Józef Szymanowski
1748 – 1801
„List o guście, czyli smaku”
List pierwszy
- przypuszczenie, ze ejst on adrsowany do Czartosryskiego
- dowcip z rozumem powinien podawać pisma, a twórcy powinien mieć rozsądek, gust ma mieć „smakowe pióro”
- krytyka powinna być istotą doskonałego pisania, wzorem zamierzonego celu, gorszącym przykładem ma umacniać te złego gustu wady, które wykorzenić miała; jest dobroczynnym światłem, które wytyka błedy i pokazuje dorge, która nie należy błądzić
- pisac należy dla samego udoskonalenia i dla pozytku swojego kraju
- kto jest uprzedzony os woim talencie neich lepiej przestanie psiać
- co jest gust, czyli smak dobry? I jakim się sposobem psuje i doskonali?
- smak , znaczy zmysł, który nam natura dała do rozeznania róznego gatunku pokarmów, miłe, lub przykre uczucie, w każdym języku rozciąga swój wyraz aż do tego sentymentu, który w ans wznieca piękność, szpetność, dooskonałosc.
- gust to czułość (bez której nie można napisac dzieła, któryby czytelnika umiało przywiązać), delikatność (dobroć i ckliwość), trafność (nie można cenić dzieła i w jakiej formie się je wystawia)
- czułość – skutek, że staramy się w pismie chwytac piekności, które się tkliwym duszom podbaz mogą; wystrzegac się wad, które mogą przykrości rodzić, albo nieprzyjemności powstające w umysle.
- delikatność – doskonale wzory, ma pospolite ozdoby, żywe, przyjemne kolory, lekkie wady, nowości szuka, niewolnicza brzydi się kopią, zatapia się w pozornych wdzekach, trwałośc dziełu dodaje i słodyczy, dzieki nie autor pisze doskonałe dzieła, piekne, które nie tylko podbać się powinny, ale doskonała pieknością umysł w zachwyceniu utrzymywac.
- trafność – sadzi o prawdziwości dzieła, dzieli górność od wysady, szczerość od prostosty, żartobliwość od szyjności, pozród od istoty, czułość od słabości, delikatność od wytworności, wystawia przyzwoite obrazy, nadaje kształt, zdobi stylem
- „Czułosć w początku dopiero oznacza, delikatność rozwija, w kolor stroi i wdzieczną skrapia wonia, trafność zupełnie doszłym czyni”
- smak działa na imaginacje „której po większej czesci winien swoja delikatność, w przyzwoitych utrzymując ja granicach, żeby płonne rojąc marzenia w szkodliwe piszącego nie wprowadzała błedy”
- mieszanie niesfornie sprzężonych mysli i obrazów umniejsza ceny dzieł
- d’Alembert wyróznia dwie cześci rozumu piszącego człowieka: ta ustronna, ciha, i ta która tworzy dzieło, anczac w nim omyłki
List drugi
- jakim sposobem doskonali i pusuje się smak dobry?
- każdy człowiek ejst obdarzony czułościa, delikatność smaku czyni nas obojętnymi na psplite dzieła
- każdy magazynuje swoje pamieci obrazy, nabita pamieć pięknościami przekazuje dalej je imaginacji, która je selkcjonuje i wystawia doskonały wzór, zbiór najszesliwszych myśli, najprzyjemniejszych wyrazów, przewyższa najchwalebniejsze dzieła
- blask pozornych piekności od razu uderza w oczy, nauka pozwala nam od razu wykryc te skazę
- trzeba się wystrzegac, by chcąc stac na ja wyższym punkcie subtelnej delikatności nie popasc w próżność; czytelnik chcąc postrzec to, czego nie masz, nie widzi tego, co jest; istotę chybia, za płonnym uganiając się cieniem
- należy przywyczaic rozsądek do pilnej nad każdym dziełem uwagi
- najpierw powstało dzieło potem reguły
- zbytnia skrupulatność jest nikczemnością smaku i znajduje się w tych ludziach, którzy nie mają naturalnego daru, a tlyko naukę i reguły
- Szymanowki staje po stronie nowożytników i opowiada się za postepem i doskonaleniem w dziedzinie sztuki „Pomiata i gardzi nowością, póki z ziemi nie zniknie zmieciona”
- wyczyścic smak pomagaja posiedzenia z ludxmi
- „Naród równie jak kunsztownik, powolnym krokiem do dobrego przychodzi smaku”
- Listy o guście – maja postać dwóch esejów, indywidualna orientacja estetyczna autora wyłozona w swobodnym, eleganckim wywodzie o cechach wypowiedzi artystycznej ; idea doskonalenia smaku jako podstawowego kryterium oceny twórczości : „Chęć pokazania się biegłymi w oddalonej starożytności bywa często przyczyną zbytniego do niektórych autorów przywiązania. Sa, którzy biora do naśladowania wzory w dziełach wtenczas pisanych, kiedy smak dobry dopiero się zjawiał, albo już upadał. Niedoskonała ich dobroć przenieśliby nad wyborne tegoczensych autorów pisma dlatego tlyko, ze w oddalonych od naszego zrobione były wiekach”. Postulował tworzenie takich dzieł, które „nie tlyko podobac się powinny, ale doskonała pieknością umysł w zachwyceniu […] utrzymywać potrafią”
Był inspirowany dziełami Du Bosa i Gerarda, gust jako organ poznawania i oceny przez analogię ze smakiem fizycznym, jego podstawywmi przymiotami są: czułośc, delikatnośc, trafnośc, gust jest „sentymentem”, odwołania do d;Alemeberta, dla którego smak jest kategorią racjonalną, a nie sensualną, charakteryzowanie gustu w kategoriach psychologicznych i indywidualnych. „Czułośc to skutek, ze staramy się w pismie chwytać te piekności, które tkliwym duszom podobac się mogą, strzegąc się, przeciwnie, tych wad, które przykrośc rodzic albo nieprzyjemne na umysle czynic mogą wrażenie”. Tworzy model wzorca gustu i model doskonałości dzieła. Geniusz podporządkowany gustowi, któwy winien czuwać, gdyby geniuszowi „w śmiałym zapale tworzenia dzieł trudnych” zdarzyło się „przy wysokiej piekności szpetny umieścic obraz”
Franciszek Karpiński
1741-1825
O wymowie w prozie albo wierszu
- wypowiedż powstała w wyniku zainteresowań autora reforma nauczania, zainicjowana przez reforme KENu, oraz pracami nad przygotowaniem podręczników do szkół KN, prowadzonymi przez Towarzystwo do Ksiąg Elemntarnych, do którego Karpinski zwraca się we wstepie
- cytowany tekst pochodzi z przygotowanej przez KN publikacji Projekt Ustawy Komisji Edukacji Narodowej dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane, Wawa 1781
- w w775 roku Towarzystwo zorganizowało konkurs na podręcznik retoryki i poetyki, nie przyjeto rpacy Karpińskiego
- o przyczynie tworzenia towarzystw ludzi – bojaźń przemocny pozgromadzała ludzi w tworzystwa, ażeby się łatwiej opierać mogli, mimo strachu ludzię się groma sza w tłum i sa śmielszymi
- o przyczynasz i przebiegu tworzenia się związków społecznych miedzy ludxmi – poruszynay temat rpzez wielu filozofów, kapirńksi traktuje go pobieznie i do zadnej reguł się nie ustosunkowuje, odrzuca teorie o wspólnych potrzebach jako podstawowej przyczynie formowania się pierwszych wspólnot ludzkich; gesty, miganie to pierwszy pierwotny sposób porozumiewania się
- pojecie wymowy, jakie prezentuje autor odbiega od dominującego w czasach oświecenia rozumienia terminu, oznaczającego literacką wypowiedź proza, w odróżnieniu od mowy potocznej i mowy poetyckiej. Dla Karpińskiego wymowa jest sposobem wypowiadania lub raczej wyrażania indywidualnych mysli i uczuc człowieka.
- Homer to dla niego ojciec wymowy europejskiej, wysoka prostosta, słodycz opisywania, nie nudzi, zabawia czytelnika, chwalony i ganiony bywał, wzór naturalnej doskonałości, za jego przykładem formowali się obywatele greccy – śmiali w boju, przezorni, piekni w wymowie, doskonali mówcy (Perykles, Eurypides, Pindar itd.) Ateny szkołą wymowy swiata; Rzymianie dobrze z mowy słynący, za nauczycielke uważali Grecje, wymowa staje się potrzebna rządu spręzyną
- rozwój wymowy związany jst z wolnościa już tak było od czasów antyku, twierdzenie o wynaturzeniu wymowy w mowach władzy despotycznej
- „Wymowa bowiem, jak ów ptak bujny, traci zaraz z czerstwości i piekności swojej, skoro go tylko w klatce zamknieto”
- do wymowy nie potrzebne nam reguły, „jak niewolnik, z ostrością wykonywając przepisy swoje, nudzącym staje się medrkiem”, wymowa rozumiana jako ekspresja indywidualnych myśli i uczuć, otoczenie człowieka, rzeczywistośc oraz świat jego wewnętrznych doznań
- źródła wymowy: pojęcie rzeczy, serce czułe, piekne wzory
- twórca ma współodczuwac, ma być wrażliwy na sytuacje innego człowieka, zdolność spontanicznego współodczuwania z innymi
- wszystko ma swoje wady, złośc niech pobudza do gniewu, zemsty, pogardy, dobroc niech napawa słodyczą; uczeń ma się oczyć czułości od innych, mądrzejszych, ma słuchać, niech uczy się być człowiekiem czułym na cudze niesczeście, podbnym każdemu nieszczęśliwemu, ma mieć politowanie
- Neron – przykład literata bez czułości, przepełniony kriwa i mordem, pogardna, nienawiścią
- topos „księgi natury” – autor pojmuje ja jako całokształt otaczającego świata przyrody, z cała gama zjawisk, którym przypisywane są rózne oceny emocjonalne: od łagodności, przez grozę, wzniosłośc, harmonię, poezjotówrcza rola ruin i nocy
- ślepe naśladowanie autorów znakiem ejst niedowierzenia własnym siłom, zagroda wzrostu wymowy, która jak woda, azeby zdrowa była, z wolnością płynąć lubi, naśladowanie zas trzymając ucznia przy wzorze ejgo, gnuśnieć mu na miejscu każe, kiedy honor i pozytek naroowi zapewne nie kopie, ale same zrobić mogą oryginały
- niech nauczyciele pokazą swoim uczniom Homera nawet tego śpiącego, niech ona naucza ich czucia
- poezje można przekładac i tłumaczyc prozą; może do poezji wchodzic fikcja
- dyskusja o personifikacji pojec w poezji, dopuszczenie wprowadzenia postaci z wierzeń chrześcijańskich w roli bohaterów poteyckih oraz mitologicznych
- Homer –scena z Andromachą, mowa Priama, w której rosi syna Hektora by nienarazał się grekom, scena z polegającymi Trojańczykami; przykłady mów erosów – chodzi o sztuke i czułość, psychologizacje mów
Powszechniejsze przepisy wymowy
- słowa powinny być swoje, ze swoje jezyka, nie zapożyczane, zapożyczenia tlyko z jezyków słowiańskich, potepienie wulgaryzmów, wyrazów nacechowanych jezykiem potocznym
- należy mysli forułowac zrozumiale, krytyczny stosunek do inwersji składniowych, postulat jasności wypowiedzi, dystans wobec konwencji stylistycznych baroku
- rezygnacja ozdobności poetyckiej, postulat prostosty stylu, odrzucenie konwencji baroku, oraz poezji wykwintnej i delikatnej, ocenianej wg. Krytetiór dowcipu i gustu. „Prawdziwa wymowa próznych i wysadzonych ozdób nie potrzebuje”, trzba się uczyc pieknej, a zarazem wysokiej prostoty, która płynie z serca
- w foruowaniu wypowiedzi torba zważyć na okoliczności, na to do kogo się mówi, gdzie i jak
- najlepsze sa krótkie wyrazy, a nie długie mowy, wieksza dają rozkosz
- jeśli do mowy wprowadzamy osobe, to jej wypowiedź powinna być zwiezła, którka, pełna rzeczy, nie słów, warta osoby
- w rzeczy, o ktorej mówisz masz szukac strony dotkliwej, tego, czym poruszy się serce słuchaczy, trzeba się Radzic i słuchac serca, czułość serca, emocje, smutek powtaje z litości, staje się melancholią, jest xrodłem z którego mocna mowa płynie (nurt sentymentalny), radosć połaczona ze smutkiem, ze łzami szcześcia
- nagłe podejście jest niespodziewanym zagadnieniem słuchających, orzeźwia słuchacza, jest ozdoba wymowy, zdumiewa
- jeżeli pisze się komus pochwałę ma być szczera, niespodziewana, przemyslana, należy unikać podłego pochlebstwa, które piszącego i chwalonego poniza, najlepsza jest pochwła cnoty
- w całym dziele wymowy należy być mocnym przez związki silne rzeczy waznych, a przy koncu trzeba być najmocniejszym, trzeba by słowa zapadły w pamięci czytającego jak najdłużej
- wymowa ma być roztropna, powazna
- charakter osób przytaczanych ma być niezmienny, ma być taki sam przez cały utwór
- we wszystkich wypowiedziach nie slów, ale rzeczy pilnowac należy , aby rzecz twoja była pania dzieła , słowa sługami, pisma twoje zimnymi będą jeśli je robota nie zagrzejesz, poezja przedstawia działania ludzkie, czyli „akcje”
- pominiecie reguł gatunkowych jest przejawem rozumienia poezji wykraczającego poza tradycyjne kanony estetyki klasycystycznej
- dokończywszy swoje dzieło ty masz być jego surowym sedziom, należy uważać, czy nie popełniło się w nim niedbalstwa, czy jest porządek, czy nie ma się słów obojętnych, czy mowa nie ejst ciemna, czy nie powtarza się jednej rzcezy, czy się jakiejs rzeczy nie sprzeciwiasz, nie należy w niczym obyczajów i religii naruszać; zawrzec trzeba moralistyczno-wychowawcze zdania „zrobienie pozytku jakiego w czytających”
- „Jeżeli w czym pomylic się mogłe, upornie przy błedzie utrzymywac się nie chcę, a ze człowiekiem jestem, mam prawo spodziewac się, ze mi omyłki darowane będą, zwłaszcza, ze z myslą zrobienia dla anrodu rzeczy pożytecznej pracowałem”
- Karpiński – o swoistości języka tak pisze: „w prozie, albo w wierszu jednaz wymowa jest i tlyko liczbą pewna sylab, spadkiem jednakim wierszów albo wolniejszym uzyciem fikcji poezja od prozy rózni się” ten typ myslenia pozwalał dostrzec walory artstyczne również prozy nieretorycznej, nobilitować piśmiennictwo pozostające poza kanonem gatunków oratorskich, jak powiesc, pozwala na pozycje, np. prozaiczne przekłady utworów poetyckich. Nie czerpał on z euroopejskich dyskusji na ten temat. Uwazał, ze wspólnota poezji i prozy zasadzała się na nieretorycznym charakterze obu tych typów „wymowy”, przez która Karpinski rozumiał wypowiadanie się o człowieku i swiecie tak, jak mówiącemu duktuje czułe serce i doiadczenie zdobyte w bezpośrednim kontakcie z rzeczywistościa. Odrzuca wyższość i niezwykłośc jezyka na rzecz prostoty, naturalności ; czułośc serca stała się podstawową kategorią rozważań o sztuce słowa, czułość jako niezbedna dyspozycja twórcy, wymagał od dzieła literackiego, aby poruszało serca słuchaczy. „W rzcezy, o której mówic masz, szukaj strony dotkliwej, czym serca słuchjacych poruszyc możesz.” Sugestywna koncepcja poezji – Czułosc niodzwonym atrybutem twórcy. Poezja ma być kierowana do jednostki , ma krzewic wazne cnoty dla indywidualnych, prywatnych kontaktów miedzyludzkich. Smak nie jest dla niego kategorią istotna, bowiem wspólna wsyztskim ludziom czułośc gwarantuje powszechność i zgodnośc opinii i ocen twórczych.
Słowacki- o zadanaich poety: „wchodził w głąb serca i wzbudzał w nim uczucia, którymi lubimy być wzruszeni”. Dzieki gwałtownym uczuciom poeta „zdaje się być natchniony i niezdolny oprzec się temu natchnieniu […] sam zdaje się zdumiewac nad obszernością poznania i wyobrażeń swoich, na których nabycie i połączenie nie zdawał się mieć dosyc czasu.”
U słowackiego belle nature to „istotna zasada poezji […] zalezy na upiększaniu dzieł natury, podniesieniu się do idealnego wzoru i na najdoskonalszym przez mowe zmysłowym wystawieniu”. „piękność jest celem poezji, dlatego winna ona jak najbardziej zblizać się do idealnych wzorów jedności, proporcji i symetrii”. „Piękność jest celem poezji”. Gust organem decydującym zarówno o przebiegu procesu twórczego, jak i odbioru oraz oceny dzieł. Wyznaczniki gustu; czułość, delikatnośc, trafność są nadrzednymi elementami teorii sztuki. Geniusz łaczył z czułościa serca i „nadzwyczajnie żywa imaginacją”, dostrzega w nim moment szczególnego skupienia, napiecia emocjonalnego, służącego najpełniejszemu oddaniu stanu duszy twórcy. Rozróznia geniusz i talent. Talent to zespół stałych, wrodzonych dyspozycji i uzdolnień, geniusz to przychodzące nagle chwilowe natchnienie, obdarzające twórcę ostrością i odkrywczością widzenia oraz intensywnością przezycia. Pisał o tym: „Porządek, jasność, wyborność, łatwość, naturalność i gracja sa udziałem talentu. Geniusz jest natchnieniem czestym, ale przemijającym: wynajdowac i tworzyć jest ejgo przymiotem właściwym.” Pojęciem wyobraźni posługuje się jako pojęciem imaginacji w definicji istoty poezji, która jest ‘najdoskonalszym zmysłowym wystawieniem myśli i obrazów przez imaginację upienionych”. „Bystra i obfita imaginacja” staje się gwarantem estetycznych walorów dzieła
- dmochowski- laczyła wykład doktryny literackiej z zarysowaniem programu rozwoju piśmiennictwa narodowego i elementami zaktualizowanej krytyki literackiej; powłowyał się na Arystotelesa i Horacego w przedmowie, dla której podstwe stanowiła nowzytna, XVIIwieczna refleksja na temat twórczości poetyckiej, list do pizonów manifestuje się u niego niemal dosłownymi cytatami lub perfrazami; rozbudowuje wówd o pisarzu i jego powinnościach
Zatem, kto się o zaszczyt autora dobija.
