Naczelne zasady procesowe
· to podstawowe, swoiste normy, określające główne cechy procesu, wskazujące i podkreślające to, co na tle całokształtu przepisów jest ważniejsze i ogólniejsze w stosunku do szczegółów mniej istotnych. Jako ogólne idee obejmujące węzłowe zagadnienia w procesie i wyznaczające model procesu są one społecznie ważnymi dyrektywami uregulowania najbardziej istotnych kwestii procesowych.
Doktryna ujmuje zasady procesowe w znaczeniu:
· abstrakcyjnym – to niełączące się (nieodnoszące się bezpośrednio, wprost) z żadnym systemem procesowym ogólne wskazania możliwego kierunku rozwiązania w ustawie istotnego zagadnienia procesowego, to ogólna idea rozstrzygnięcia węzłowej kwestii prawnej w procesie, niezwiązana z konkretnym ustawodawstwem. W toku tworzenia systemu procesowego ustawodawca, wybierając jedną z dwóch (występujących w parze) przeciwstawnych zasad, przystosowuje ją do odpowiednio przez siebie pojmowanych potrzeb praktycznych. Dokonuje tego, ograniczając daną zasadę przez wprowadzanie odstępstw (wyjątków) na rzecz przeciwstawnej zasady abstrakcyjnej;
· konkretnym – to odpowiednia (jednoimienna) zasada abstrakcyjna w postaci takiej, w jakiej została zaakceptowana i ujęta w danym systemie procesowym; to zasada abstrakcyjna, wtłoczona w ramy obowiązującego ustawodawstwa, dostosowana do konkretnych możliwości jej realizacji, a szczególnie do potrzeby ochrony wartości, których realizacji ma ona służyć. I dopiero ta konkretna zasada obowiązuje, tak jak norma prawna, i można ją – tak jak normę – naruszyć. Z dwóch przeciwstawnych zasad abstrakcyjnych w danym systemie procesowym obowiązywać może jako konkretna – tylko jedna zasada. W różnych systemach procesowych mogą występować, obok zasady jako normy „wiodącej”, normy szczególne wprowadzające odstępstwa, wyjątki na rzecz abstrakcyjnej zasady przeciwstawnej. Możliwe jest obowiązywanie jednej zasady, z wyjątkiem na rzecz drugiej.
Zasady prawnie zdefiniowane :
· to takie, których definicje lub podstawowy zarys zawarte są w obowiązującym ustawodawstwie, zwłaszcza w jednym, specjalnym przepisie. W naszym systemie procesowym zaliczają się do nich m.in. zasady: prawdy materialnej (art. 2 § 2), obiektywizmu (art. 4), domniemania niewinności (art. 5 § 1), in dubio pro reo (art. 5 § 2), swobodnej oceny dowodów (art. 7), skargowości (art. 14 § 1), legalizmu (art. 10), prawa do obrony (art. 6), jawności (art. 355).
Zasady prawnie niezdefiniowane:
· to takie, których obowiązywanie wynika również z całokształtu (ogółu przepisów ich dotyczących (nieraz licznych, jak np. w odniesieniu do zasady bezpośredniości, kontradyktoryjności), ale co do których brak jest specjalnych przepisów wprost je określających.
Zasada prawdy materialnej:
· dyrektywa, wg której rozstrzygnięcia organów procesowych powinny być oparte na prawdziwych ustaleniach faktycznych.
· art. 2 § 2 kpk: „Podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne”;
· obowiązuje wszystkie organy współuczestniczące w wymiarze sprawiedliwości.
· zasadę prawdy materialnej odnosić należy tylko do kwestii natury faktycznej, do ustaleń faktycznych, które rozumie się jako dokonane przez organ procesowy (na podstawie dowodów) stwierdzenia istnienia (lub nieistnienia) faktów, o których należy orzec w decyzji (które mają stanowić faktyczną podstawę rozstrzygnięcia).
Odwołując się do tzw. klasycznej definicji prawdy, należy przyjąć, że „prawda” to sąd zgodny z rzeczywistością, do której się odnosi, o której orzeka.
Dochodzenie na podstawie dowodów do ustaleń faktycznych, jako odmiana (logicznego) rozumowania redukcyjnego, prowadzi do wyniku tylko probabilistycznego, a zatem pozwala na osiągnięcie tylko określonego stopnia prawdopodobieństwa prawdziwości dokonywanych ustaleń, niezależnie od wartości poznawczej materiału dowodowego. Taki jest charakter wnioskowania ze znanych następstw, którymi są środki dowodowe – o nieznanej racji, a więc o rekonstruowanych faktach, o których należy orzec w decyzji procesowej.
Ponadto formułuje się żądanie, żeby ustalenia faktyczne były przynajmniej udowodnione. Udowodnienie zaś powinno spełniać dwa warunki:
· dowody stanowiące podstawę ustaleń faktycznych muszą być obiektywnie przekonywalne, a więc dawać tak wysoki stopień prawdopodobieństwa, że normalnie oceniający człowiek powinien zostać przekonany o prawdziwości określonego ustalenia faktycznego (warunek obiektywny);
· powinno rzeczywiście wystąpić całkowite przekonanie organu rozstrzygającego (wydającego decyzję) o prawdziwości danego ustalenia faktycznego (warunek subiektywny).
Zasada prawdy materialnej ma pewne ograniczenia. W niektórych sprawach, mimo dołożenia wszelkich starań, organom procesowym nie udaje się w pełni poznać badanej rzeczywistości i dokonać ustaleń prawdziwych. Konieczność wydania jednego z dwóch orzeczeń (wyroków) merytorycznych (skazującego lub uniewinniającego) powoduje, że w związku z konsekwencjami zasady domniemania niewinności oraz zasady in dubio pro reo trzeba wydać wyrok uniewinniający, chociaż sąd nie dokonał prawdziwych ustaleń faktycznych, bezspornie wskazujących na niewinność oskarżonego.
Gwarancje zasady prawdy:
· system środków zaskarżenia – wprowadzenie zwyczajnych środków zaskarżenia/zażalenia (odwołanie, apelacja) oraz nadzwyczajnych środków zaskarżenia (kasacja, wznowienie postępowania);
· zasada kontradyktoryjności – wykorzystanie aktywności stron procesowych;
· zasada bezpośredniości – eliminowanie wszelkich ogniw pośrednich przy przeprowadzaniu dowodów;
· zasada swobodnej oceny dowodów – brak ustawowych reguł dotyczących oceny dowodów;
· zwrot przez sąd sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego;
· przyznanie się oskarżonego do winy – traktowane jest tak, jak każdy inny dowód – poddane jest swobodnej ocenie (art. 388), tylko sąd może ograniczyć dalsze postępowanie dowodowe jeśli uzna przyznanie się do winy za wiarygodne;
Ograniczenia od zasady prawdy materialnej:
· zakazy dowodowe – okoliczności powodujące, że nie można z dowodu skorzystać:
· bezwzględne – zakaz przesłuchania duchownego co do spowiedzi i obrońcy;
· względne – można z dowodu korzystać pod pewnymi warunkami (prawo do odmowy zeznań, tajemnica zawodowa);
· zasada ne bis in idem – tworzy powagę rzeczy osądzonej;
· zakaz rozstrzygania wątpliwości na niekorzyść oskarżonego;
Zasada obiektywizmu;
· dyrektywa zobowiązująca organy procesowe do obiektywnego stosunku do sprawy i jej uczestników, pozbawionego stronniczości, uprzedzeń i osobistego nastawienia
Zasada obiektywizmu w kpk;
· art. 4: „Organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego”
· przepis ten stanowi potwierdzenie realizacji zasady prawdy materialnej.
Gwarancje zasady obiektywizmu:
· wyłączenie sędziego (art. 40 i 41);
· wyłączenie ławników (art. 44),
· wyłączenie prokuratora i innych osób prowadzących postępowanie przygotowawcze oraz innych oskarżycieli publicznych ( art. 47 i 48)
· wyłączenie biegłych
· wyłączenie pomocników procesowych
Wyłączenie się sędziego:
· sędzia w podejmowaniu decyzji procesowych musi mieć zapewnioną swobodę i możliwość uchylenia się od udziału w sprawie , w której jego niezależność mogłaby być podważona;
· sędzia wyłączając się z własnej woli może w ten sposób udaremnić próby wywarcia na niego nacisku w kierunku wydania orzeczenia określonej treści
Kodeks przewiduje dwa rodzaje podstaw (powodów, przyczyn) wyłączenia sędziego:
1) sędzia jest wyłączony z mocy prawa (w każdej fazie procesu) od udziału w sprawie (jako niezdatny do orzekania – iudex inhabilis), jeżeli:
Art. 40. § 1. Sędzia jest z mocy prawa wyłączony od udziału w sprawie, jeżeli:
1) sprawa dotyczy sędziego bezpośrednio,2) jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób,3) jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli,4) był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły,5) brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze,6) brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie,7) brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone,8) uchylony,9) brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw,10) prowadził mediację.
§ 2. Powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa, wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli.§ 3. Sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego wnioskiem o wznowienie lub zaskarżonego w trybie kasacji, nie może orzekać co do tego wniosku lub tej kasacji
Niewyłączenie sędziego podlegającego wyłączeniu na podstawie art. 40 powoduje, że w wypadku zaskarżenia orzeczenia, niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów oraz wpływu uchybienia na treść orzeczenia, sąd odwoławczy (na posiedzeniu) zaskarżone orzeczenie uchyla (art. 439 § 1 pkt 1 traktuje taką sytuację jako tzw. bezwzględną przyczynę odwoławczą).
2) druga podstawa wyłączenia traktuje sędziego jako osobę podejrzewaną o brak obiektywizmu (iudex suspectus):
Art. 41. § 1. Sędzia ulega wyłączeniu, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie.§ 2. Wniosek o wyłączenie sędziego, zgłoszony na podstawie § 1 po rozpoczęciu przewodu sądowego, pozostawia się bez rozpoznania, chyba że przyczyna wyłączenia powstała lub stała się stronie wiadoma dopiero po rozpoczęciu przewodu
W razie niewyłączenia sędziego – mimo istnienia przesłanki określonej w art. 41 – występuje względna przyczyna odwoławcza, tzn., że w razie zaskarżenia orzeczenia wydanego przez takiego sędziego sąd odwoławczy będzie badał, czy niewyłączenie sędziego mogło w danej sytuacji mieć wpływ na treść orzeczenia.
Zasada swobodnej oceny dowodów:
· norma ogólna, zgodnie z którą sąd i inne organy postępowania dokonują ustaleń faktycznych w oparciu o przeprowadzone dowody, oceniając je wg „zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego”
Zasada swobodnej oceny dowodów w kpk:
· art. 7: „Organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego”
Granice swobodnej oceny dowodów:
· wyznaczają ją przeprowadzone dowody, zasady prawidłowego rozumowania oraz doświadczenie życiowe i wiedza;
· sędzia musi dokładnie ustalić okoliczności faktyczne, które przyjmuje za podstawę swojego rozstrzygnięcia;
· powinien wskazać podstawy uznania ich za udowodnione lub nie;
· musi rozważyć wszystko, co było przedmiotem rozprawy.
Ustawowa teoria dowodów (kiedyś!):
· wskazuje, jaki dowód należy uznać za dopuszczalny, kiedy i w jakich okolicznościach należy uznać tezę dowodową za udowodnioną lub nieudowodnioną,
· prowadzi jednak do prawdy formalnej;
· w praktyce => prawda formalna jest daleka od prawdy rzeczywistej.
Ocena organów postępowania z reguły może być (to zależy od konkretnych rozwiązań danego systemu dotyczących środków zaskarżenia, w szczególności odwoławczych), a często jest (to zależy z kolei od praktyki zachowania się podmiotów uprawnionych do wnoszenia takich środków) – kontrolowana. W związku z tym istotne znaczenie ma:
Art. 424. § 1. Uzasadnienie powinno zawierać:
1) wskazanie, jakie fakty sąd uznał za udowodnione lub nie udowodnione, na jakich w tej mierze oparł się dowodach i dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych,2) wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku.
§ 2. W uzasadnieniu wyroku należy ponadto przytoczyć okoliczności, które sąd miał na względzie przy wymiarze kary, a zwłaszcza przy zastosowaniu nadzwyczajnego złagodzenia kary, środków zabezpieczających, uwzględnieniu powództwa cywilnego oraz przy innych rozstrzygnięciach zawartych w wyroku
Te dwa przepisy – art. 7 i art. 424 – łącznie stwarzają podstawę systemu swobodnej, lecz uzasadnionej i kontrolowanej oceny dowodów.
Ograniczenia swobody sądu w ustalaniu faktów sprawy:
· zakazy dowodowe;
· domniemania prawne
Zasada bezpośredniości:
· obejmuje postulat, aby między poznającym przeszłość sędzią a samą przeszłością ogniwa dowodowe były zredukowane do minimum, ponieważ z doświadczenia (życiowego i procesowego) wynika, że im więcej ogniw pośrednich, tym większe niebezpieczeństwo zniekształceń na drodze poznania prawdy.
Zasada bezpośredniości obejmuje trzy węższe dyrektywy, pozostające ze sobą w ścisłym związku:
· sąd powinien opierać się na dowodach przeprowadzanych na rozprawie,
· sąd powinien zetknąć się bezpośrednio ze źródłami i środkami dowodowymi,
· sąd powinien opierać się przede wszystkim na dowodach pierwotnych.
Zasada bezpośredniości adresowana jest w pierwszym rzędzie i w pełnym zakresie do sądu, ponieważ to sąd dokonuje ustaleń faktycznych stanowiących podstawę skazania lub uniewinnienia oskarżonego; jednakże dyrektywa ta dotyczy odpowiednio wszystkich organów postępowania i musi być uwzględniania w działaniach stron procesowych oraz ich przedstawicieli; muszą się one z nią liczyć, jeżeli chcą działać skutecznie.
Kpk nie ma jednego specjalnego przepisu, w którym określony byłby podstawowy zarys całej dyrektywy. Składa się na nią kilka poszczególnych dyrektyw:
1) pierwsza dyrektywa została sformułowana wprost i wyraźnie w art. 410: Podstawę wyroku może stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej.
2) druga dyrektywa w pewnym stopniu wynika także z art. 410, gdyż prowadzenie dowodów na rozprawie, oznacza kontakt z nimi sądu i to zazwyczaj kontakt bezpośredni.
3) trzecia dyrektywa nakazuje dawać pierwszeństwo dowodom pierwotnym.
Dowodem pierwotnym nazywamy dowód oryginalny, czyli pochodzący „z pierwszej ręki”. Jest to źródło dowodowe, które miało bezpośredni kontakt z faktem mającym znaczenie w sprawie i o którym informacja stanowi treść środka dowodowego, np. naoczny świadek i jego zeznania (tzw. testis ex visu), oryginał dokumentu, przedmiot jako dowód rzeczowy.
Dochodem pochodnym (wtórnym) będzie natomiast np. kopia dokumentu, fotografia przedmiotu lub protokół jego oględzin, protokół zeznań świadka, świadek ze słyszenia (textis ex auditu), który nie był obecny przy zdarzeniu przestępnym, lecz otrzymał (usłyszał) o nim relacje od świadka naocznego.
Dowody pierwotne są (z reguły) pewniejszym przekazem informacji o zdarzeniu przestępnym. Dowody pochodne, wtórne, zwłaszcza dalszego stopnia, często narażone bywają na niebezpieczeństwo zniekształceń, niedoskonałości; im więcej pojawia się ogniw pośrednich, tym realniejsze staje się wykrzywienie badanej rzeczywistości, tego, co się naprawdę działo w przeszłości interesującej sąd, tym większa groźba dla prawdy, którą pragnie się w procesie osiągnąć.
Sąd ma obowiązek opierać się przede wszystkim na dowodach pierwotnych.
Dowody pochodne (wtórne) ustawodawca dopuszcza głównie w dwóch sytuacjach:
· gdy dowód pierwotny jest nieosiągalny (np. świadek naoczny zmarł, oryginał dokumentu został zniszczony) lub zbyt trudny do przeprowadzenia (np. poszukiwania przedmiotu wymagałyby poważnych nakładów i opóźniałyby postępowanie, a dowód ten nie ma decydującego znaczenia w sprawie);
· gdy zachodzi potrzeba sprawdzenia za pomocą dowodu pochodnego wiarygodności i wartości dowodu pierwotnego (jest to funkcja środka kontrolnego, np. porównuje się wcześniej sporządzoną kopię dokumentu z oryginałem przedłożonym sądowi, gdy zachodzi podejrzenie, że oryginał został przerobiony).
Odstępstwa od zasady bezpośredniości:
1) w odniesieniu do wyjaśnień oskarżonego, w myśl art. 389 § 1, jeżeli oskarżony:
· odmawia wyjaśnień
· wyjaśnia odmiennie niż poprzednio
· oświadcza, że pewnych okoliczności nie pamięta, wolno na rozprawie odczytywać tylko w odpowiednim zakresie protokoły jego wyjaśnień złożonych poprzednio w charakterze oskarżonego w tej lub innej sprawie w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę
2) protokoły zeznań świadka, złożonych poprzednio w postępowaniu przygotowawczym albo przed sądem w tej lub innej sprawie albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę, wolno odczytywać na rozprawie, na podstawie art. 391 § 1, jeżeli świadek:
· bezpodstawnie odmawia zeznań,
· zeznaje odmiennie niż poprzednio,
...
tick32