tatarzy_polscy.pdf

Tatarzy polscy

„Antologia Islamska”

http://zahid.fm.interia.pl

Zarys historyczny

Europ ę wschodni ą , w tym ziemie polskie, od czasów ś redniowiecza penetrowali

kupcy ze ś wiata muzu ł ma ń skiego. Na stepach dzisiejszej Ukrainy ju ż w IX wieku

pojawi ł y si ę ludy tureckie wyznaj ą ce islam. Kroniki donosz ą o istnieniu osad

muzu ł ma ń skich na W ę grzech w X wieku. W kilka wieków pó ź niej rozpoczyna si ę historia

islamu i osadnictwa tatarskiego w Polsce 1 .

Przyjmuje si ę , ż e pod koniec XIV wieku nale ż y datowa ć pocz ą tek osadnictwa

muzu ł manów w Wielkim Ksi ę stwie Litewskim, b ą d ą cym ówcze ś nie w uni z Koron ą .

Osadnikami byli Tatarzy ze Z ł otej Ordy. Przybysze dzielili si ę na je ń ców i dobrowolnych

emigrantów. Je ń cy pochodzili z wojen prowadzonych przez Ksi ążą t Litewskich ze Z ł ot ą

Ord ą . Emigranci przybywali na Litw ę w wyniku okresowych kl ę sk g ł odu i chroni ą c si ę

przed prze ś ladowaniami, jakie mog ł y ich spotka ć w wyniku nieko ń cz ą cych si ę walk o

w ł adz ę . Pierwszy, odnotowany w dokumentach przypadek osadnictwa Tatarów, mia ł

miejsce w 1397 roku. W ci ą gu XV i XVI wieku, nap ł ywa ł y na Litw ę kolejne fale

osadników tatarskich. Od XVII wieku nast ą pi ł o ograniczenie osadnictwa w zwi ą zku z

wojnami mi ę dzy Rzeczpospolit ą a Turcj ą Osma ń sk ą oraz z ruchem kontrreformacji.

Nale ż y zauwa ż y ć , ż e z czasem osadnictwo tatarskie obj ęł o nie tylko tereny Litwy, lecz

tak ż e tereny Korony (Wo ł y ń , Podole, po ł udniow ą Bia ł oru ś ) 2 .

1 Tadeusz Lewicki, Islam w Europie wschodniej, [w: ] S ł ownik staro ż ytno ś ci s ł owia ń skich.

Encyklopedyczny zarys kultury S ł owian od czasów najdawniejszych do schy ł ku wieku XII, pod

red. W ł adys ł awa Kowalenki, Gerarda Labudy i Tadeusza Lehra – Sp ł awi ń skiego, Wroc ł aw –

Warszawa – Kraków 1964, tom II, s. 293; Zob. te ż : Ahmad Nazmi, Commercial Relations

between Arabs and Slavs (9th – 11th centuries), Warszawa 1998.

2 Has ł o: Lipka, [w:] EI 2 , tom V.

Tatarzy pocz ą tkowo cieszyli si ę licznymi przywilejami. Bogatsi za otrzyman ą

ziemi ę zobowi ą zani byli do wystawiania na czas wojen wydzielonych oddzia ł ów

zbrojnych dla Ksi ę cia. Mogli swobodnie wyznawa ć islam i zachowali organizacj ę

plemienn ą . Jednym z efektów uni Ksi ę stwa z Koron ą , by ł o uznanie ich szlachetnego

pochodzenia i przyznanie tytu ł ów szlacheckich 3 . Inaczej rzecz si ę mia ł a z biedniejszymi

Tatarami. Najcz ęś ciej bytowali w miastach trudni ą c si ę rzemios ł em, zw ł aszcza

garbarstwem, czasami furma ń stwem, a tak ż e po ś rednictwem w handlu ze Wschodem.

Wielokrotnie zdarza ł o si ę , ż e wybranym, wykszta ł conym Tatarom powierzano misje

dyplomatyczne na Krym i do Turcji, zatrudniano ich tak ż e jako t ł umaczy.

Trudniejsze czasy dla Tatarów nastaj ą w okresie kontrreformacji, pod koniec XVI

wieku. Dochodzi do ograniczania dotychczasowych swobód wyznaniom niekatolickim.

Sytuacja prawna Tatarów, jako wyznawców islamu, pogorszy ł a si ę . Zakazano ma łż e ń stw

z chrze ś cijankami, posiadania s ł u ż by z ł o ż onej z chrze ś cijan, wprowadzono utrudnienia

przy budowie i remoncie meczetów. Powa ż nym incydentem by ł o spalenie, podczas

rozruchów, meczetu w Trokach (1609). Nasilaj ą si ę polemiki religijne mi ę dzy Tatarami a

chrze ś cijanami. Piotr Czy ż ewski wydaje drukiem „Alfurkan tatarski” (1616), wielokrotnie

wznawiany, co ś wiadczy ł o o jego popularno ś ci (1640 i 1643). W odpowiedzi powstaje

„Apologia Tatarów” (1640) spisana przez Azulewicza.

W pierwszej po ł owie XVII w. z powodu wojen, ucierpia ł y liczne meczety i domy

tatarskie. Mimo tak ci ęż kiej sytuacji Tatarów, oddzia ł y tatarskie trwa ł y niez ł omnie przy

dowódcach i w ł adcach polskich. Dopiero 1672 r. przelewa si ę czara goryczy, dochodzi do

buntu kilku chor ą gwi tatarskich w oddzia ł ach polskich. Bezpo ś rednim powodem buntu,

by ł brak ż o ł du. Buntownicy przy łą czaj ą si ę do Turków. Zdrada nie trwa jednak d ł ugo.

Wielu powraca pod dowództwo polskie, za spraw ą Jana III Sobieskiego, który sta ł si ę

niekwestionowanym protektorem Tatarów. Aby ich pozyska ć w porozumieniu z sejmem

przywróci ł im dawne prawa, a w zamian za zaleg ł y ż o ł d przyzna ł w 1679 roku ziemi ę w

Kruszynianach, Nietupiach, Ł u ż anach, Drahlach, Malawiczach i Bohonikach (Podlasie).

Wszystkie te miejscowo ś ci znajduj ą si ę w obecnych granicach Rzeczypospolitej Polskiej.

W Bohonikach i Kruszynianach stoj ą zabytkowe meczety i funkcjonuj ą wiekowe

cmentarze muzu ł ma ń skie. Obok wspomnianych terenów, Tatarzy otrzymali nadania od

3 W ś ród badaczy nie ma jednomy ś lno ś ci na temat posiadania przez Tatarów litewskich

szlachectwa.

króla w Lubelskiem (1681): Lebiedziewie, Ma ł aszewiczach i Studziance. Jednak z tego

osadnictwa pozosta ł y obecnie wy łą cznie ś lady materialne (cmentarz) i nieliczni

potomkowie dawnych osadników.

„Bunt Lipków” by ł równocze ś nie powa ż nym wydarzeniem historycznym, które

zapocz ą tkowa ł o odp ł yw Tatarów z terenów Rzeczpospolitej na ziemie nale żą ce do Turcji

osma ń skiej. Kolejna fala emigracji mia ł a miejsce w pocz ą tkach XVIII wieku, kiedy to

oddzia ł y tatarskie staj ą po stronie pretendenta do tronu Polski Stanis ł awa

Leszczy ń skiego, który przegrywa w starciu z Augustem II.

Ju ż w XVII wieku Tatarzy zatracaj ą swój j ę zyk i zaczynaj ą pos ł ugiwa ć si ę

j ę zykami bia ł oruskim i polskim. Zatracenie j ę zyka mo ż e wydawa ć si ę dziwne na pierwszy

rzut oka, ale da si ę wyt ł umaczy ć tym, ż e chocia ż Tatarzy ż yli w enklawach, czyli w ś ród

swoich, to brali za ż ony miejscowe kobiety, Bia ł orusinki lub Polki. Po polsku i bia ł orusku

spisano liczne manuskrypty o tre ś ci religijnej.

Tatarzy s ą wiernymi s ł ugami Rzeczypospolitej. Kiedy dochodzi do rozbiorów i

wybucha powstanie ko ś ciuszkowskie, po ś wi ę caj ą swe ż ycie dla Ojczyzny. Bior ą udzia ł w

kolejnych powstaniach niepodleg ł o ś ciowych.

Tatarzy w zaborze rosyjskim cieszyli si ę szczególnymi wzgl ę dami caratu. Rosjanie

liczyli, ż e zdo ł aj ą zanatagonizowa ć Tatarów i Polaków katolików. Dlatego u ł atwiali

Tatarom dost ę p na stanowiska w administracji wojskowej i cywilnej. I cho ć Tatarzy

skorzystali z tych u ł atwie ń , to równocze ś nie dbali o zachowanie dobrych stosunków z

Polakami.

W XX wieku niektórzy polscy Tatarzy anga ż uj ą si ę w szereg ruchów

niepodleg ł o ś ciowych. Aleksander Sulkiewicz w 1892 roku bierze udzia ł w tworzeniu

Polskiej Partii Socjalistycznej. Jest bliskim wspó ł pracownikiem Józefa Pi ł sudskiego. Ginie

w 1916 roku jako ż o ł nierz I Brygady Legionów. Rewolucja w Rosji w 1917 roku obudzi ł a

aspiracje niepodleg ł o ś ciowe w ś ród ludów muzu ł ma ń skich. Aleksander Achmatowicz

reprezentowa ł Tatarów polskich w Wszechrosyjskiej Radzie Muzu ł ma ń skiej. W 1918 roku

premierem Republiki Krymskiej by ł Tatar polski Maciej Sulkiewicz. Wielu Tatarów

polskich dzia ł a ł o we w ł adzach niezale ż nej Republiki Azarbejd ż anu, do czasu a ż zosta ł a

zlikwidowana przez bolszewików.

Po odzyskaniu przez Polsk ę niepodleg ł o ś ci w granicach polskich zamieszkiwa ł o

oko ł o pi ęć i pó ł tysi ą ca muzu ł manów. Najwi ę ksze ich skupiska by ł y w województwach

Nowogródzkim, Wile ń skim i Bia ł ostockim. Dominowali oczywi ś cie Tatarzy. W okresie

mi ę dzywojennym nast ą pi ł rozwój dzia ł alno ś ci religijnej i kulturalnej. W 1925 roku

powo ł ano Muzu ł ma ń ski Zwi ą zek Religijny, skupiaj ą cy wszystkich muzu ł manów w Polsce.

Stworzono stanowisko muftiego. Muftim zosta ł Jakub Szynkiewicz (1884 – 1969), doktor

Uniwersytetu Berli ń skiego. Za ł o ż ono Zwi ą zek Kulturalno-O ś wiatowy Tatarów

Rzeczypospolitej Polskiej. W 1933 roku utworzono tatarskie dru ż yny Zwi ą zku

Strzeleckiego, a od 1936 roku wszystkich muzu ł manów poborowych zacz ę to przydziela ć

do I szwadronu 13 Pu ł ku U ł anów Wile ń skich. Jednostka ta bra ł a udzia ł w kampani

wrze ś niowej.

II wojna ś wiatowa g łę boko zmieni ł a sytuacj ę Tatarów. Liczne osady i meczety

pozosta ł y poza wschodni ą granic ą Polski. W 1945 roku repatrianci-Tatarzy osiedlili si ę na

ziemiach zachodnich, w Gda ń sku, Szczecinie, Gorzowie Wielkopolskim, ale ju ż w latach

sze ść dziesi ą tych wielu z nich przenosi si ę bli ż ej starych osad tatarskich (Kruszyniany i

Bohoniki), do Bia ł egostoku. Od 1947 roku dzia ł a od nowa MZR. Z czasem w wi ę kszych

skupiskach Tatarów, powstaj ą nowe gminy wyznaniowe: w Bia ł ymstoku, w Gda ń sku, w

Gorzowie Wielkopolskim. Ż ycie kulturalne i religijne nie kwit ł o ju ż tak bujnie, jak przed

wojn ą , a to z co najmniej dwóch wzgl ę dów. Inteligencja tatarska zgin ęł a podczas wojny

lub emigrowa ł a na Zachód (na zawsze opu ś ci ł Polsk ę mufti Szynkiewicz). Kontakty ze

ś wiatem muzu ł ma ń skim by ł y utrudnione. Ocenia si ę , ż e po II wojnie ś wiatowej Tatarzy

polscy coraz bardziej upodabniali si ę do ogó ł u ludno ś ci polskiej. Opuszczali wsie i

udawali si ę do miast, przyjmowali w g łę bszym zakresie obyczaje polskie, zarzucali

tradycyjny zawód: garbarstwo.

Po wojnie dopiero w 1969 roku odby ł si ę Wszechpolski Kongres MZR. Dzia ł ania

kulturalne na szersz ą skal ę rozwin ę to na Podlasiu, gdzie od 1976 roku organizowano

„Orienty Sokólskie”. Nowy etap w historii Tatarów polskich to lata osiemdziesi ą te

zesz ł ego wieku. Pojawi ł y si ę pierwszy raz, od okresu mi ę dzywojennego, czasopisma. W

1992 roku zarejestrowano Zwi ą zek Tatarów Polskich. Oddano do u ż ytku nowy meczet w

Gda ń sku i otworzono Centrum Islamu w Warszawie. W dn. 24 marca 2004 roku

powo ł ano na stanowisko muftiego Tomasza Mi ś kiewicza. Ale najpowa ż niejsze zmiany w

ogólnej sytuacji Tatarów, maj ą miejsce ju ż w XXI wieku – powstaj ą nowe gminy

wyznaniowe MZR w Centralnej i Zachodniej Polsce.

Przegl ą d bada ń i pi ś miennictwa na temat Tatarów polskich

Od najdawniejszych czasów ludy mongolskie i tureckie przemieszcza ł y si ę po

olbrzymich obszarach Euro-Azji wchodz ą c w kontakty z innymi udami. Ka ż dy z

napotkanych ludów nadawa ł im swoist ą nazw ę . Niektórzy autorzy twierdz ą , ż e s ł owo

„Tatar” pochodzi z j ę zyka chi ń skiego. W kronikach chi ń skich plemiona mongolskie oraz

podbite przez nie ludy tureckie nazywano „Ta-ta” lub „Ta-tan” 4 . Natomiast na terenie

Ksi ę stwa Litewskiego byli znani pod nazw ą Lipków (ew. Lubka lub Lupka) 5 . Jeszcze do

ko ń ca XIX wieku przyjmowa ł o si ę nazywa ć Tatarów, Tatarami litewskimi, bior ą c pod

uwag ę miejsce ich najliczniejszego skupiska 6 . W okresie mi ę dzywojennym spierano si ę o

to, która nazwa jest najbardziej adekwatna w stosunku do Tatarów osiad ł ych od wieków

na terenie pa ń stwa polskiego i litewskiego. Czy ma to by ć nazwa „Tatarzy litewscy” czy

„Tatarzy polscy”? Dopiero w czasach wspó ł czesnych ustalono, ż e nazewnictwo zale ż y od

tego, o jakim okresie historii Tatarów mówimy. Na pewno mo ż na u ż ywa ć nazwy

„Tatarzy litewscy”, gdy mowa jest o Polsce przedrozbiorowej. Dlatego wi ę c nazywanie

Tatarów „polskimi” jest uzasadnione w naszych czasach, gdy ż ta grupa etniczna uleg ł a

spolonizowaniu 7 . W chwili obecnej, w wyniku zmian granic Polski po II wojnie ś wiatowej,

ojcowizny Tatarów rozdzielone zosta ł y mi ę dzy s ą siaduj ą ce pa ń stwa. W istocie rzeczy,

najliczniejsza spo ł eczno ść tatarska, pozosta ł o ść po kilkusetletnim osadnictwie na

terenach Wielkiego Ksi ę stwa Litewskiego, ż yje nie w Polsce, czy na Litwie, lecz na

Bia ł orusi. W oparciu o ostatni spis ludno ś ci (2002) mo ż na wysun ąć hipotez ę , ż e w

Polsce, tak na prawd ę , nie ma ju ż Tatarów. Wy łą cznie 500 osób deklaruje si ę by ć

Tatarami. Polskie ś rodowisko tatarskie nie zgadza si ę jednak ż e z t ą liczb ą , i wskazuje ż e

jest ich du ż o wi ę cej. Jakby nie by ł o, wynik spisu potwierdzi ł niezbicie fakt prawie

ca ł kowitego spolonizowania si ę Tatarów 8 .

4 Maciej Konopacki, Pod bia ł ostockimi minaretami, Bia ł ystok 1972.

5 Has ł o: Lipka, op. cit.

6 Piotr Borawski i Aleksander Dubi ń ski, Tatarzy polscy. Dzieje, obrz ę dy, legendy, tradycje,

Warszawa 1986, s. 5 - 6.

7 Tam ż e.

8 Karl Cordell and Andrzej Dybczy ń ski, Poland’s Indigenous Ethnic Minorities and The Census of

2002, [w:] „Perspectives on European Politics and Society” (Lejda), 6:1, 2005, s. 85 i 87.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: