Istorija srpske kulture - zbornik.pdf - język serbski - Jezyki

Istorija srpske kulture

Pristup knjizi "Istorija srpske kulture"

Pavle Ivić

Malo je knjiga koje su toliko potrebne kulturi jednog naroda koliko knjige o samoj toj

kulturi. Za širu publiku najkorisnije je delo sažeto komponovano, pitko pisano, svakom

pristupačno, koje će kulturu ipak predstaviti svestrano, ne zaboravljajući ni jednu njenu

bitnu sastavnicu. Takva knjiga, razume se, mora se ograničiti na ono najbolje i najvažnije

i mora biti plod rada mnogih autora, stručnjaka za najrazličitije oblasti. Zadovoljavajući

minimum radoznalosti publike i pružajući joj prva obaveštenja, takva knjiga podstiče na

dalje traženje u oblasti po izboru čitaoca. Svojom mnogostranošću ona može privući i

najprosvećenijeg pojedinca. Makar on bio i vrhunski stvaralac u pojedinoj oblasti, on će

tu naći novih saznanja iz neke druge discipline. Sama ideja da se napiše upravo ovakva

knjiga potekla je od književnika Đoke Stojčića, sada člana njenog Redakcionog odbora.

Kod nas nema velike tradicije multidisciplinarnih dela koja bi, konvergentnim naporom

mnogih stručnjaka, davala široke preseke naše mnogolike prošlosti. U sredini gde je malo

ljudi svaki istaknuti stručnjak opterećen je brojnim obavezama koje ne može da izbegne

jer nema nikoga drugoga da primi zadatak na sebe. Ta prezauzetost koči angažovanje na

novim poslovima i ujedno obeshrabruje potencijalne inicijatore složenih poduhvata. Kao

što kretanje konvoja brodova zavisi od brzine najsporijeg, tako i dovršenje velikog

kolektivnog posla zavisi od autora koji je, klecajući pod preteškim ukupnim teretom,

najviše zakasnio. Pa ipak, u našoj sredini izašla su u novije vreme dva takva dela:

kapitalno desetoknjižje Istorije srpskog naroda u izdanju "Srpske književne zadruge" i

knjiga Sto najznamenitijih Srba u izdanju izdavačke kuće "Princip". Sada im se, evo,

pridružuje i ova kratka Istorija srpske kulture , koja je, srećom, prošla bez većih

saradničkih zakašnjenja.

Istoriju kulture ne čini samo njena prošlost nego i sadašnjost. Štaviše, ova poslednja,

merena kriterijima relevantnosti za savremenike i implikacija za budućnost, u najmanju

ruku ne zaostaje za prošlošću. Sve razuđenija kultura našeg vremena obavezala nas je da

uvedemo i odeljke o domenima kao što su publicistika, fotografija, radio, televizija,

primenjena umetnost i dizajn, amaterizam. S druge strane, da bi se dobio neophodni

okvirni kontekst koji kulturi stvaraju politička i ekonomska stvarnost epohe, zamoljena su

dva eminentna istoričara da napišu sažet pregled srpske istorije. Prilozima takve vrste

mesto je, naravno, na samom početku teksta knjige. Iza njih je došlo poglavlje o jeziku

kao oruđu kulture. Pokazalo se da je književni jezik svakog razdoblja ogledalo

usmerenosti kulture, njenog duha i uopšte duha vremena. Tako mene kroz koje je prolazio

književni jezik obeležavaju ključne tačke u periodizaciji istorije naše kulture. Ako se

udubimo u faze kroz koje su prošli, na primer književnost ili slikarstvo, uočićemo

paralelizam osnovnih crta razvoja.

Zamisao je Redakcionog odbora da se ova knjiga prevede na nekoliko svetskih jezika i

objavi i u inostranstvu. Dobro će biti da se u rukama prosvećenog stranca nađe delce koje

će ga obavestiti o mnogostrukim sadržajima naše kulture, nekadašnje i aktuelne i koja će

ga usput poučiti da ono što mu serviraju mediji u njegovoj zemlji nije cela istina o nama.

Odoleli smo iskušenju da pravimo dve različite knjige – za domaćeg i za stranog čitaoca.

Glavni razlog za takvo opredeljenje nije taj što bi stvaranje dvostrukog teksta

komplikovalo i usporilo posao oko knjige, nego taj što smo želeli da i našem čitaocu

prikažemo sve ono što je vredno i po merilima strožim od naših nacionalnih. Izlaganje je,

dakle, podešeno prema vizuri stranog čitaoca; u njoj preovlađuje ono što će njemu

izgledati zanimljivo i značajno. Kada se posmatra iz daleka, sve što je isključivo lokalna

vrednost gubi sjaj, a reljefnije se ističu ostvarenja koja svojom porukom prelaze granice

otadžbine. Obraćena je pažnja i na prijem naših ostvarenja u inostranstvu. Nisu samo za

strance od interesa kritičke ocene koje su tamo doživela dela naših ljudi, nagrade koje su

mnogi od njih dobili, knjige koje su u svetu objavljene o našoj kulturi. Naravno, bilo bi

neuputno ići do krajnosti u nastojanju da se govori samo o onome što je zapaženo u

svetu. Ima pojava koje pomažu da se shvati celina stvarnosti iako one same svojim

kvalitetima ne izranjaju iznad gornje granične crte čisto otadžbinskih dostignuća.

Postoji namera, do čijeg ostvarenja ostaje dug put, da ova knjiga jednom posluži kao

zametak budućeg daleko opsežnijeg dela, možda dvotomnog ili trotomnog, koje bi imalo

ambiciju da pruži zaokruženiju sliku, s više podataka i više analize. Tu bi moralo biti

mesta i za sistematski napor da se pojave ne samo prikažu nego i protumače u svojim

prirodnim uzročno-posledičnim ulančavanjima. Možda najpodesniji trenutak za početak

akcije oko tog programa bio bi kada se prikupe kritički odzivi na ovu mnogo skromnije

zamišljenu knjigu. Uostalom, možda će i ona sama, u savršenijem vidu posle primedaba

koje će se čuti, doživeti nova izdanja.

Pisanju priloga koji se ovde objavljuju prethodio je dogovor autora o njihovom opštem

liku. U ponekim slučajevima i uredničke intervencije kretale su se u tom pravcu. Ipak se

nije težilo potpunoj jednoobraznosti priloga. Uvažene su kako specifičnosti obrađenih

tema tako i lične sklonosti pisaca.

Pod vizantijskim okriljem

Preduslovi za nastanak Srpskog naroda stvoreni su u 7. veku, kada se na tle rimske

provincije Dalmacije naselio, uz druge slovenske skupine, i deo plemena Srba. Nije

poznato čime su se plemena toga doba međusobno razlikovala, na čemu se zasnivala

njihova individualnost. Izvesnu ulogu su, svakako, igrala predanja o poreklu. Među

balkanskim Srbima dugo se održavala tradicija o doseljavanju sa severa, iz "Bele Srbije",

odakle je poticao i najstariji vladarski rod.

Sloveni su se na Balkanskom poluostrvu razlili na velikom prostranstvu, obrazujući veliki

broj malih kneževina, koje su vizantijski pisci tog vremena zapažali kao mnoštvo i

opisivali karakterističnim imenom "Sklavinija". Pripadnici srpskog plemena sudelovali su

u razvoju nekoliko kneževina. Pored Srbije, koja se u 9. v. prostirala između Save i

dinarskog masiva, približno između Ibra na istoku i Vrbasa na zapadu, nastale su u

planinskim predelima i kraškim poljima oblasti koje će dati stanovnicima posebna imena:

Neretljani, između Cetine i Neretve i na ostrvima Braču, Hvaru i Korčuli, Zahumljani,

između Neretve i zaleđa Dubrovnika, Travunjani i Konavljani, između Dubrovnika i

Boke kotorske. U 11. v. jedno od središta srpskog političkog života bilo je u kneževini

Duklji, koja se prostirala oko Skadarskog jezera i doline reke Zete.

Zajedno sa ostalim slovenskim plemenskim teritorijama, i ove su bile izložene

pokušajima potčinjavanja iz susedstva. U 7-8. v. za gospodare su se nametali Avari iz

Panonije, dok je Vizantija pretendovala na sve što je nekad pripadalo Rimskom carstvu;

od 680. slovenskim plemenima između Dunava i planine Balkana zagospodarili su

Protobugari, stvorivši državu koja će se naglo proširiti, upijajući u sebe slovenske

plemenske kneževine. Od sredine 9. v. i Srbija se našla na putu bugarskog širenja, pa je

postala poprište suparničkih borbi Vizantije i Bugarske. Povod za mešanje pružali su

mnogobrojni sukobi među članovima vladarskog roda, potomcima kneza Višeslava, koji

su se borili za vlast i često smenjivali na prestolu.

Vizantija je veliki uspon postigla oko 870, kada je pokrštavanjem kneževskih porodica

otvorila put masovnoj hristijanizaciji, praćenoj jakim političkim i kulturnim uticajima

Carstva. Srpske kneževine bile su potčinjene crkvenim metropolama u Splitu i Sirmiju.

Pokrštavanjem su potisnute u drugi plan neke od razlika među plemenima, pre svega one

s korenom u paganskim verovanjima, a otvoren je put povezivanju na podlozi zajedničke

hrišćanske kulture. Značajnu ulogu su u tome igrali prevodi biblijskih i bogoslužbenih

tekstova i pisma prilagođena osobenostima slovenskog jezika, glagoljica, a zatim ćirilica.

Hrišćanstvo je, međutim, uticalo na pojavu novih razlika među Slovenima usled

nejednakih uticaja crkvenih centara pod čiju su jurisdikciju dospeli. Veoma duboke

korene i dalekosežne posledice imao je odnos prema upotrebi slovenskog jezika u

bogosluženju. Srbi su se našli u zoni u kojoj se mogla čuvati, dalje razvijati i

prilagođavati slovenska pismenost.

Otpor bugarskom pritisku prestao je 924, kada je Srbija potčinjena, ali samo kratko, jer je

knez Časlav (927- oko 950) neposredno posle smrti bugarskog cara Simeona uspeo da

obnovi srpsku državu. Proširio je granice do obale mora i odbio je napade Mađara, koji

su se krajem 9. v. nastanili u panonskoj niziji, nametnuvši se za gospodara zatečenom

pretežno slovenskom stanovništvu. U svom daljem razvoju Srbi su veoma jako osetili

posledice vizantijskih osvajanja. Preko četiri decenije trajale su borbe za potčinjavanje

Bugarske, najvećeg vizantijskog suparnika u borbi za vlast nad balkanskim Slovenima.

Kada su se konačno završile 1018. godine, granice Vizantijskog carstva pomerene su do

Dunava i Save.

Tada je teritorije naseljene Srbima presekla granica koja odvaja oblasti pod neposrednom

vizantijskom vlašću, istočno od linije Sirmij (Sremska Mitrovica) - Ras (Novi Pazar) -

Prizren, i zapadno od te linije, oblasti pod domaćim vladarima, s tradicionalnim

uređenjem izraslim iz slovenske podloge. Vizantiji potčinjene teritorije pripale su

autokefalnoj arhiepiskopiji u Ohridu, tako da su srpske zemlje još pre konačnog rascepa

crkava (1054) presečene granicom između carigradske i rimske crkvene jurisdikcije.

U oblastima pod neposrednom vizantijskom vlašću obnovljeni su antički gradovi kao

Sirmij, Beograd, Braničevo, Niš, što su postali sedišta crkvenih i svetovnih vlasti, koje su

preko dva stoleća neprekidno uticale na stanovništvo svoje okoline. Severno od Save i

Dunava u Ugarskoj kraljevini slabo nastanjene etnički heterogene teritorije dobile su

naselja, utvrđenja, organizaciju vlasti (županije) i episkopije.

Kako je posle potčinjavanja Bugarske pritisak dolazio samo iz Vizantije, naročito iz

njenih uporišta u Dubrovniku i Draču, sedišta srpskog otpora obrazovala su se u

susedstvu. U Duklji (Zeti) i Zahumlju knez Stefan Vojislav (1037-1051) uspeo je da zbaci

vizantijsku vlast, a njegovi naslednici Mihajlo (oko 1055- oko 1082) i Bodin (oko 1082-

1101) proširili su i učvrstili državu mireći se s vrhovnom vlašću careva i povremeno joj

se pokoravajući. Od kraja 11. v. veću ulogu počinju igrati oblasti u unutrašnjosti, čije je

jedno jezgro bilo u Bosni, a drugo kod grada Rasa.

Otkako je početkom 12. v. Ugarska kraljevina zavladala Hrvatskom i potčinila vizantijske

gradove u Dalmaciji, počela je dugotrajna vizantijsko-ugarska borba za prevlast nad

Balkanskim poluostrvom. Srbi su se našli između jakih suparnika, tako da su oni u Bosni,

pod vladarima s titulom bana, potčinjeni ugarskim kraljevima, dok su oni u istočnim

oblastima, pod vlašću velikih župana, bili štićenici vizantijskih careva. U vreme ratova

oni bi se odmetali i prilazili protivničkoj strani. U to doba bile su uspostavljene tešnje

veze između ugarske i srpske vladarske dinastije.

Poslednji trijumf Vizantije za vreme cara Manojla Komnina (1143-1180), kada su bile

potčinjene i Ugarska i susedna srpska oblast, plaćen je preteranim iscrpljivanjem snaga,

pa je posle smrti ratobornog cara usledio dug period krize. Tadašnji srpski veliki župan

Stefan Nemanja (1166-1196) iskoristio je slabosti i teškoće Vizantije da proširi vlast do

Južne i Velike Morave, zatim na teritorije današnjeg Kosova, ravnice oko Skadarskog

jezera i primorske gradove od Kotora do Skadra. Pod upravom Nemanjine braće i sinova

našle su se i teritorije nekadašnjih kneževina Zahumlja i Travunije, tako da je srpska

država obuhvatila prostor između reke Neretve i Južne Morave, približno od planine

Rudnika do obale Jadranskog mora. Stefan Nemanja se povukao s prestola, odredivši za

naslednika srednjeg sina Stefana, zeta vizantijske carske porodice. Zamonašio se u svojoj

zadužbini manastiru Studenici, a ubrzo se pridružio najmlađem sinu Savi, monahu, na

Svetoj Gori. Zajednički su podigli za srpske monahe manastir Hilandar, koji je igrao

značajnu ulogu u kasnijem razvoju srpske crkve i kulture.

Među balkanskim državama

Kao carski zet i nosilac titule sevastokratora, Stefan Nemanjić (1196-1227) uživao je

podršku Vizantije i uspevao da očuva Nemanjine tekovine. A kada se situacija iz temelja

promenila, pošto su zapadnjački krstaši predvođeni Venecijom osvojili Carigrad i srušili

Vizantijsko carstvo, Stefan se okrenuo Zapadu i veštom politikom otklanjao opasnosti od

Ugarske, Latinskog carstva, obnovljene Bugarske i osamostaljenih gospodara u

vizantijskim provincijama. U periodu previranja i naglih promena uspeo je da očuva

neokrnjenu državu i da joj podigne ugled i rang time što je od pape dobio kraljevsku

krunu (1217), što mu je kod naslednika i potomstva donelo slavu "prvovenčanog kralja".

Zaslugom kraljevog brata Save temeljito su izmenjene crkvene prilike u srpskoj državi,

koja je imala dvojaku tradiciju: rimokatoličku u gradovima na jadranskoj obali i

njihovom bližem zaleđu i vizantijsko-pravoslavnu na području Ohridske arhiepiskopije.

Katolički krajevi bili su pod jurisdikcijom nadbiskupija u Baru i Dubrovniku, a u

pravoslavnom delu bile su episkopije u Rasu, Lipljanu i Prizrenu. Nastojeći da za svoju

kraljevinu dobije jedinstveni crkveni okvir pod domaćim starešinama, kralj je, i pored

svojih veza s papskom stolicom, podržao pravoslavne tradicije zemalja u unutrašnjosti.

U Nikeji, centru maloazijskih Grka, koji su čuvali tradicije carigradske patrijaršije i

nastojali obnoviti Vizantijsko carstvo, Sava Nemanjić je od cara i patrijarha izdejstvovao

obrazovanje posebne arhiepiskopije za srpsku državu. Sava je za arhiepiskopa posvećen

1219. u Nikeji, dok je za njegove naslednike predviđeno da se biraju i posvećuju u Srbiji.

Granice pravoslavnog područja pomerene su prema zapadu i prema jugu sve do morske

obale, s izuzetkom starih primorskih gradova i njihovih distrikata. Osnovane su nove

episkopije, sa sedištem u manastirima, gde su obrazovani sveštenici i prepisivane knjige

neophodne crkvenom životu. Sava I je za potrebe crkvenih starešina obezbedio prevod

vizantijskog crkveno-pravnog zbornika Nomokanona ( Krmčija , Svetosavska krmčija ).

Srpska kraljevina i autokefalna crkva predstavljale su okvir u kome je oživljeno kulturno

stvaranje dobilo osobena obeležja. To se može zapaziti na crkvenim spomenicima Raške

škole (Studenica, Žiča, Mileševa, Sopoćani, Gradac, Arilje i dr.) i na zamahu prepisivačke

i književne delatnosti. Nasleđeni jezik književnog izražavanja dobija crte karakteristične

za govorni jezik naroda, dok obogaćena "biblioteka" prevedenih i prepisanih dela i

žanrova dobija i originalne srpske sastave. Kao i u graditeljstvu i opremanju crkava i

manastira, i ovde prednjače članovi dinastije. Stefan Prvovenčani i Sava I, svaki sa

svojim žitijem svetog Simeona, oca i rodonačelnika dinastije. Žitija su imala važnu ulogu

u zasnivanju kulta, kome su kasnije pridruženi sveti Sava i još neki vladari koji su

poštovani kao sveci u krilu srpske autokefalne crkve. Kult svetih vladara uzdizao je

autoritet dinastije i omogućavao da se u nastavku opšte hrišćanske izgrađuje i posebna

srpska tradicija, koja će se čuvati u krilu crkve.

Istorija srpske kulture - zbornik.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: