Bystro Nazwiska polskie KSIKA I WIEDZA ;. rAA ; t y "Ksika i Wiecja", Warszawa l993 .. , ,, tY. " 1 ISBN 83-05-12636-6 yjemy dzi w okresie potnych zawirowa historii: zmieniaj si ustroje, sabn mocarstwa, rozpadaj si federacje; w sferze ducha obserwujemy natomiast kryzys zastanych wartoci, odgrzebywanie zapomnianych, poszukiwanie nowych. Nasza dotychczasowa maa stabilizacja si zachwiaa. Naturalnm odruchem czowieka zagro- onego zarwno w sferze materialnej, jak i duchowej jest ch zna- lezienia trwaych punktw oparcia. Aby je znale, trzeba okreli wasn tosamo, odpowiedzie sobie na pytania: Kim jestem? Kim byli moi przodkowie? Do czego zobowizuje mnie tradycja domu, rodziny? Te refleksje nasuny mi si w zwizku z inicjatyw jednego z dziennikw oglnopolskich. Ot "Kurier Polski" ogosi w wielkanocnych numerach swojego Magazynu artykuy powicone historii, genezie i typom nazwisk spotykanych w Polsce. Wystpi take z propozycj udzielania - na zamwienie czytelnikw - infrmacji o ich nazwiskach, z propozycj " rozszyfrowywania" tych nazwisk. Mnie powierzono funkcj "deszyfranta". Reakcja czytelnikw na propozycj "Kuriera" przesza nasze najmielsze oczekiwania. Pisz ludzie sdziwi, pisz modzi, zdarzaj si listy uczniw. We wszystkich niemal listach przewijaj si pytania: Skd si wzio moje nazwisko? Skd mj rd? Czy tradycja rodzinna o genezie nazwiska jest prawdziwa? Nie kady np. wie, e Mickiewicze, Andruszewicze, Fedorowicze Maksymowicze wywodz si z Kresw, podobnie jak Adamczukowie oraz esiowowie, e z pnocn Polsk zwizani s nosiciele nazwisk typu Adamiak, Janiak, natomiast z Maopolsk - Adamkowie, Janikowie i Pawelcowie, e nosiciele nazwisk utworzonych od nazw wielkich miast byli najczciej pochodzenia ydowskiego. rdem najwaniejszych informacji o pochodzeniu i sposobach ksztatowania si nazwisk polskich jest monografia Jana Stanisawa Bystronia Nazwiska polskie, ksika napisana niemal siedemdziesit lat 5 cowaniach? Odpowied na takie i podobne pytania jest jednoznaczna - ksika Bystronia zachowuje nadal ywotno i aktualno. Sprbujmy to uzasadni. Antroponimy, czyli imiona i nazwiska ludzi, mog by obiektem bada wielu dyscyplin, m.in. historii, prawa, logiki, jzykoznawstwa. Ksika J. St. Bystronia nie naley sensu stricto do adnej z wymienionych dyscyplin; jej autor - jak sam zaznacza we wstpie do swojej ksiki - nie by bowiem ani historykiem, ani prawnikiem, ani flologiem. A mimo to Jan Stanisaw Bystro (1892-1964) by naukowcem o niesychanie rozlegych zainteresowaniach. Bada histori kultury polskiej w ogle, a kultur ludow w szczeglnoci, bada zwyczaje i obyczaje, zajmowa si socjologi wychowania i literatury, teori komizmu, socjologi miasta. By wic etnologiem, folkloryst, socjologiem, historykiem kultury. Ilustracj jego osigni niech bdzie niewielka cz bibliografi jego prac: Slowiaskie obrzgdy rodzinne (1916), Studia nadzwyczajami ludowymi (1917), Pieni ludu polskiego (1924), Wstgp do ludoznawstwa polskiego (1926), Nazwiskapolskie (1927), Przyslowiapolskie (1933), Dzieje obyczajw w dawnej Polsce (1933-1934), Literatura ludowa (1936), Kultura ludowa (1936), Ksigga imion w Polsce uywanych (1938), Socjologia (1939), Komizm (1939), Etnografia Polski (1947), Warszawa (1949). W centrum zainteresowa badawczych Bystronia znalaza si wic kultura polska w rozlicznych jej przejawach i w rnych odniesieniach interdyscyplinarnych. Dlatego te przedstawiciele wielu dyscyplin z zakresu szeroko rozumianej humanistyki chtnie i czsto odwouj si do prac Bystronia. Autor ksiki Nazwiska polskie tak pisze o zawartoci tej publikacji: "Jedynym tematem mej ksiki jest zwyczaj nazywania osb, jego ksztatowanie si i zmiany w cigu wiekw". Specjalistyczne badania z w y c z aj u nadawania nazwisk (oraz ich genezy i przeksztace) przeprowadzone kilkadziesit lat temu nie mog utraci w i a r y g o d n o c i, s wic nadal aktualne. Uchwycone wtedy tendencje w rozwoju nazewnictwa polskiego - ujmowane zarwno 6 W polskim systemie nazewniczym pen nazw osobow tworzy imi i nazwisko. Istniej przy tym prawnie dopuszczalne moliwoci uywania dwu imion, np. Kamil Krzysztof, Jzef Ignacy, Mieczysaw Franciszek, Maria Teresa, Anna Maria, oraz jednego wprawdzie, lecz dwuczonowego nazwiska, np. Curie-Skodowska, Gil-Kowalska, Ostoja-Owsiany, Kor- win-Mikke, Sia-Nowicki. Systemy antroponimiczne innych krgw jzykowych s bardziej rozbudowane, np. w onomastyce rosyjskiej obowizuje system trjelementowy, tzn. pena ofcjalna nazwa skada si z 1) imienia, 2) otczestwa, czyli okrelenia utworzonego od imienia ojca, i 3) waciwego nazwiska, por. Lew Nikoajewicz Tostoj, Igor Aleksan- drowicz Moisiejew. Trjelementowy system obowizywa w dawnym Rzymie, por. Marcus Tullius Cicero, Titus Flavius Vespasianus. Jeszcze bardziej zoony system nazewniczy stosuj Arabowie. Nazwisko jako kategoria prawna pojawio si stosunkowo niedawno. Sama koncepcja nazwiska jako formy identyfikacji prawnej pochodzi z XVIII w. Powszechny obowizek posiadania nazwiska oraz zwizan z tym stabilizacj nazwisk wprowadziy dopiero wadze zaborcze w XIX w., a peny prawny system nazewniczy jest dzieem polskiego ju, dwudziesto- wiecznego ustawodawstwa. Wczeniej czowiekowi wystarczao imi, uzupeniane w razie potrzeby dodatkowymi, uwarunkowanymi sytuacyjnie, okreleniami. Podstawow funkcj kadej nazwy wasnej, a wic zarwno imienia, jak i nazwiska, jest funkcja oznaczajca, signifkujca, czyli wyrniajca jego nosiciela spord pozostaych indywiduw, indywidualizujca. Tak okrelaj t funkcj logicy, takie stanowisko zajmuj jzykoznawcy. W rekon- struowaniu genezy i funkcji antroponimw nie sposb jednak pomin aspektu psychologicznego, emocjonalnego, kulturowego, np. dlaczego nazwisko aba, jeli nosi je szlachcic, jest adne, a jeli nosi je chop, jest nacechowane ujemnie, dlaczego nazwiska s wartociowane, dlaczego staj si przedmiotem handlu itp., itp. Ju od najdawniejszych czasw panowao przekonanie, e imi nie 7 r , ==y wyawia cctily VSUVU woci, a zmiana imienia powoduje ingerencj w istot czowieka, modyfiku- je jego egzystencj. Zwizek imienia z osob jest bardzo cisy: zmiana imienia zapowiada zmian osobowoci, a zmiana osobowoci jest sankcjonowana zmian imienia - wystarczy przypomnie tu zamian imienia Abram `ojciec mj jest wzniosy' na Abraham `ojciec mnstwa', Jakub `niech Bg strzee' na Izrael `ten, ktry walczy z Bogiem', przemianowanie Szymona `wysuchany od Boga' w Piotra `skaa, opoka', przyjmowanie nowego imienia przy lubach zakonnych czy symboliczn zmian Gustawa `opoka Gotw' w Konrada `miay w radzie'. W sowiaskim krgu kulturowym czasw przedchrzecijaskich imi spenia rwnie okrelon funkcj spoeczn - wyrnia poszczeglnych czonkw rodu, ale zarazem zawiera magiczn moc - yczenie, ktre zgodnie z wol nadawcw miao konstytuowa osobowo jego nosiciela, a wic Borzysaw mia zyska saw w boju, Stanisaw - sta si sawnym, a Sulibrat - by lepszyrn, moniejszym od brata. Po przyjciu chrzecijastwa imi chrzestne byo dodatkowo znakiem oddania pod protekcj witego patrona. Wspczenie motywy nadawania takiego, a nie innego imienia s do zrnicowane; pozostaje nadal wany wzgld religijny (obserwujemy nawet renesans imion biblijnych: nowotestamentowych - ukasz, Maciej, Mateusz, Marta, Magdalena, oraz starotestamentowych - Dawid, Daniel, Jakub, Adam, Ewa, Rut); wane s tradycje rodzinne i imiona pamitkowe - na cze" dziadka, stryja, babci itp. Wyborem imienia czsto rzdzi " moda, moda bohaterw telewizyjnych, kinowych, literackich. Wiele osb stara si zharmonizowa brzmienie imienia z brzmieniem nazwiska, by unikn kontrastu midzy patosem imienia a proz, potocznoci nazwiska (cho kady z nas moe poda przykady naruszenia takiej harmonii). Nieobca jest te wiara w magiczn moc imienia, np. e oryginalne imi zapewni oryginalne ycie jego nosicielowi, lub te, e nosiciele tego samego imienia maj wiele cech wsplnych, wynikajcych wanie z tej wsplnoty; powstaj nawet "portrety" imion (por. np. Portrety imion Kazirniery Iakowiczwny). OSOPy. 1V Jalllu )awin rodowisku, np. w klasie szkolnej, w ktrej wystpuje kilku uczniw o tym .tnym imieniu, zachodzi konieczno zastosowania dodatkowych okrele, czyli przezwisk. Historycznie biorc, przezwisko jest poprzednikiem nazwiska, jest nie ustabilizowan prawnie form nazwiska. Wspczenie przezwisko moe wystpowa obok nazwiska lub - czciej - zastpowa je w okrelonym krgu, w kontaktach nieoficjalnych. Przezwisko powstaje w rodowisku, w ktrym dany osobnik yje. Ma - w przeciwiestwie do nazwiska - ywe znaczenie realne, jest czytelne dla tych, ktrzy si nim posuguj. Punktem wyjcia do jego powstania moe by jaka cecha psychiczna lub fizyczna, por. np. Cichy, Bystro, Dugosz, Mdrek, Biaas, Wsik; podobiestwo do zwierzcia lub roliny, np. Wrona, Wilk, Orze, Kaczor, Komar czy Db, Jawor, Ogrek, Orkisz, Grzyb, Tatarka. Podstaw przezwiska moe sta si take nazwa zajcia lub urzdu, por. Kowal, Stolarz, Krawiec, Skrzypek, Grnik, Dziedzic, Sotys, Wjt, Kocielny, Dziekan, Papie, Chory; miejsce zamieszkania, np. Podleny, Nagrny, Moczarny; pochodzenia, np. Czech, Moskal, Niemiec, Szwed, Tatar, Wgrzyn oraz Mazur, Gral, Kujawa, Podlasiak, Podolak, Bojko. Czasem podstaw do utworzenia przezwiska bya trudna do odtworzenia przygoda, powiedzonko, np. Eeli (od znieksztaconego jeeli), Ozaist (od znieksztaconego zaiste), Panie Kochanku, Prawda itp. Zdarzaj si przezwiska om...
bogg