznej. Natomiast w płaszczyźnie

gospodarczej jest wyznacznikiem realizowanej polityki gospodarczej, której sprawność mierzona jest pieniądzem.

Mierniki pieniężne umożliwiają dokonanie ocen porównawczych, określenia poziomu zysków i strat. Konkurencja

determinuje sprawność w życiu gospodarczym i społecznym na różnych jego etapach: przygotowania działań, ich

instrumentalizacji, podziału i specjalizacji, organizacji i racjonalizacji działań itd. Jest czynnikiem regulującym

podział pracy na rynku, umożliwia koncentrację sił gospodarczych oraz harmonizuje i koordynuje działania

podmiotów. Konkurencja wymusza innowacyjny „ruch do przodu", jak też naśladowanie osiągnięć innych, co

umożliwia sprawne zużytkowanie nagromadzonej energii społecznej i gospodarczej .

Konkurencja generuje także procesy socjalizacji. E. Buβ podkreśla wpływ konkurencji na wychowanie. Jej działanie

na rynku sprawia, że uspołecznienie przyjmuje formę procesu dynamicznego. Jednostki przynależą do coraz to

nowych grup społecznych, uczą się nowych ról społecznych, które następnie wypełniają. Działanie konkurencji

sprawia, że mechanizm ten działa permanentnie – jednostka wychodzi z jednych grup i ról, a wchodzi w nowe.

Proces uczenia się nowych ról, jak i ich pełnienia nie ogranicza się do biernego percypowania ról narzuconych.

Jest on bowiem implikowany zarówno konformizmem, jak i innowacją twórczą. Jednostka staje się kreatorem

rzeczywistości, czynna i twórcza realizacja ról wnosi do systemu wartości elementy nowe, staje się wyznacznikiem

postępu społeczno-kulturowego. Konkurencja, oddziałując na procesy uczenia się i twórczego pełnienia ról

społecznych, kształtuje cechy osobowości. E. Buβ zaznacza wpływ konkurencji na formowanie się

„indywidualizmu, sprawnego działania, myślenia w kategoriach potrzeby–koszty, podejmowania ryzyka i

pionierskich przedsięwzięć, ruchliwości społecznej". 15

E. Buβ w swojej koncepcji, ukazującej związki pomiędzy konkurencją a życiem społecznym, opisuje przede

wszystkim procesy społeczne. Zasada konkurencji staje się „platformą" formowania się stosunków społecznych.

Narzuca ona zasady normujące relacje pomiędzy partnerami oraz konstruuje układ powinności i obowiązków w

różnych sferach życia. Kształtuje określone wzory działania, ale także motywy, aspiracje i postawy jednostek.

Badania oddziaływania konkurencji na życie społeczne nie można ograniczyć do ukazania jedynie jej wpływu na

stosunki społeczne. Równie istotnym problemem jest poszukiwanie korelacji pomiędzy konkurencją a strukturami

społecznymi. Problem ten nie jest szczegółowo analizowany przez E. Buβa.

Pełna konkurencja na rynku atomizuje struktury społeczne zarówno w sferze podaży, jak i popytu. Na

zatomizowanym rynku funkcjonuje relatywnie duża liczba podmiotów. Zgodnie z wymogami konkurencji więzi

aktorów na rynku nie mogą przybierać znaczących rozmiarów. W wielu przypadkach więzi organizacyjne są

prawnie zabronione ze względu na szkodliwą dla funkcjonowania rynku jego kartelizację i monopolizację. W

warunkach rynku atomizacja nie oznacza dezorganizacji. Integracja na rynku nie jest skutkiem działania struktur

organizacyjnych. Przyjmuje przede wszystkim kształt integracji komunikatywnej, budowanej na bazie informacji

generowanych przez system cen. One bowiem decydują o zakresie, częstotliwości i sile interakcji podmiotów

rynkowych. Powiązanie pomiędzy podmiotami rynku ma ostatecznie charakter informacyjny. Oznacza to, że

transakcji dokonuje się za pośrednictwem symboli. Wszelkie operacje handlowe są oparte na cenie, którą określa

pieniądz. System cen niesie w sobie informacje o rynku. Inflacyjny wzrost cen, malejąca siła nabywcza pieniądza

pobudza do „wzmożonych reakcji ze strony jednostek i grup społecznych". 16 Długotrwała inflacja prowadzi do

„narastającej dezintegracji życia, (...) stanu anarchii oraz do rozkładu struktur społecznych". 17 Choroba inflacyjna

jest stanem rynku, na którym nie funkcjonuje w pełni system konkurencji. W działaniu praktycznym konkurencja jest

zastępowana spekulacją. Poza spekulantami na inflacji tracą niemal wszystkie grupy społeczne. Funkcjonowanie

konkurencji stymuluje ewolucyjne zmiany struktur społecznych. Jej eliminacja z życia gospodarczego oznacza

najczęściej rewolucyjną przebudowę struktur społecznych.

Wpływ konkurencji na kształt struktur społecznych nie oddaje w pełni analiza przyjmująca formę zależności

kauzalnej. Jak słusznie zauważa K. Opp związki te mają obopólny wymiar. „Rynek oddziałuje na struktury

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: