Świadczenia pieniężne
Odsetki
Wykład 2 – 11 październik 2005
Świadczenia pieniężne – mają duże znaczenie w obrocie cywilno – prawnym, zwłaszcza gospodarczym. Pieniądz :
· jest środkiem zapłaty za dobra i usługi;
· jest przedmiotem umów cywilno – prawnych, chodzi o stosunki kredytowe, pożyczki;
· pozwala zaspokoić określone interesy np. odszkodowawcze, alimentacyjne.
Świadczenie pieniężne ma za przedmiot zapłatę określonej sumy jednostek pieniężnych, które wyrażają pewną wartość ekonomiczną
Świadczenie pieniężne może przybrać w zobowiązaniu postać świadczenia GŁÓWNEGO bądź mieć charakter WTÓRNY (np. gdy dłużnik miał wydać rzecz, która jednak została zniszczona – musi wydać wartość tej rzeczy w pieniądzach; naprawienie szkody)
Są zobowiązania, w których od początku chodzi o świadczenie pieniężne sensu stricto czyli o świadczenie, którego spełnienie polega na zapłacie określonej sumy jednostek pieniężnych np. 100 zł., 500zł. W takim zobowiązaniu nie chodzi o znaki pieniężne (banknoty, monety) czyli nośniki wartości, lecz chodzi o zapłatę określonej sumy jednostek pieniężnych, a jakimi znakami zapłacono to jest bez różnicy.
Świadczenie pieniężne od początku opiewa na zapłatę określonej sumy jednostek pieniężnych.
Czym innym jest zobowiązanie niepieniężne ze świadczeniem pieniężnym (świadczenia pieniężne sensu largo), – od początku chodzi o coś innego niż pieniądze ; polega na zapłacie określonej sumy jednostek pieniężnych zamiast innego świadczenia o charakterze niepieniężnym
np.
świadczenie alimentacyjne – chodzi o dostarczenie środków utrzymania; świadczenie odszkodowawcze – chodzi o naprawienie szkody.
Te wymienione świadczenia mogą być realizowane także w inny sposób np. restitutio in integrum.
jednostka pieniężna – jednostka wartości, abstrakcyjna miara wartości nadana przez państwo
znaki pieniężne – monety, banknoty – na nich określone są sumy jednostek pieniężnych (tutaj decyduje NBP)
Wyróżniamy dwie postacie pieniądza :
1) pieniądz gotówkowy, papierowy
2) pieniądz bankowy (bezgotówkowy)
Ad.1)
· obrót pieniężny gotówkowy odbywa się w formach prawa rzeczowego
· zapłata następuje poprzez przeniesienie własności na wierzyciela i wydanie mu określonych znaków pieniężnych; przeniesienie własności odbywa się na podstawie umowy, która ma charakter realny
Ad.2)
· są to sumy jednostek pieniężnych zgromadzone na rachunku bankowym.
· Pieniądz wyraża się w zapisach na kontach bankowych, księgach. Ten zapis może być zapisem na papierze, w komputerze.
· Jest całkowicie oderwany od znaków pieniężnych z jakimi związany jest pieniądz gotówkowy
· Jego źródłem jest wpłata gotówkowa, kredyt udzielony przez bank
· Zapłata następuje poprzez dokonanie przelewu i uznanie rachunku wierzyciela (wpływ pieniędzy na rachunek wierzyciela to data spełnienia świadczenia). Mam w banku 100zł., tzn. że mam wierzytelność do banku o wypłatę 100 zł. zapłata następuje poprzez polecenie przelewu określonej sumy na tę osobę i następują odpowiednie zapisy.
· Obrót bezgotówkowy to obrót wierzytelnościami à przenosimy na wierzyciela poprzez przelew wierzytelność, którą mamy do banku
· To instrumenty prawa obligacyjnego
Pieniądz ma określoną wartość. Wartość może być:
I. wewnętrzna (numizmatyczna) – wartość materiału, z którego pieniądz jest sporządzony
II. wymienna
- nominalna – wartość nadana pieniądzu przez państwo i wyrażona na samym pieniądzu poprzez odpowiedni znak lub napis (jest uwidoczniona na znakach pieniężnych)
- kursowa – wartość przyznana jednostce pieniężnej w zestawieniu (w relacji do) z innymi walutami
- nabywcza – wartość ekonomiczno –s połeczna , która wyraża się w ilości towarów i usług jakie można nabyć za jednostkę pieniężną w określonym czasie i miejscu. Ta wartość jest zmienna.
Według której wartości ma być spełnione świadczenie? à zwykle przyjmuje się zasadę nominalizmu zgodnie z którą dłużnik powinien wykonać świadczenie pieniężne płacąc sumę jednostek pieniężnych, na którą opiewa dług w chwili jego powstania (tzw. wartość nominalna długu). Zasada ta zakłada stabilność jednostki pieniężnej. Jest prosta do stosowania bo nie trzeba stosować żadnych przeliczeń, ale ze względu na zmieniającą się siłę nabywczą pieniądza, niepraktyczna. Jednak, gdy siła nabywcza zmienia się (inflacja / deflacja) krzywdzi ona odpowiednio dłużnika bądź wierzyciela.
art.3581 §1 „Jeżeli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna, spełnienie świadczenia następuje przez zapłatę sumy nominalnej, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej”
§ 3. W razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone w orzeczeniu lub umowie. § 4. Z żądaniem zmiany wysokości lub sposobu spełnienia świadczenia pieniężnego nie może wystąpić strona prowadząca przedsiębiorstwo, jeżeli świadczenie pozostaje w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa. § 5. Przepisy § 2 i 3 nie uchybiają przepisom regulującym wysokość cen i innych świadczeń pieniężnych.
Koniecznie staje się dopuszczenie waloryzacji
Nie jest zobowiązaniem pieniężnym zobowiązanie do wydania określonych znaków pieniężnych.
Reguły wykonywania zobowiązań pieniężnych.
1. Zasada nominalizmu.
Wyrażona jest a art. 358¹ §1 „Jeżeli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna (chodzi o zobowiązania pieniężne sensu stricto), spełnienie świadczenia następuje przez zapłatę sumy nominalnej (tej sumy jaka była określona w momencie powstania zobowiązania),
chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej.”
Ta zasada sprawdza się jeżeli pieniądze nie tracą na wartości. Problem dotyczy sytuacji gdy pieniądz traci na wartości, między powstaniem zobowiązania a jego realizacją upływa dłuższy okres czasu i szaleje inflacja. Wartość pieniądza spada i dłużnik zostaje bezpodstawnie wzbogacony. Może być sytuacja odwrotna, że wystąpi deflacja i bezpodstawnie wzbogaconym będzie wierzyciel.
Zasada ta odnosi się tylko do zobowiązań pieniężnych sensu stricto, nie działa w odniesieniu do zobowiązań niepieniężnych ze świadczeniem pieniężnym.
Wyjątkiem od zasady nominalizmu jest waloryzacja zobowiązań pieniężnych. Stanowi o tym art. 358¹ §2 „Strony mogą zastrzec w umowie, że wysokość świadczenia pieniężnego zostanie ustalona według innego niż pieniądz miernika wartości.” Istnieje więc możliwość wprowadzania klauzul waloryzacyjnych
WALORYZACJA – to przeliczenie świadczenia pieniężnego według określonego kryterium; jest to dostarczenie wierzycielowi takiej samej wartości ekonomicznej, jaką reprezentowała wierzytelność w chwili jej powstania.
Waloryzacja jest dopuszczalna, ale nie dotyczy zobowiązań niepieniężnych ze świadczeniem pieniężnym. One nie wymagają waloryzacji, bo skoro chodzi o wartość to przeliczenie na pieniądze następuje dopiero w momencie wykonania lub zasądzenia (np. świadczenie odszkodowawcze – art.363 § 2 : „jeśli naprawienie szkody ma nastąpić w pieniądzu, wysokość odszkodowania powinna być ustalona według cen z daty ustalania odszkodowania”).
Waloryzacja dotyczy zobowiązania wyrażonego w walucie obcej (przy założeniu, że zobowiązanie jest zgodne z prawem).
Ustawodawca dopuszcza waloryzację w dwóch sposobach :
1. waloryzacja umowna – same strony w umowie, w której powołują do życia zobowiązanie pieniężne, mogą zastrzec klauzulę waloryzacyjną tzn. postanowić, że wysokość świadczenia pieniężnego zostanie ustalona według innego niż pieniądz miernika wartości. Takie postanowienie to KLAUZULA WALORYZACYJNA.
Ze względu na kryterium przeliczenia wyróżnia się różne klauzule :
a) klauzula towarowa – gdy zwrot następuje po przeliczeniu wg wartości pewnego towaru (np. zboże); za miernik wartości przyjmuje się tu jeden towar lub pewien koszyk towarów.
à Jeżeli strony nie wprowadziły do umowy klauzuli waloryzacyjnej, spór może trafić do sądu. Aby sąd mógł skorzystać z tej kompetencji muszą być spełnione następujące przesłanki:
1. istotna zmiana siły nabywczej pieniądza
2. zmiana ta nastąpiła w czasie trwania zobowiązania
b) klauzula walutowa – odnosi się do wartości waluty obcej lub koszyka walut. Zastrzeżenia w doktrynie, czy klauzula ta jest dopuszczalna ze względu na zasadę walutowości tj. zakaz wyrażania zobowiązań pieniężnych na terenie Polski w walucie obcej, jest to pogląd wątpliwy, bo czym innym jest wyrażenie zobowiązań pieniężnych, a czym innym ustalenie wskaźnika waloryzacji;
c) klauzula złota - wartość złota; dłużnik ma zapłacić tyle pieniędzy ile w dniu wymagalności wynosi cena złota
d) klauzule indeksowe – odnoszą się do wskaźnika kosztów (wynagrodzenia, m² mieszkania, kosztów utrzymania itp.)
Kryteria muszą być stabilniejsze niż waluta, w której wyrażone jest świadczenie.
Najczęściej stosowane to : a) i b).
Strony odwołują się do miernika wartości, zakładając że ten miernik będzie miał bardziej stabilną wartość od pieniądza.
2. waloryzacja sądowa - problem gdy strony nie zastrzegły waloryzacji a zmiana siły nabywczej pieniądza była duża, naruszona została równowaga i nie odpowiada to zasadzie sprawiedliwości. W takim przypadku dopuszczono waloryzację sądową.
Art. 358¹ §3 „W razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza, po powstaniu zobowiązania, sąd może :
ú po rozważeniu interesu stron,
ú zgodnie z zasadami współżycia społecznego,
zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego (ius modificandi), chociażby były ustalone w orzeczeniu lub umowie.”
Sąd uzyskał kompetencję do zmiany treści umowy – jest to przełamanie zasady pacta sunt servanda, może bowiem na żądanie jednej ze stron zmienić treść umowy.
Waloryzacja sądowa ma charakter jednorazowy, jeżeli jest kolejna zmiana siły nabywczej pieniądza to musi być kolejna waloryzacja tego samego.
Przesłanki :
a) istotna zmiana siły nabywczej pieniądza (zwykła, nieistotna nie daje sądowi prawa); sąd decyduje czy sprawa była istotna;
b) zmiana podczas trwania zobowiązania – musi nastąpić po powstaniu i przed wygaśnięciem. Waloryzacja jest niedopuszczalna w odniesieniu do zobowiązań już wykonanych i wygasłych.
c) żądanie strony (ma charakter roszczenia procesowego a niektórzy twierdzą że jest to w istocie prawo podmiotowe kształtujące; Ostatecznie decyduje sąd; Zgodnie z art. 3581 § 4 z żądaniem waloryzacji nie może wystąpić przedsiębiorca „Z żądaniem zmiany wysokości lub sposobu spełnienia świadczenia pieniężnego nie może wystąpić strona prowadząca przedsiębiorstwo, jeżeli świadczenie pozostaje w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa.” )
Jeżeli spełnione zostaną przesłanki sąd może zmienić wysokość albo sposób spełnienia świadczenia np. rozłożyć na raty, zwiększyć, zmniejszyć)
Wykonanie zobowiązania na ogół prowadzi do wygaśnięcia zobowiązania, ale możliwe są wyjątki – orzecznictwo stwierdza, że jeżeli wierzyciel przyjął zapłatę, nawet jeśli zastrzegł, że chce więcej wtedy zobowiązanie wygasa.
Wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia jeśli wierzytelność pieniężna jest wymagalna (art.356 § 2 „Jeżeli wierzytelność pieniężna jest wymagalna, wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia od osoby trzeciej, chociażby działała bez wiedzy dłużnika” ) i nie może odmówić przyjęcia świadczenia częściowego, chociaż cała wierzytelność byłaby wymagalna (art.450 „Wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia częściowego, chociażby cała wierzytelność była już wymagalna, chyba że przyjęcie takiego świadczenia narusza jego uzasadniony interes”).
Wierzyciel ma obowiązek przyjąć świadczenie z zastrzeżeniem, że to za mało i może dochodzić waloryzacji na drodze sądowej. Jeśli zobowiązanie zostanie prawomocnie zasądzone, to orzeczenie takie nie wyłącza waloryzacji.
Problem dotyczy sytuacji czy dopuszczalna jest waloryzacja sądowa świadczeń opiewających na walutę obcą ? SN stwierdza, że trudno dokonać waloryzacji bo brak jest odpowiednich kryteriów. Nie waloryzuje się zobowiązań gdy chodzi o walutę obcą. Z drugiej strony są też odmienne stanowiska.
Problem dotyczy czy waloryzacja to prawo kształtujące ? Według Szpunara tak.
Ale to jest decyzja sądu a nie oświadczenie zainteresowanego, a z prawem kształtującym mamy do czynienia gdy ktoś sam składa oświadczenie i dokonuje przekształcenia zobowiązania.
Nie jest to też roszczenie.
2. zasada walutowości –
Wyrażona w art.358 ” Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, zobowiązania pieniężne na obszarze RP mogą być wyrażone tylko w pieniądzu polskim.” Oznacza to, że zobowiązania pieniężne nie mogą być wyrażone w innej walucie niż polska i nie mogą być w nich wykonywane; dotyczy to zobowiązań pieniężnych zaciągniętych i wykonywanych na obszarze RP. Jest to terytorialny zasięg działania tej zasady. Jest wiele wyjątków przewidzianych w ustawie, przede wszystkim w prawie dewizowym (dopuszczenie handlu walutami obcymi). Zastrzeżenie płatności w walucie obcej może być swoistą (skrótową) klauzulą waloryzacyjną.
Sankcją naruszenia tej zasady jest nieważność czynności prawnej – zobowiązanie jest nieważne. W praktyce, w obrocie publicznym, wyrażane są wartości świadczeń nie w walucie polskiej lecz w walucie obcej np. oferty lokali mieszkalnych, nieruchomości, samochodów – płatność wyrażona w walucie obcej. Te ogłoszenia nie stanowią czynności prawnej, to nie jest oferta. Są to zaproszenia na podjęcie rokowań, do składania ofert. Bywa i tak, że strony w umowie zastrzegają zapłatę w dewizach. Problem czy te umowy są nieważne ? Można się ratować w ten sposób, że można interpretować takie postanowienie jako po prostu klauzulę walutową. Wtedy można przyjąć, że umowa jest ważna.
Gorzej jeżeli dojdzie już do zapłaty w dewizach – trudniej uchylić się od skutków nieważności, bo jeśli strony dokonają już zapłaty to potwierdzają, że ich zamiarem było ustalenie w umowie płatności w walucie obcej.
Taka umowa byłaby nieważna chyba żeby potraktować tę zapłatę w dewizach jako datio in solutum czyli tzw. świadczenie w miejsce wypełnienia. Wtedy zapłata w dewizach będzie nieważna, ale można uratować ważność samej umowy, która w zasadzie opiewałaby na świadczenie w walucie polskiej a zapłata w dewizach byłaby tylko czynnością dodatkową, którą strony uzgadniają już przy wykonaniu, mocą której wierzyciel zgadza się na przyjęcie innego świadczenia w miejsce zastrzeżonego pierwotnie.
Wtedy to zobowiązanie do świadczenia w dewizach byłoby nieważne i wpłata w dewizach podlegałaby zwrotowi jako świadczenie nienależne. Natomiast wierzyciel mógłby nadal dochodzić zapłaty o sumę określoną w złotówkach przy założeniu, że pierwotna umowa dotyczyła płatności w walucie polskiej i nie jest dotknięta sankcją nieważności. Pojawiały się w doktrynie polskiej poglądy, że korzystanie z klauzuli walutowej jest w świetle zasady walutowości niedopuszczalne. Ponieważ zobowiązanie ma być wyrażone w walucie polskiej, a w art.358¹§2 jest odwołanie do innego niż pieniądz miernika wartości, a więc powstaje pytanie czy waluta obca to też pieniądz. Praktyka przemawia za tym, że klauzula walutowa jest dopuszczalna. Orzecznictwo do tej pory nie wypowiadało się w tej sprawie nie ma więc podstaw do zakazu odwoływania się do klauzul walutowych. W art.358¹§2 trzeba dodać, że chodzi o inny niż pieniądz polski miernik wartości.
Problem jeżeli jest dopuszczalna zapłata w dewizach, to czy tego rodzaju świadczenie jest świadczeniem pieniężnym ?
Jeśli waluta obca może być przedmiotem legalnego obiegu w Polsce to w tym zakresie pełni ona funkcje pieniądza.
Doktryna i orzecznictwo przyjmuje, że taka należność wyrażona w walucie obcej jest świadczeniem pieniężnym.
Uchwała SN z 82 roku: „Świadczenie wyrażone w dewizach jest zobowiązaniem pieniężnym i odsetki za opóźnienie w spełnieniu takiego świadczenia również należą się w dewizach”.
Dług ma charakter odbiorczy a świadczenia pieniężne mają charakter oddawczy.
Strona 5 z 8
ODSETKI
· Kolejny rodzaj świadczeń związany ze świadczeniami pieniężnymi
· są świadczeniem ubocznym, które wiąże się ze świadczeniem głównym – pieniężnym lub oznaczonym co do gatunku,
· realizowane w tych samych przedmiotach co świadczenie główne. W obrocie przeważnie mamy do czynienia z odsetkami ze świadczeń pieniężnych. Mogą być też zastrzeżone przy świadczeniach gatunkowych np. ktoś ma wykorzystać tonę węgla a później ma ją zwrócić i jeszcze 100 kg. tytułem odsetek. Jeżeli świadczenie główne było wyrażone w walucie obcej to również odsetki powinny być w walucie obcej.
· stanowi wynagrodzenie za korzystanie z cudzego kapitału.
· Ich wysokość jest ustalana według stopy procentowej przemnożonej przez czas korzystania ze świadczenia głównego (czas potencjalny)
Przyjmuje się, że są to świadczenia:
1. Okresowe – świadczenie odsetek jest zawsze świadczeniem okresowym tzn. one się należą (stają się wymagalne) w określonych odstępach czasu i są związane z upływem czasu, od którego zależy rozmiar świadczenia odsetek.
2. Świadczenie odsetek to świadczenie uboczne, jest związane ze świadczeniem głównym, ale zachowuje też pewną samodzielność np. inaczej określa się termin przedawnienia, odrębnie jest ustalona chwila wymagalności; mogą istnieć mimo wygaśnięcia lub przedawnienia roszczenia.
Na ogół są należne w regularnych odstępach czasu ale czasem może być tak, że są zastrzeżone i płatne jednorazowo za cały okres korzystania z cudzego kapitału. Wtedy jest wątpliwość czy są świadczeniem okresowym czy jednorazowym.
Według Radwańskiego odsetki zawsze są świadczeniem okresowym nawet jeżeli mają być zapłacone jednorazowo, a Dybowski w takiej sytuacji kwestionuje okresowy charakter odsetek, uważa że wtedy jest to świadczenie jednorazowe. Trzeba przyjąć, że rację ma Radwański.
Funkcje odsetek.
ú Jeśli powstanie należność z tytułu odsetek, to odsetki pełnią funkcję wynagrodzenia za korzystanie z kapitału.
ú Odsetki mogą pełnić też funkcję dodatkową jako odszkodowanie (funkcja quasi-odszkodowawcza) za opóźnienie w spełnieniu świadczenia głównego przez dłużnika
ú Odsetki mają też funkcję waloryzacyjną tzn. jeśli jest inflacja a wierzyciel ma zastrzeżone odsetki to spadek siły nabywczej pieniądza jest w pewnym stopniu kompensowany przez należność z tytułu odsetek, zwłaszcza jeśli odsetki są zastrzegane wedle stopy bliskiej stopie przewidywanej inflacji.
W zobowiązaniu pieniężnym jeśli są zastrzeżone odsetki wedle stopy bliskiej stopie przewidywanej inflacji, to wierzyciel będzie miał już ten uszczerbek wynikający z inflacji zwaloryzowany poprzez należność z tytułu odsetek, wtedy waloryzacja sądowa nie byłaby uzasadniona, a jeżeli już to w stopniu, który by uwzględniał ten waloryzacyjny charakter odsetek.
ú Mogą mieć też pełnić funkcję quasi – represyjną ze względu na wysokość w naszym kraju.
ŹRÓDŁA ODSETEK
Nie ma ogólnego obowiązku płacenia odsetek, musi zawsze być źródło tego obowiązku art. 359 §1 „Odsetki od sumy pieniężnej należą się tylko wtedy, gdy to wynika:
ú...
prawozaoczne