Za kolebkę przyszłych Celtów uważa się region kurhanów w południowych Niemczech, między Lasem Czeskim i Renem, zasiedlony w połowie II tysiąclecia p.n.e. przez tzw. Protoceltów, mających za sąsiadów Protoilirów. W latach między 1800 a 1600 p.n.e. strefa kurhanów rozciąga się ku zachodowi, za Ren, obejmując Franche-Comte, Burgundię, Alzację i Lotaryngię. W odkrytych na tych terenach kurhanowych grobach odkryto wyposażenie grobowe świadczące o wojowniczości zmarłych. Ta kultura archeologiczna epoki brązu była spokrewniona z kulturami środkowej Europy. Około 1000 r. p.n.e. nastąpiła w tej części Europy zmiana obrządku pogrzebowego: zrezygnowano z usypywania kurhanów, pochówek szkieletowy zastąpił pochówek popielnicowy. W tej prowincji kulturowej, której część była protoceltycka, od roku 800 p.n.e. rozprzestrzeniło się używanie nowego metalu, żelaza. Przodkowie Celtów, zamieszkujący obszar w widłach górnego Renu i Dunaju, znaleźli się pod wpływem ludności (Ilirów) kultury halsztackiej. Nowa kultura wczesnego okresu epoki żelaza szybko rozprzestrzeniła się w kierunku zachodnim, tworząc zespół zachodniohalsztacki. Na całym obszarze ponownie występują należące do arystokracji plemiennej kurhany, z bardzo bogatym wyposażeniem grobowym (groby np. koło Heuneburga i Asperg). W drugim okresie epoki żelaza, czyli okresie lateńskim (450 r. p.n.e. - pocz. n.e.) kulturowa dominacja Celtów osiągnęła apogeum. Kultura archeologiczna, która jest odzwierciedleniem osadnictwa Celtów i ich oddziaływania na inne ludy Europy, nazywana jest przez archeologów kulturą lateńską (od stanowiska archeologicznego La Tène w Szwajcarii).
Najstarsze wzmianki o Celtach pojawiają się w VI wieku p.n.e., o Κελτοί Keltoi pisano po grecku, a o Celtae, Galli czy Galatae po łacinie. Wszystkie te określenia zaczerpnięte zostały najprawdopodobniej z języka celtyckiego i oznaczały "lud ukryty". Wśród zachowanych źródeł pisanych wspominają o Celtach:
· Hekatajos z Miletu, pod koniec VI wieku p.n.e., pisząc o greckiej kolonii Massalia (dziś Marsylia) przekazuje informację o jej położeniu w kraju Ligurów, niedaleko kraju Celtów;
· Herodot z Halikarnasu wspomina o plemionach celtyckich zasiedlających w połowie V wieku p.n.e. krańce Półwyspu Iberyjskiego i obszary nad górnym Dunajem, gdzie lokuje ich miasto Pyrene;
· Arystoteles opisuje ich jako ponad miarę twardych, okrutnych i wojowniczych ludzi;
· po koniec II i w I wieku p.n.e. wspomina o nich Polibiusz a Posejdonios z Apamei opisuje Galów żyjących na terenach dzisiejszej Francji i Hiszpanii (jest to opis podróży przez te ziemie);
· historyk rzymski Liwiusz, żyjący w latach 59 p.n.e. – 17 r. n.e., w piątej księdze Dziejów podaje informacje o Celtach przy okazji opisu ich najazdu na Rzym (390 p.n.e.);
· Juliusz Cezar w swoim dziele Commentarii de Bello Gallico pozostawił najobszerniejszy opis obyczajów i życia Galów.
Dokładny zasięg ekspansji celtyckiej może budzić pewne wątpliwości, ponieważ zasięg kultury lateńskiej jest znacznie większy, niż zasięg rzeczywistego osadnictwa Celtów. Część znalezisk archeologicznych pochodzi z wymiany handlowej lub czasowego pobytu plemion celtyckich na tym obszarze. Z całą pewnością ludy europejskie zawdzięczają Celtom wejście w epokę żelaza, poznanie hutnictwa i kowalstwa, udoskonalenie garncarstwa i wprowadzenie żaren obrotowych.
Po utracie niezależności, języki celtyckie stopniowo zanikały. Władze Anglii przez wiele wieków dążyły do zniszczenia tych języków w każdej z celtyckich prowincji Zjednoczonego Królestwa, posuwając się nawet do mordów na nauczycielach oraz bardach. Na bardów i nauczycieli w Irlandii urządzano łapanki kończące się wieszaniem. Szkocja, Walia i Irlandia są znane z wielkiej ilości powstań przeciwko angielskiemu panowaniu i dominacji. Wielkich szkód języki celtyckie doznały w Szkocji i Walii pod koniec XVIII wieku. Po kolejnym nieudanym powstaniu jakobitów przeprowadzono tam czystki etniczne, w wyniku których prawie zupełnie wyrugowano język gaelicki. Dziś język walijski jest nieco sztucznie podtrzymywanym i bardzo dotowanym językiem, Walia ma własną telewizję, wyłącznie walijskojęzyczną. Długo językiem przodków mówili mieszkańcy wyspy Man. Język tej wyspy to manx, lub mancu do dziś istniejący, choć używa go ledwie kilkaset osób, i należący do tego samego odłamu języków celtyckich co język gaelicki (szkocki), iryjski (irlandzki) oraz shelta, zwanych językami Q-celtyckimi lub goidelskimi. Drugą grupę tych języków stanowią języki: walijski, bretoński i kornijski (kornwalijski), zwane P-celtyckimi lub brytańskimi. Do języków celtyckich zaliczamy również wymarłe języki z kontynentu europejskiego: języki galijskie (galijski i lepontyjski) czy język celtyberyjski. Współcześnie do przynależności do ludów celtyckich przyznają się Szkoci, Irlandczycy, Bretończycy i Walijczycy oraz niewielka społeczność żyjąca na północy Hiszpanii, w prowincji zwanej Galicją, a także wielu spośród mieszkańców Portugalii.
Najstarsze wierzenia o charakterze chtonicznym, żeńskim, symbolizujące płodność, urodzajność i bogactwo a jednocześnie siły niszczące, śmierć i nędzę. Możliwe, że aspekt unicestwienia zawarty w wierzeniach matriarchalnych jest powodem często okrutnych i krwawych obrzędów. Kalendarz obchodów świąt oparty był na cyklu księżyca, który miał rangę najważniejszego ciała niebieskiego. Wysoka pozycja kobiet w kulturze celtyckiej jest związana nie tylko z kultem płodności. W tradycji celtyckiej kobieta uosabiała prastare bóstwa kobiece mające władze nad światem i mężczyzną. W starych legendach władza i pierwiastek kobiecy były spójne.
Kult wody - głównie rzek i źródeł (zwłaszcza gorących), łączący kult uzdrawiania, zapładniania. Rzeki identyfikowane w postaci bóstw żeńskich i męskich, źródła niekiedy w postaci par bóstw. Nie do końca wyjaśniony jest totemizm przewijający się w najstarszych wierzeniach celtyckich. Relikty tego kultu są widoczne przedstawieniach figuralnych odnalezionych w sanktuariach. Wśród pojawiających się zwierząt najczęściej odkryto wyobrażenia zwierząt (lub ich pojedyncze figurki ) takich jak: koń, jeleń, dzik i niedźwiedź. Rolę totemów pełniły też rośliny a zwłaszcza drzewa: dąb, cis i jabłoń. Z najstarszymi kultami związane są krwawe ofiary składane z ludzi i zwierząt. Z tymi obrzędami związane było picie krwi, ceremonialne ludożerstwo. Specyficznym zwyczajem celtyckim był "kult obciętych głów".
Najprawdopodobniej w epoce brązu narodziły się bóstwa solarne (zmiana wiązana jest czasowo z przemianami zachodzących w obrzędach pogrzebowych). Bóstwa solarne związane były z pierwiastkiem męskim. Najprawdopodobniej początkowo każde plemię miało swojego boga, który często występował w towarzystwie bóstwa żeńskiego. Niektórzy z nich zyskali większą sławę. Możliwe, że występowali pod różnymi imionami. Stare, chtoniczne wierzenia, nadal miały swój udział w obrzędach związanych z kultem solarnym.
Wierzenia schyłkowe – wraz z postępującą romanizacją do panteonu bóstw celtyckich zostały wprowadzone bóstwa rzymskie i mistyczne wierzenia bliskowschodnie, południowej Galii kult egipskiej Izydy, także kult małoazjatyckiej Kybele i kult irańskiego boga Mitry (mitraizm).
Najstarszy kalendarz celtycki oparty był na cyklu księżycowym. Składał się z dwunastu miesięcy, z których siedem miało 30 dni a pięć 29 dni. Pierwszych 15 dni należało do "jasnej" części a pozostałe (15 lub 14) do "ciemnej" części kalendarza. Pełnia księżyca w tym systemie przypadała 7, 8 i 9 dzień każdego miesiąca. Celtowie uważali miesiące trzydziestodniowe za szczęśliwe, ale nawet w miesiącach feralnych występowały dni dobre i w szczęśliwych dni złe. Z czasem, najprawdopodobniej pod wpływem Greków i Rzymian, przystosowano kalendarz księżycowy do słonecznego. Co trzeci rok wydłużono o kolejny, trzydziestodniowy miesiąc. Zdaniem Celtów wszystkie jego dni należały do feralnych.
Typowe warowne osiedla obronne – oppida, miejsca kultu na planie okrągłym obwiedzione rowami lub wałami; na planie kwadratowym drewniane. Typowe studnie ofiarne. Pod wpływem Imperium Rzymskiego świątynie na planie kwadratowym wzbogacone o kolumnadę.
Celtowie osiągnęli wysoki, jak na tamte czasy, poziom rozwoju, ale nigdy nie stworzyli jednolitego państwa. W pierwszych dwóch wiekach naszej ery utracili niezależność (nie podbito jedynie północnej części Wielkiej Brytanii oraz Irlandii). Upadek cesarstwa rzymskiego spowodował w Europie powrót do tradycji celtyckich wśród Germanów, Słowian i Bałtów. Odrodzenie kultury celtyckiej miało miejsce także w V wieku na terenach Irlandii i Szkocji, po dotarciu na te ziemie chrześcijaństwa.
Społeczeństwo celtyckie składało się z trzech warstw (kapłańskiej, wojowników i rolników) pełniących różne funkcje. Najwyższym szacunkiem cieszyli się kapłani, wśród których wyodrębnić można trzy grupy:
· bardów – złożoną z poetów i śpiewaków, mających zadanie przekazywać tradycję historyczną
· wieszczów (celtyckie filid) – badaczy przyrody o sporym zasobie wiedzy o świecie i wykonawców obrzędów ofiarnych
· druidów – najwyższych rangą kapłanów, posiadających wiedzę o ruchach gwiazd, świecie, ziemi i bogach. Studiujących przyrodę i filozofię moralną. Druidzi rozstrzygali w sprawach spornych i posiadali niepodważalny autorytet w społeczeństwie. Nauki pobierali przez 20 lat a wiedzę przyswajali pamięciowo, jako zbyt ważną by powierzyć ją pismu.
Wojownicy rekrutowali się z najbogatszych członków wspólnoty. Ich powinnością była walka a łupy wojenne źródłem zysków. Najdzielniejszych opiewano w pieśniach. Walczyli na dwukołowych rydwanach, których załogę stanowił woźnica i wojownik. Uzbrojenie składało się z prostego, długiego, obosiecznego miecza, oszczepów i włóczni. Dodatkowo przypinano nóż. Za osłonę służyła drewniana, owalna tarcza okuta żelazną taśmą. Zdobiono ją metalowymi aplikacjami, namalowanymi znakami i wyobrażeniami figuralnymi.
Celtowie lubili barwne stroje i bogate ozdoby. Charakterystyczną biżuterią były sztywne naszyjniki w kształcie koła (torques) noszone przez kobiety i przez mężczyzn (czasem jako oznaka godności). Wykonywano je z brązu, złota lub żelaza jako niezamknięte obręcze z ozdobnymi zakończeniami. Szaty spinano fibulami. Kobiety nosiły bransolety na przegubach dłoni, ramionach i kostkach nóg oraz naszyjniki z szklanych paciorków.
Podstawową jednostką była rodzina monogamiczna. Grupy rodzin powiązane związkami krwi tworzyły ród. Plemię było wyższą formą organizacji na której czele stał król. Jego obowiązkiem była troska o dobrobyt i bezpieczeństwo całego plemienia. Wierzono, że pochodzenia od mitycznego przodka czerpie siły magiczne. Majątek króla był wspólnym dziedzictwem, z niego miał obowiązek utrzymać wojowników a nawet współplemieńców. Cnotą króla były:
· hojność - zatem podarki powinien odwzajemniać z nawiązką (skąpstwo było traktowane jako największa wada u każdego z członków plemienia)
· odwaga – walczył w pierwszym szeregu albo w pojedynku
Szczególną rolę w społeczeństwie odgrywali rzemieślnicy. Do tej grupy należeli kowale, lekarze, sędziowie i bardowie. Znajomość profesji była podstawą ich bogactwa a także sławy sięgającej często poza własne plemię.
Najniższą i nieliczną warstwę tworzyli niewolnicy - jeńcy wojenni. Należeli do rodu lub plemienia (gdy byli własnością króla). Niektórych z nich poświęcano podczas składania krwawych ofiar.
Hithui