Rejsy po Nilu
przewodnik
Fabian Welc
Copyright© Fabian Welc - Fabian.Welc@wp.pl
Wszelkie prawa zastrzeżone
Mapa trasy rejsu po Nilu
Spis treści
· Starożytne Teby - wstęp
· Wielka świątynia Amona Ra w Karnaku, (Karnak)
· Świątynia Amona Ra w Luksorze, (Luksor)
· Zachodni Brzeg i Góra Tebańska (Teby Zachodnie)
· Świątynia Horusa w Edfu (Edfu)
· Świątynia w Kom Ombo
· Asuan
· Abu Simbel
· Memfis, Sakkara
· Wielkie piramidy w Gizie
· Tablica chronologiczna
Starożytne Teby - wstęp
Oryginalna, staroegipska nazwa dzisiejszego Luksoru i Karnaku brzmiała Waset (czyt. Łaset), co można przetłumaczyć jako berło. Antyczni Grecy z nie do końca znanych nam powodów nazwali to miejsce Tebami. Niektórzy badacze sugerują (choć nie jest to argument zbyt przekonywujący), że starożytne określenia świątyń w Luksorze – Ipet Resut, czy Medinet Habu – Dżeme, dla Greków brzmiały podobnie, jak nazwy niektórych miast w Beocji, w tym greckich Teb.
W początkowym okresie Teby były mało znaczącym prowincjonalnym ośrodkiem, o którym - np. z okresu Starego Państwa - zachowało się bardzo niewiele wzmianek. Przełom nastąpił w tak zwanym Pierwszym Okresie Przejściowym (ok. 2181-2133 p.n.e.). Wtedy to, po kilkudziesięciu latach chaosu związanego z całkowitym upadkiem władzy centralnej, a tym samym rozpadem państwa, wywodzący się stąd lokalni władcy, zjednoczyli pod swoim berłem Górny i Dolny Egipt, zapoczątkowując tym samym nową XI dynastię, zwaną również tebańską. Od tej chwili (początek II tysiąclecia p.n.e.) miasto staje się religijnym i politycznym centrum ponownie połączonego w jeden organizm królestwa.
Lokalnym bogiem Teb oraz całego nomu (czyli prowincji) tebańskiego był bóg Amon, oraz wojowniczy Montu, czczony w położonym niedaleko na południu mieście Armant. Nowi władcy postanowili Amona uczynić najważniejszym bogiem w całym państwie, co niosło za sobą daleko idące konsekwencje natury religijnej i politycznej.
Posąg Amona tebańskiego ze świątyni Karnaku
Aby urzeczywistnić ten plan, kapłani połączyli Amona z prastarym bogiem słońca Ra, tworząc w ten sposób nową postać w panteonie bóstw. Dzięki temu posunięciu Amon awansował do pozycji boga państwowego, któremu w Tebach, jak i w całym Egipcie zaczęto wznosić liczne świątynie i kaplice kultowe. Podkreśleniem jego niepośledniej pozycji był przydomek Pana Nieba, Król Bogów, lub Pan Tronów Obydwu Krajów. W tym też czasie rozpoczęło się wznoszenie świątyni na terenie dzisiejszej wioski Karnak.
Z wielkiego ośrodka miejskiego jakim były niewątpliwie Teby zachowało się bardzo niewiele śladów. Archeologom udało się odsłonić skromne fragmenty starożytnej zabudowy, zagrzebanej obecnie pod kilkumetrową warstwą osadów i ziemi. Główną przyczyną tego stanu rzeczy jest pokrycie obszaru niegdysiejszych Teb, współczesną zabudową miejską, a także podniesienie się poziomu wód gruntowych (za sprawą budowy dużej Tamy Asuańskiej), co skutecznie uniemożliwia dotarcie do najstarszych warstw osadniczych. Sporadyczne wykopy archeologiczne powstawały i powstają jedynie w tych miejscach, gdzie rozpoczynają się nowe inwestycje budowlane.
Splot tak niekorzystnych czynników spowodował, że o układzie starożytnego miasta, jego architekturze i planie nie wiemy prawie nic. Możemy jedynie przypuszczać jak wyglądał znajdujący się tu pałac królewski, domy wielmożów czy wreszcie skromniejsze siedziby zwykłych poddanych faraona. Cała nasza wiedza na ten temat czerpana jest z reliefów zdobiących ściany grobowców możnowładców, pochowanych u podnóża słynnej Góry Tebańskiej znajdującej się na zachodnim brzegu Nilu. Jest to jednak zbyt mało aby wyjść poza sferę hipotez i domniemań.
Należy wspomnieć, iż w ostatnich latach władze egipskie zdają sobie sprawę z narastającego problemu jakim jest niekontrolowany rozwój osadnictwa wokół terenów skrywających antyczne pozostałości. Miejscowa Służba Starożytności coraz bardziej skrupulatnie i drobiazgowo weryfikuje wszystkie wnioski starające się o koncesje na nowe inwestycje. Część z nich została nawet zatrzymana, gdyż stwierdzono, iż znajdują się one w zbyt bliskim sąsiedztwie terenów objętych ochroną. Innym nierozwiązywalnym jak do tej pory problemem jest silne zasolenie wód gruntowych, a ich wysoki poziom sprawia, że poważnie zagrożone zniszczeniem są najpiękniejsze reliefy świątyni w Karnaku i Luksorze.
Karnak, to arabska nazwa wioski, na obrzeżach której rozciągają się ruiny świątyń dedykowanych Amonowi tebańskiemu oraz jego małżonce bogini Mut. Bóstwa te tworzyły świętą rodzinę, lub jak określają to badacze boską triadę, która tak jak inne tego typu związki miedzy bóstwami w Egipcie, mogła stanowić pierwowzór dla chrześcijańskiej idei trójcy świętej.
Obszar starożytnych budowli świątynnych zamyka ze wszystkich stron masywny mur z cegły mułowej, który ma szerokość prawie dwóch metrów, a jego pierwotna wysokość sięgała ponad 10 m. Co ciekawe, nie miał on żadnego znaczenia militarnego, jedynie religijne, oddzielając sacrum od profanum – czyli pozostałej części miasta.
Główne centrum założenia stanowiła wielka świątynia poświęcona Amonowi Ra, nosząca staroegipską nazwę Ipet Isut co znaczy dosłownie „Miejsce najbardziej wybrane”.
W górnej części tego bloku, widoczny jest hieroglificzny zapis nazwy Karnaku - Ipet Isut
Ipet Isut rozbudowywano przez 2000 lat, tworząc z biegiem czasu skomplikowany układ pylonów, dziedzińców oraz sal kolumnowych pokrytych niezliczonymi ciągami inskrypcji hieroglificznych. Swoje ślady zostawili tu prawie wszyscy władcy, począwszy od faraonów okresu Średniego Państwa, a skończywszy na cesarzach rzymskich. Faraonowie dysponujący większymi środkami finansowymi jak Totmes III, Amenhotep III, Ramzes II, dostawiali do świątyni kolejne pylony i sale kolumnowe, inni krócej panujący i rządzący już krajem nie tak zamożnym, często przywłaszczali sobie budowle wzniesione przez poprzedników, wymazując ich imiona i wpisując własne, co zresztą stało się w pewnym momencie powszechną praktyką.
Nie ma jednak wątpliwości co do tego, że kompleks Amona Ra w Karnaku, stał się głównym centrum religijnym i politycznym w Egipcie, a jego kapłani zaczęli wywierać coraz silniejszy wpływ na politykę i rządy kraju. W skarbcach świątynnych ulokowane były nieprzebrane bogactwa deponowane przez faraonów chcących zaskarbić sobie łaski Amona - Króla Bogów.
Nie jest tajemnicą, że służący w świątyni kler decydował często o wyborze władców. Miało to miejsce np. w przypadku elekcji Totmesa IV, który na tzw. Steli Snu opisał, jak to na króla Egiptu wyznaczył go posąg Amona niesiony przez kapłanów podczas jednego ze świąt celebrowanych w świątyni. Przypadek ten, a także inne liczne podobne sytuacje, wskazują jednoznacznie na stopniowe i systematyczne wzmacnianie się roli kleru Amona, na czele z jego arcykapłanem. Proces ten został ukoronowany całkowitym przejęciem przez nich władzy ok. X w. p.n.e. (ok. 1069 p.n.e.), zapoczątkowując tym samym XXI dynastię, kapłanów – faraonów.
Świątynie w Karnaku można podzielić na trzy zasadnicze części, oddzielone od siebie grubymi murami, wzniesionymi z cegły mułowej. Najbardziej centralnie położoną, a jednocześnie najstarszą partią, jest główny ciąg pylonów i dziedzińców poświęconych triadzie tebańskiej - Amonowi, Mut, oraz Chonsu. Nieco dalej na północy znajduje się mniejszy okręg dedykowany bogowi Montu, który pierwotnie był głównym bogiem Teb i okolic. Z kolei na południu wznosi się zespół świątyń poświęconych bogini Mut, które połączono szeroką aleją sfinksów z przybytkiem luksorskim.
Świątynia ma dwie osie znaczone szeregiem ogromnych monumentalnych bram zwanych pylonami. Między nimi znajdują się skomplikowane ciągi sal i dziedzińców wznoszonych etapami przez kolejnych władców. Łącznie wybudowano tu aż 10 pylonów z czego 6 na głównej osi wschodnio – zachodniej, oraz 4 na osi północno – południowej. Główną oś wschodnio – zachodnią połączono z Nilem szerokim kanałem oraz kamiennym nabrzeżem, które swoją obecną formę uzyskało za czasów XXV dynastii. Dzisiaj od tego pomostu turyści zaczynają zwiedzanie świątyni karnackiej, zaś ślad nieistniejącego już kanału znaczy współczesna droga asfaltowa.
Między wspomnianym nabrzeżem a znajdującym się dalej I pylonem, można dostrzec pozostałości instalacji wodnych wzniesionych w Okresie Późnym (664-332), które zasilały znajdujący się tu wówczas rozległy ogród. Bezpośrednio przed samym pylonem ciągnie się niewielka aleja sfinksów z głowami baranów (świętymi zwierzętami boga Amona były m.in. baran oraz gęś), noszącymi w większości inskrypcję arcykapłana Amona - Pinodżema I z XXI dynastii, będącego jednym z tych kapłanów Amona, który koronował się na faraona Egiptu.
Główną oś świątyni Amona otwiera wspomniany już monumentalny pylon składający się z dwóch płasko ściętych wież. Data jego budowy nie jest pewna, badacze przypuszczają, jednak że powstał pod koniec historii starożytnego Egiptu tj. w czasach XXX dynastii (w okresie poprzedzającym podbój Egiptu dokonany przez Aleksandra Wielkiego w roku 332 p.n.e.). Jego cechą charakterystyczną są nie do końca obrobione bloki piaskowca, co świadczy o tym, że całego projektu nigdy nie ukończono. Pozwala to poznać techniki stosowane przez starożytnych kamieniarzy.
Lico I pylonu, widoczne nieobrobione bloki, oraz nisze mieszczące maszty
Jeszcze większą wartość poznawczą ma niepozorny stos suszonych cegieł przylegający do jego południowo - zachodniego lica. Jest to pozostałość po rampie budowlanej służącej do transportu bloków. Stanowi również dowód na to, że właśnie taką drogą transportową posługiwali się starożytni budowniczowie, co można odnieść również do budowy samych piramid.
Wewnątrz pylonu umiejscowiono klatkę schodową, która prowadziła na jego szczyt. Tam kapłani korzystając z obszernego tarasu obserwowali niebo, co było niezbędne przy obliczaniu dat świąt oraz korygowaniu kalendarza księżycowego. Sam pylon spełniał jeszcze inną rolę. Był nie tylko monumentalną bramą prowadzącą do wnętrza świątyni, ale również symbolicznym horyzontem, po którego wschodniej stronie pojawiało się słońce, a po zachodniej zachodziło.
Warto zwrócić uwagę, że we frontowym licu pylonu znajdują się pary niezbyt głębokich nisz, w których montowano wysokie maszty wykonane z libańskich świerków. Na samym ich szczycie przytwierdzano kolorowe wstążki, będące symbolem obecności boga w świątyni.
