Źródła prawa międzynarodowego
W nauce prawa międzynarodowego przyjęto dzielić te źródła na:
· źródła w znaczeniu materialnym
· źródła w znaczeniu formalnym
· źródła w znaczeniu poznawczym
W znaczeniu materialnym rozumie się źródła prawa międzynarodowego jako zespół czynników, które doprowadziły do powstania konkretnych norm prawa międzynarodowego, np. współpraca, współzawodnictwo i walka państw.
W znaczeniu formalnym rozumie się jako formy, w których tworzone są normy prawa międzynarodowego. Są to więc takie formy, w których przejawia się wola państw, a także innych podmiotów prawa międzynarodowego, tworzących prawo; należą do nich przede wszystkim umowy międzynarodowe i prawo zwyczajowe.
W znaczeniu poznawczym rozumiane SA jako zbiory dokumentów, z których czerpie się znajomość norm prawa międzynarodowego, np. zbiory umów międzynarodowych lub zbiory praktyki państw w dziedzinie stosunków międzynarodowych.
Art. 38 Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w ustępie 1 stanowi wyliczenie źródeł prawa międzynarodowego:
1. umowy międzynarodowe – ogólne bądź praktykularne, ustanawiające normy wyraźnie uznane przez państwa spór wiodące,
2. Zwyczaj międzynarodowy jako dowód powszechnej praktyki, przyjętej jako prawo
3. ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane
4. wyroki sądowe
5. zdania najznakomitszych znawców prawa publicznego różnych narodów, jako środek pomocniczy do stwierdzenia przepisów prawnych (doktryna).
W nauce panuje przekonanie, że źródła prawa międzynarodowego stanowią te pierwsze trzy podstawy prawne, tzn. umowa, zwyczaj i zasady ogólne prawa, które MTS winien stosować w sporach przekazanych mu do rozstrzygnięcia. Natomiast wyroki sądowe i doktryna są określone w art. 38 MTS jako środki pomocnicze do stwierdzenia przepisów prawa.
Podobnie w polskim systemie prawnym nie ma zaliczanych do źródeł prawa wyroków sądowych i doktryny. Są one natomiast używane w celu przybliżenia jakiegoś problemu dotyczącego interpretacji lub wyjaśnienia jakiegoś stanu prawnego. Konstytucja polska w art. 87 wylicza źródła powszechnie obowiązującego prawa RP:
1. Konstytucja
2. ustawy
3. ratyfikowane umowy międzynarodowe
4. rozporządzenia
5. akty prawa miejscowego
Art. 8 Konstytucji w ust. 1 określa Konstytucje jako najwyższe prawo RP, a w ust. 2 stanowi zasadę bezpośredniego stosowania przepisów Konstytucji, chyba że Konstytucja stanowi inaczej.
Dodatkowo w art. 9 mówi, że RP przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego, co oznacza, że realizuje i przestrzega przepisów stanowiących źródła prawa międzynarodowego.
Źródłami prawa międzynarodowego są przede wszystkim umowa i zwyczaj. Znajduje to potwierdzenie w wielu podstawowych dokumentach współczesnego prawa międzynarodowego, np. w Konwencji Wiedeńskiej o prawie traktatów z 1969 r., do której Polska przystąpiła 24 IV 1990r.
Wiąże się to z faktem, że prawo międzynarodowe reguluje przede wszystkim stosunki między państwami. Ponieważ państwa suwerenne i nie uznają nad sobą żadnej władzy ustawodawczej, są one związane tylko tymi normami prawa międzynarodowego, na które wyraziły swoja zgodę, z tym że w pewnych przypadkach zgoda ta może być dorozumiana. Zatem źródła prawa międzynarodowego, a więc formy, w których jest ono tworzone, muszą przede wszystkim wyrażać zgodę państw (wolę).
Przez umowę rozumie się zgodne oświadczenie woli stron, a przez umowe międzynarodową rozumie się bezpośredni wyraz woli państw w przedmiocie stanowienia prawa międzynarodowego. Umowa międzynarodowa w przeciwieństwie do prawa wewnętrznego jest samodzielnym źródłem prawa i nie wymaga oparcie w ustawie.
W polskim prawie, aby umowa mogła być źródłem prawa, musi ona zostać ratyfikowana. Ratyfikacja oznacza zatwierdzenie umowy przez kompetentny to tego organ państwowy. Jaki organ jest kompetentny, określa prawo wewnętrzne, zazwyczaj konstytucja; z reguły jest nim głowa państwa. Oznacza ona ostateczne wyrażenie zgody na związanie się umową międzynarodową.
Współczesne prawo międzynarodowe pozostawia pełna swobodę w zakresie określania swojej procedury wewnętrznej zawierania umów międzynarodowych. W Polsce procedurę tę regulują następujące akty prawne:
1. Konstytucja RP z 1997r
1.1. art. 146 ust. 4 pkt 10 stanowi, ze Rada Ministrów zawiera umowy międzynarodowe wymagające ratyfikacji oraz zatwierdzenia i wypowiadania umowy międzynarodowej
1.2. art. 133 ust. 1 pkt 1 stanowi, że Prezydent RP ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, o czym zawiadamia Sejm i Senat
2. ustawa o umowach międzynarodowych z 14 kwietnia 2000r
3. rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie wykonywania niektórych przepisów ustawy o umowach międzynarodowych z 28 sierpnia 2000r
Zwyczaj międzynarodowy jako źródło prawa międzynarodowego charakteryzuje element obiektywny – powszechna, długotrwała praktyka państw w jakimś zakresie, a także element subiektywny – przekonanie państw, że praktyka ta tworzy i jest wykonywana przez prawo międzynarodowe.
Judykatura (orzecznictwo) i doktryna (nauka) nie SA odrębnymi źródłami wyrokowania tak jak umowa, zwyczaj i ogólne zasady prawa. Maja one służyć jako środek pomocniczy do stwierdzenia przepisów prawnych. Nie mogą one być uznane za źródła prawa międzynarodowego, ponieważ nie SA formami wyrażania woli państw. Sądy mogą tylko stosować istniejące już normy prawa międzynarodowego, a uczeni mogą je wyjaśniać i interpretować.
Rodzaje umów międzynarodowych:
1. tryb zawierania:
1.1. złożony – wymagaja ratyfikacji lub zatwierdzenia
1.2. pośredni – nie wymagaja ratyfikacji lub zatwierdzenia
2. organ występujący:
2.1. państwowe – gdy w imieniu państwa występuje głowa państwa
2.2. rządowe – umowy, które nie spełniają warunków zaliczenia ich do umów państwowych. Podpisywane w imieniu rady ministrów
2.3. resortowe – podpisywane przez właściwego ministra
Umowy państwowe podpisywane są przez Prezydenta RP, m.in. traktaty pokojowe, układy o przyjaźń i dobrym sąsiedztwie, umowy normujące problematykę zastrzeżoną dla regulacji ustawowej, umowy o obrocie prawnym z zagranicą.
Ten że podział ma znaczenie dla prawa międzynarodowego.
3. ilość stron:
3.1. dwustronne
3.2. wielostronne
4. możliwość przystąpienia:
4.1. zamknięte – ograniczona ilość stron
4.2. otwarte – możliwość przystąpienia nowych stron
W ramach tego podziału wyróżnia się:
· otwarte warunkowo – aby przystąpić, trzeba spełnić określony warunek
· otwarte bezwarunkowo – przystępuje się mocą jednostronnego aktu przystąpienia
5. treść umowy:
5.1. umowy polityczne, gospodarcze, komunikacyjne, dotyczące stasunków społecznych i prawnych, współpracy kulturalnej, naukowo-technicznej i inne.
Budowa umowy międzynarodowej
Prawo międzynarodowe nie zawiera żadnych norm dotyczących formy i budowy umowy międzynarodowej. O samej postaci i treści umowy, prawo międzynarodowe daje wolna „rękę” stronom. Długotrwała praktyka państw wytworzyła w tym zakresie pewne wzory, które SA naśladowane i stosowane. W polskiej praktyce umownej takim wzorem była instrukcja stanowiąca załącznik do zarządzenia nr 20 Prezesa Rady Ministrów z 14 II 1969r w sprawie formy umów międzynarodowych. Umowa międzynarodowa składa się z tytułu, wstępu, części merytorycznej i postanowień końcowych.
Tytuł umowy zawiera następujące elementy:
· oznaczenie nazwy umowy
· wskazanie stron umowy międzynarodowej
· określenie przedmiotu umowy
Wstęp umowy może zawierać następujące elementy:
· określenie organów, którymi kierują się strony, w których imieniu jest zawierana
· podanie motywów, którymi się kierują strony, zamierzonego celu, okoliczności poprzedzających bądź towarzyszących zawarciu umowy lub stwierdzenie określonej zasady czy poglądu stron
· wzmiankę o wyznaczeniu pełnomocników i o wymianie pełnomocnictw
· stwierdzenie uzgodnienia tekstu umowy
Dyspozycja, czyli merytoryczna część umowy, zawiera zasadnicze postanowienia umowy, w których państwa formułują swe prawa i obowiązki wynikające z umowy. Część ta zwykle podzielona jest na artykuły, ewentualnie paragrafy i punkty.
Postanowienia końcowe umowy regulują m.in.:
· różne zagadnienia formalnoprawne związane z trybem zawarcia umowy i jej wejście w życie, tzn. czy wymaga ratyfikacji i termin wejścia w życie
· określaja czas obowiązywania umowy, ewentualnie także możliwość i warunki jej wypowiedzenia
· niekiedy określają dopuszczalność zgłaszania zastrzeżeń
Zawieranie umów międzynarodowych
Zawieranie umowy międzynarodowej stanowi cały proces prowadzący do ustalenia praz państwa wzajemnych praw i obowiązków w formie umownej, zakończony uprawomocnieniem się umowy międzynarodowej i jej wejściem w życie.
Proces ten składa się z kilku czynności (etapów), które mogą wystąpić w różnym momencie zawierania umowy międzynarodowej.
Etapy zawierania umów międzynarodowych:
· Rokowania lub negocjacje są pierwszym etapem w procesie zawierania umów międzynarodowych. Prowadzą one do uzgodnienia treści umowy i ostatecznego zredagowania jej tekstu.
· Parafowanie polega na tym, że pełnomocnicy stron, którzy prowadzili rokowania, umieszczają pod przygotowanym tekstem swoje inicjały (parafy). Parafowanie oznacza jedynie, że tekst został przygotowany do podpisania. Nie stanowi więc wyrażenia zgody na związanie z umową. Parafowanie stosowane jest niezbyt często, np. wtedy, gdy negocjatorzy nie mają pełnomocnictw do podpisania lub ze względu na potrzebę przedstawienia tekstu umowy do wstępnej akceptacji odpowiednich władz.
· Podpisanie jej przez upoważnionych do tego pełnomocników stron. Wyjątek stanowią konwencje pracy uchwalone przez Międzynarodową Organizację Pracy, które nie SA podpisywane, lecz od razu podlegają ratyfikacji. Również umowy w formie wymiany not, jeśli są to tzw. Noty werbalne, nie są podpisywane, lecz od razu podlegają ratyfikacji.
· Ratyfikacja oznacza zatwierdzenie umowy przez kompetentny to tego organ państwowy. Jaki organ jest kompetentny, określa prawo wewnętrzne, zazwyczaj konstytucja; z reguły jest nim głowa państwa. Oznacza ona ostateczne wyrażenie zgody na związanie się umową międzynarodową.Wyróżniamy trzy rodzaje ratyfikacji:1. tzw. Dużą ratyfikację, która wymaga wcześniejszej zgody wyrażonej w formie ustawy, gdy odnosi się do umów wymienionych w art. 89 ust. 1 Konstytucji, a więc umów dotyczących:1.1. pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,1.2. wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,1.3. członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej,1.4. znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,1.5. spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy,2. ratyfikacja określona w trybie art. 90 Konstytucji przewiduje szczególną procedurę ratyfikacyjną w odniesieniu do umów, na podstawie których Polska może przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach. Ustawa wyrażająca zgodę na ratyfikacje takiej umowy musi zostać uchwalona przez Sejm większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz przez Senat większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. Wyrażenie zgody na ratyfikację takiej umowy może być uchwalone w referendum ogólnokrajowym zgodnie z art. 125 Konstytucji. Uchwałę w tej sprawie wyboru trybu wyrażenia zgody na ratyfikację podejmuje Sejm bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów zgodnie z art. 90 ust. 4 Konstytucji.3. tzw. Małą ratyfikację, która jest dokonywana na podstawie art. 89 ust. 2 Konstytucji. Przepis ten zobowiązuje Prezesa Rady Ministrów do powiadomienia Sejmu o zamiarze przedłożenia umowy międzynarodowej Prezydentowi do ratyfikacji.
· Wymiana lub złożenie dokumentów ratyfikacyjnych, które są aktami wewnętrznymi i z reguły nie wywołują bezpośrednich skutków w sferze prawa międzynarodowego. Skutki takie powoduje dopiero wymiana lub złożenie dokumentów ratyfikacyjnych. Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych ma miejsce przede wszystkim przy zawieraniu umów dwustronnych. Jest ona dokonywana przez przedstawicieli strony, którzy w ten sposób uzyskują dowód, że druga strona dokonała ratyfikacji, a więc definitywnie wyraziła zgodę na związanie się umową. Zazwyczaj, jeśli umowa podpisana jest w jednym państwie, to dokumenty ratyfikacyjne wymieniane SA w drugim państwie. Wymiana albo złożenie dokumentów ratyfikacyjnych kończy właściwie postępowanie związane z zawieraniem umowy międzynarodowej. Takie czynności, jak rejestracja lub publikacja wewnętrzna, maja zastosowanie do umowy, która została zawarta.
· Rejestracja umów międzynarodowych została po raz pierwszy przewidziana na Pakcie Ligi Narodów. Wiązało się to z próbą eliminacji tajnych umów, gdyż z rejestracją umowy powiązana była jej publikacja.
· W wielu państwach umowy międzynarodowe publikuje się w wydawnictwach i dziennikach urzędowych. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego jest rzeczą obojętną, czy państwo będące stroną umowy międzynarodowej ogłosi ją u siebie. Nie ma to żadnego wpływu na moc wiążącą umowy i obowiązek jej przestrzegania. Jednakże z punktu widzenia prawa wewnętrznego publikacja taka może być niezbędna do zapewnienia stasowania umowy w danym państwie. W Polsce wszystkie umowy publikuje się w Dzienniku Ustaw.
- Zatwierdzenie umowy międzynarodowej -
Zgodnie z art. 12 ust. 3 ustawy o umowach międzynarodowych z 2000r umowa, która nie podlega ratyfikacji, wymaga zatwierdzenia przez Radę Ministrów. Ustawa ta przewiduje 2 rodzaje zatwierdzenia:
1. zatwierdzenie dokonywane w trybie złożonym – polega ono na tym, że państwo składa dwa oświadczenia woli; umowa jest najpierw podpisana, a następnie nie zatwierdzona przez Radę Ministrów. Powoduje to, że Rada Ministrów udziela zgody na podpisanie umowy, a następnie – zgody na związanie Polski umową międzynarodową. Ten rodzaj zatwierdzenia znajduje najczęściej zastosowanie do umów wielostronnych.
2. zatwierdzenie dokonywane w trybie prostym – polega ono na tym, ze państwo składa jedno oświadczenie woli. Dotyczy umów zawieranych tylko poprzez podpisanie, wymianę not i inne uproszczone formy. W ramach tej procedury zgoda Rady Ministrów na związanie się umową międzynarodową dana jest już w chwili udzielenia zgody na podpisanie umowy, jeżeli wymaga ona podpisania, bądź zgody na dokonanie wymiany not nie podpisanych.
Nieważność, wygaśnięcie i zawieszenie stosowania umów
Nieważność umów
Umowa międzynarodowa, podobnie jak inne umowy, musi odpowiadać pewnym warunkom zarówno co do jej podmiotu, jak i przedmiotu. Niedopełnienie tych warunków powoduje, że umowa jest nieważna.
W prawie cywilnym rozbudowana została nauka o takich wadach, jak błąd, zastosowanie przymusu, podstęp, wykorzystanie przymusowej sytuacji. Wskazania cywilistycznej nauki o wadach umowy, ze względu na swoistość stosunków między państwami, wymagają adaptacji dla zastosowania ich do umów międzynarodowych. Jeśli więc chodzi o zastosowanie przymusu w postaci użycia siły lub groźby jej użycia przy zawieraniu umów międzynarodowych, odróżnić należy przymus wobec przedstawiciela państwa od przymusu wobec państwa. Zastosowanie przymusu wobec przedstawiciela państwa przez użycie przeciwko niemu siły lub groźby jej użycia powoduje, że zgoda na związanie się umową jest pozbawiona wszelkich skutków prawnych.
Błąd jest przyczyną nieważności umowy, jeżeli dotyczy faktu lub sytuacji, która istniała w czasie zawierania umowy i stanowiła istotną podstawę zgody państwa na związanie się tą umową. Państwo jednak nie może powoływać się na błąd dla unieważnienia swej zgody, jeżeli własnym postępowaniem przyczyniło się do powstania błędu albo jeśli okoliczności były takie, że powinno ono było liczyć się z możliwością błędu. Jeżeli państwo zawarło umowę na skutek podstępu, czyli umyślnego wprowadzenia w błąd ze strony innego państwa negocjującego, może powoływać się na podstęp dla unieważnienia swej zgody na związanie się umową. Takie samo prawo przysługuje państwu, w przypadku, gdy jego zgoda na związanie się umowa została wyrażona w wyniku bezpośredniego lub pośredniego przekupienia jego przedstawiciela przez inne państwo negocjujące.
Ponadto obowiązuje ogólna reguła, ze państwo nie może w celu unieważnienia umowy, a także w celu odstąpienia od niej lub zawieszenia jej stosowania powoływać się na fakty – jeżeli po uzyskaniu wiadomości o tych faktach bądź to zgodziło się wyraźnie, aby umowę uważać za ważną, zachowującą moc obowiązującą lub nadal podlegającą zastosowaniu, bądź też należy uważa – ze względu na zachowanie się państwa – że pogodziło ono się z ważnością umowy, utrzymaniem jej mocy obowiązującej lub dalszym jej stosowaniem.
Ius cogens
W dobie obecnej – odmiennie aniżeli w klasycznym prawie międzynarodowym – przyjmuje się, że w stosunkach międzynarodowych obowiązują pewne normy prawne o znaczeniu tak istotnym dla społeczności międzynarodowej, ze mają one moc obowiązującą bezwzględną i nie mogą być uchylone żadną umowa międzynarodową. Stanowią one w pewnej mierze odpowiednik zasady porządku publicznego w prawie wewnętrznym, zabezpieczając interes społeczności międzynarodowej jako całości. Nie ulega wątpliwości, że ius cogens...
zarabiasz