Niechajże serce zdobi swe cnotą prawdziwa.
Wtenczas go będzie wszystko dotykało zywo,
Wtenczas czucia swej duszy na papier wyleje
I silnym ku dobremu wyrazem zagrzeje.
[…]
Nie tknieta prawdą dusza liche mysli rodzi,
A podłość serca do pism autora przechodzi.
Pieknie to, ze w pisaniu mocny jestes wierszy,
Lecz dobrym być człowiekiem – to zaszczyt najpierwszy.
Poezja ustanawia podstawowe prawa zycia społecznego, przekazuje zdobywną przez ludzi mądrość, uważa ze Homer jesr przediwnym i niezrównanym autorem; z naciskiem powtarza za Horacym i Boileau, ze nie może zostac poetą ten, „któremu niebo darów potrzebnych nie dało”. Organizacja wierszowa. Koncepcja poezji – „Rym najwieksza dzisiejszych wierszów jest ozdoba. Nie wiem, czy się wiersz komu bez rymów podba.” Dmochowski przeciwstawia wiersz prozie. Wymogi stawiane poecie: „Mało, ze rymotwórstwa masz talent szczesliwy, Trzeba mieć dusze czułą i serca głos tkliwy”. Był on najbliższy klasycystycznej koncepcji natury jako odkrytego przez rozum, nadrzędnego porządku swiata. Dmochowski widzi w naturze wzór sztuki: „Naturo! Wszystka w tobie piękność się zamyka,
Ty jesteś źródłem prawdy! Twoja nas rpzneika
Czcią powaga! W tej księdze dla wszystkich otwartej
Widać najwyższej! Ręki charakter niesterty! Tu się duch rodzi, tu się malowania zagrzewa.
Porusza się namiętność.
Apostrofa do natury jako ucieleśnienie podstawowych praw, rządzących światem przyrodniczym i społecznym, jako wzór sztuki i przedmiot naśladowania przywołany jest zarówno wizerunek wiejskiej przyrody o cechach bukolicznych, jak i obraz natury tajemniczej i mrocznej, jaskin i niestepnych gór, skał, potoków spadających z „okropnym szumem”, burzliwego wiatru i szumnych wałów wodnych. Domunuje tu rozumienie natury jako porzadku moralnego, realizującego trwałe zasady społecznych cnót, zagwarantowanych miedzyludzkimi wiezami emocjonalnymi.
Kiedyż sztuce natura dobre wzory daje?
Wtenczas, kiedy panują proste obyczaje,
Gdy śmierć ojca przebija krwawym sztychem syna,
Gdy matka dzieci swoje na piersi zaklina,
Kiedy osierociałe po mężach swych wdowy
Nielitościwym włosy rwą pazurem z głowy,
Gdy w powszechnym nieszczęściu król i lud pospołem
Biorą żałobne szaty, w piasku grzebią czołem,
Gdy nowo wyszłe na świat dziecię ojciec bierze
Na ręce i Niebu je oddaje w ofierze,
Po długim oddaleniu gdy syn swe rodzice
Widzi, ściska ich nogi, łzami skrapia lice -
Wszystko, co nosi jakąś na sobie prostotę,
Co nie znaną w tych czasach okazuje cnotę,
Męskich farb, żywych myśli dostarcza poecie.
Pojęcie piknej natury tez się pojawia jako wizja „natury wybranej”, natury-modelu, będącego wynikiem i odbiciem uogólnionej, ponadindywidualnej wiedzy o swiecie.
Poświeca gustowi niewiele miejsca. Jest to „dar niebios” i niezbędne wsparcie dowcipu.
chahaviah