Obszerny dziedziniec (103 na 84 m) znajdujący się za I pylonem powstał w wyniku rozbudowy świątyni trwającej prawie tysiąc lat. Od wschodu i zachodu ogranicza go pierwszy i drugi pylon, od północy i południa kolumnada, której budowę rozpoczęto w czasach XX dynastii, lecz nigdy nie ukończono.
W północno – zachodnim narożniku dziedzińca, znajduje się niewielka kaplica zbudowana przez faraona Setiego II, poświęcona triadzie tebańskiej Oryginalnie była to wolnostojąca budowla ustawiona przed frontem II pylonu. Spełniała ona funkcję stacji dla świętej barki Amona, wynoszonej ze świątyni w trakcie procesji Święta Doliny, jednego z najważniejszych świąt egipskich.
Kaplica Seti II na pierwszym dziedzińcu
Budowla ta została odkopana w roku 1912 przez George Legrain’a. Stwierdził on między innymi, że została ona wzniesiona częściowo z kwarcytu oraz piaskowca. Reliefy znajdujące się zarówno na zewnętrznych jak i wewnętrznych ścianach ukazują w większości faraona Setiego II przed różnymi bogami, najczęściej jednak przed Amonem Ra.
W centralnej części dziedzińca widoczne są pozostałości niezwykłej konstrukcji, przypominającej rodzaj kiosku pozbawionego dachu. Jej architrawy wspierały się na 10 kolumnach ponad 26 metrowej wysokości, z których stoi dziś tylko jedna. Budowla została wzniesiona przez faraona Taharkę (XXV dynastia), Nubijczyka zasiadającego na tronie faraonów.
Bezpośrednio za kioskiem Taharki, dziedziniec ozdobiony został dwoma ogromnymi figurami ukazującymi Ramzesa II. Kolos znajdujący się po stronie północnej przedstawia Ramzesa II w towarzystwie córki i zarazem księżniczki o imieniu Bint Anta.
W południowej części dziedzińca znajduje się włączona w jego obręb świątynia Ramzesa III dedykowana Amonowi Ra w dwóch formach: Amonowi Ra - Królowi Bogów, Panu Karnaku oraz Amonowi Ra Temu, który jest przed swoim haremem. Właściwa nazwa świątyni brzmiała: Dom Ramzesa Władcy Heliopolis w Domu Amona. W inskrypcji dedykacyjnej czytamy między innymi jak to Ramzes III chwali się wzniesioną przez siebie świątynią: ... Zbudowałem dla ciebie ... w twoim mieście Waset, od frontu twojego dziedzińca dla Pana Bogów istnieje świątynia Ramzesa w posiadłości Amona. Przetrwa ona tak długo jak niebiosa będą nosić słońce. Ja zbudowałem ją wykładając ściany piaskowcem, wznosząc wielkie odrzwia z pięknego złota. Wypełniłem następnie jej skarbce ofiarami, które moje ręce przyniosły ...
Świątynia owa była niegdyś stacją na świętą barkę wykorzystywaną podczas Święta Doliny. Składa się ona z pylonu (10 m szerokości) oflankowanego przez kolosy króla oraz z dziedzińca dekorowanego kwadratowymi filarami, do których przylegają kolosy ukazujące Ramzesa w formie boga Ozyrysa. Na samym końcu wzniesiono serię sanktuariów poświęconych triadzie tebańskiej. Styl reliefów przypomina reliefy zdobiące ściany świątyni Ramzesa III w Medinat Habu. Interesujące jest to, że niektóre sceny zostały skopiowane z innych budowli znajdujących się na terenie Karnaku.
Drugi pylon podobnie jak pierwszy posiada imponujące rozmiary, jego budowę rozpoczął Horemheb, następca Tutanchamona. Budowla nosiła oryginalną nazwę Jaśniejące Teby. Aby przyspieszyć proces wznoszenia, wnętrze pylonu wypełniono blokami pochodzącymi z rozebranych świątyń słynnego faraona Echnatona - króla heretyka, który zakazał kultu Amona i ustanowił kult boga Atona. Przed frontem pylonu znajdują się liczne bloki pochodzące z wcześniej rozebranych świątyń, a w samym licu budowli, tuż na wysokości oczu, wykonano nieduże otwory, do których można zajrzeć, aby zobaczyć wciąż tkwiące wewnątrz pylonu liczne wtórnie wykorzystane bloki, całe pokryte inskrypcjami hieroglificznymi.
Najbardziej imponującą częścią świątyni Amona Ra w Karnaku jest Wielka Sala Hypostylowa, mająca wymiary 102 na 53 m. Ta wspaniała konstrukcja składa się ze 134 kolumn, z czego 12 wyższych sięga prawie 23 m wysokości, a pozostałe prawie 14 m.
Budowę sali rozpoczął faraon Seti I, nazywając ją Świątynia Setiego jest wspaniała w posiadłości Amona. Północna cześć sali została ozdobiona doskonałym reliefem wypukłym za panowania Setiego I, natomiast południową stronę sali wykończył w dość mało wyrafinowanym reliefie wklęsłym Ramzes II.
Faraon Seti I składający ofiarę, relief z sali hypostylowej
Same kolumny są inskrybowane również przez innych królów. Przy kapitelach łatwo można odnaleźć kartusze Setiego I, przy bazie Ramzesa II, Ramzesa IV, oraz VI. Na zwróconych do wnętrza sali powierzchniach pojawiających się tu i ówdzie architrawów, widoczne są doskonale zachowane kolory, a nieco wyżej kamienne kraty, którymi sączyło się światło oświetlając tonące w półmroku przestrzenie sali. Znajdujące się na ścianach i kolumnach sceny w znacznej większości przedstawiają Ramzesa II i Setiego I składających ofiarę rozmaitym bóstwom lub biorących udział w licznych ceremoniach religijnych.
Trzeci pylon został wzniesiony przez króla Amenhotepa III, domniemanego ojca Tutanchamona.
W jego fundamentach znaleziono wiele bloków pochodzących z wcześniejszych budowli, które zostały rozebrane i wrzucone do środka jako materiał wypełniający. Dzięki temu niektóre z nich odnaleziono, rozłożone co prawda na pojedyncze bloki, ale za to w prawie kompletnej liczbie i doskonałym stanie zachowania. W ten sposób udało się wydobyć i zrekonstruować między innymi kaplicę Święta Sed (jubileuszu panowania) króla Senusereta I, alabastrową kaplicę Amenhotepa I i II, oraz piękną kwarcytową świątyńkę wzniesioną przez Hatszepsut.
Bóstwo Nilu, scena na jednym z bloków kaplicy Hatszepsut znalezionej w III pylonie
Pomiędzy trzecim i czwartym pylonem, znajduje się tak zwany „Mały dziedziniec”, gdzie pierwotnie stały cztery obeliski, z których zachował się do chwili obecnej tylko jeden.
Dwie bazy znajdujące się najbliżej III pylonu są pozostałościami po obeliskach wzniesionych przez Totmesa III, a pochodzące z nich bloki rozrzucone są dokoła. Dwa metry dalej wciąż na swoim miejscu tkwią bazy obelisków postawionych tu przez Totmesa I, z czego południowy podest wciąż daje oparcie stojącemu monolitowi, który ma 23 metry wysokości i waży ponad 143 tony. Jest on ozdobiony eleganckim, pionowym napisem hieroglificznym Totmesa I uzurpowanym w okresie późniejszym przez Ramzesa IV i VI, faraonów którzy stosunkowo mało budowali za to przywłaszczali sobie masowo budowle wzniesione przez poprzedników. Z zachowanych inskrypcji wiemy, iż obydwa monolity zostały wykonane przez nadwornego architekta, który nosił imię Ineni.
Kolejny, czwarty już pylon został zbudowany przez Totmesa I z bloków piaskowca i obłożony płytami wapiennymi. Autorami długiego tekstu hieroglificznego widocznego na zewnętrznej ścianie pylonu są Totmes IV, Szabaka (z XXV dynastii) oraz Ptolemeusz VIII. Pylon poprzedza niewielka sala kolumnowa pierwotnie składająca się z 14 kolumn o zdobionych kapitelach papirusowych.
Słynna królowa Hatszepsut wzniosła tu dwa ogromne obeliski o wysokości 27 metrów i wadze 320 ton, z których zachował się jeden, stojący w północnej części sali. Ich transport został dokładnie opisany na ścianach dolnego portyku świątyni królowej wzniesionej w Deir el Bahari.
Hatszepsut, detal z obelisku królowej wzniesionego w Karnaku
Inskrypcja znajdująca się w dolnej części monolitów podaje, że wykucie, przetransportowanie oraz postawienie obydwu kolosów zajęło technikom królowej zaledwie siedem miesięcy.
Królowa Hatszepsut w trakcie swego panowania odsunęła od władzy prawowitego następcę tronu Totmesa III. Ten chcąc się zemścić na królowej rozkazał usunąć jej imiona z obydwu obelisków, a następnie wydał polecenie obudowania ich ze wszystkich stron kamiennym murem o wysokości prawie 20 metrów, przez co napisy stały się praktycznie niewidoczne dla obserwatorów.
Należy również dodać, iż same szczyty tych gigantycznych igieł pokryto elektronem, blachą będącą stopem złota i srebra, która została przytwierdzona do kamienia za pomocą niewielkich bolców umieszczonych w wywierconych specjalnie w tym celu otworach. Są one do dzisiaj widoczne na powierzchni fragmentu obelisku, który upadł i uległ rozbiciu. Dzisiaj znajduje się on w pobliżu świętego jeziora.
Pylon V oraz znajdująca się za nim sala kolumnowa
Pylon ten jest prawdopodobnie dziełem Totmesa I, nie jest to jednak do końca potwierdzone. Nosił on nazwę Amon wielki w swej wspaniałości. Ściany budowli ozdobiono scenami ukazującymi Totmesa I pędzącego przed sobą azjatyckich jeńców.
Bezpośrednio za pylonem znajduje się mała salka wybudowana najprawdopodobniej przez Totmesa III. Jej strop podtrzymywany był przez 20 kolumn, których bazy w kilku miejscach zachowały się do chwili obecnej.
Pylon VI i sanktuarium świątyni.
Szósty pylon został wzniesiony przez Totmesa III i nosił nazwę Amon Silny Wspaniałością. Jego ściany ozdobiono miedzy innymi słynną listą podbojów Totmesa III, dokonanych w Azji. Na ścianie zachodniej pylonu umieszczono listę narodów podbitych przez egipskie wojska w trakcie wielkiej bitwy pod Meggido.
Bezpośrednio za VI pylonem znajduje się przedsionek, flankowany przez dwa dziedzińce. W jego centrum ustawiono dwa kwadratowe filary, na których został ukazany Totmes III w objęciach Amona. Nieco dalej na północ, znajdują się dwa posągi, Amona i jego efemerycznej małżonki - bogini Amonet.
Ściany przedsionka pokryto annałami opisującymi wojny prowadzone przez Totmesa III w Azji.
Najważniejszą budowlą w Karnaku, wzniesioną bezpośrednio za opisanym wyżej przedsionkiem, jest główne sanktuarium Amona Ra. To tutaj codziennie odprawiano rytuały składania ofiar przed świętym posągiem Amona. Do sanktuarium wstęp miał tylko arcykapłan świątyni, który codziennie rankiem pojawiał się przed ciężkimi, zaryglowanymi drzwiami pomieszczenia, po czym łamał pieczęcie i wchodził do środka, otwierając kaplicę zawierającą święty posąg. Po złożeniu ofiar wycofywał się tyłem zamiatając za sobą ślady rodzajem prostej miotły. Na koniec zamykał, ryglował i ponownie opieczętowywał drzwi.
Pierwsze sanktuarium w tym miejscu wzniósł Totmes III, jednak w czasach późniejszych zostało ono rozebrane, i zastąpione nowym budynkiem z granitu, który ufundował Filip Arridajos, przyrodni brat Aleksandra Wielkiego. Na ścianach widzimy zatem Filipa składającego rozmaite ofiary przed Amonem.
Zewnętrzna, południowa ściana budynku pokryta została niezwykle ciekawymi reliefami, ukazującymi kapłanów niosących na ramionach świętą barkę Amona Ra w trakcie rozmaitych świąt.
Od strony północnej i południowej sanktuarium otoczone jest zespołem pomieszczeń, na ś...
marzena_kaszowska