Legenda Pi�sudskiego W polskiej literaturze mi�dzywojennej Wydanie drugie rozszerzone Wydawnictwo ..�l�sk" rtl�r ' W�odzimierz W�jcik Lespnda Pi�sudskiego w polskiej literaturze mi�dzywojennej WYDAWNICTWO ��L�SK" OKoS-gAHGO Ok�adk� projektowa� Andrzej Kacperek Redaktor Jadwiga Kwiecie� edaktor techniczny Barbara Stokfisz Korektor Krystyna Kossak � Copyright by W�odzimierz W�jcik, Katowice 1986 BIBLIOTEKA Wyt�a�u Oztonnikarstwa i Nauk PoHtye***, Uniwersytetu Wamaw*kit|0 td. Nowy �wiat *9,00-046 WalBWM ICl. 62O-0J-81 w. 295, 296 Biblioteka WDiNP UW 1098004114 ISBN 83-216-0533-8 Symbol 32340/RH. Wyd. II rozszerz. Nali�ad 20 30(1 egz. Ark. wyd. 15,2. Ark. druk. 16 Papier druk. mat. ki. HI/70 Al. Druk uko�czono w styczniu 1987 r. Bielskie Zak�ady Graficzne, Bielsko-Bia�a, zam. 1957/84 O-li) 1098004114 Spis tre�ci Wykaz u�ywanych skr�t�w 6 Wprowadzenie 7 I. W blasku �legendy" 10 II. Sfera mitografii 21 III. �On" i literaci 35 IV. Autolegenda 108 V. Heros, w�dz, hetman i kr�lowie 120 VI. Maska Konrada i Kr�la-Ducha 149 VII. Szary mundur, karmazyni i purpuraci 164 VIII. Oracz i siewca. Herakles w stajni Augiasza 177 IX. �Dziadek" i �Samotnik" 196 X. �Za�mienie s�o�ca" i Demeter 201 XI. Po latach... 237 Przypisy 247 Wykaz u�ywanych skr�t�w (Cyfry arabskie po skr�tach oznaczaj� numer strony. Podkre�lenia w cytowanych fragmentach, je�li nie zaznaczono inaczej, pochodz� od autor�w tekst�w) B � Roman Ko�oniecki: Ballada o Pi�sudskim, Warszawa 1935. BT � Julian Wo�oszynowski: By�o tak, Lw�w 1935. GR � Zygmunt Nowakowski: Ga��zka rozmarynu. Widowisko w 5 obrazach, �Teatr Polski �ywej" (Lw�w) 1938, t. 1, red. B. Pochmarski. ID � Idea i czyn J�zefa Pi�sudskiego, Warszawa s. a. MNM � Ludwik Hieronim Morstin: Misterium Nocy Majowej. Sztuka w 2 cz�ciach z prologiem, Krak�w 1938. MPB -J�zef Pi�sudski: Moje pierwsze boje, Warszawa 1925. N � Stanis�aw Ignacy Witkiewicz: Nienasycenie, Warszawa 1982. P III � Pie�� o J�zefie Pi�sudskim. Antologia, wydanie III znacznie rozszerzone, opracowa� i wst�pem poprzedzi� Apolinary Krupi�ski, Zamo�� 1920. P IV � Pie�� o J�zefie Pi�sudskim, wydanie czwarte, uzupe�ni� i wst�pem poprzedzi� Zygmunt Branicki, Zamo�� 1929. PB � Juliusz Kaden-Bandrowski: Pod Belwederem, Warszawa 1936. PPW � Polska pie�� wojenna. Antologia poezji polskiej z roku wielkiej wojny, wydali Stanis�aw �empicki i Adam Fiszer, Lw�w 1916. PZb � J�zef Pi�sudski: Pisma zbiorowe, t. 1�10, Warszawa 1937 (cyfra rzymska po skr�cie oznacza tom). P� � Juliusz Kaden-Bandrowski: Pi�sudczycy, O�wi�cim 1915. PZ � Pami�tkowy zbi�r utwor�w poetyckich po�wi�cony �.p. Pierwszemu Marsza�kowi Polski J�zefowi Pi�sudskiemu z ilustracjami, Warszawa 1935. S � Wac�aw Sieroszewski: J�zef Pi�sudski, Piotrk�w 1915. SM�[Felicjan] S�awoj-Sk�adkowski: Strz�py meldunk�w, Warszawa 1936. SOD�Kazimiera I��akowicz�wna: �cie�ka obok drogi, Warszawa 1939. WK� Ignacy Daszy�ski: Wielki cz�owiek w Polsce. Szkic psychologiczno--polityczny, Warszawa 1925. ZMD�Gustaw Dani�owski: Z minionych dni. Fragmenty powie�ciowe, Warszawa 1947. 6 Wprowadzenie Leon Kruczkowski atakowany zar�wno przez prawice, jak i przez lewic� za ksi��k� Kordian i cham � �ci�lej za� za nie spotykany dot�d literacki obraz los�w ch�opstwa polskiego w pierwszych dziesi�cioleciach XIX wieku � w artykule Broni� si�! pisa�, �e dwudziestowieczny tw�rca, kt�ry z punktu widzenia mas pracuj�cych zamierza si�gn�� w nasz� narodow� przesz�o��, �[...] zmierzy� si� musi nie tylko z tre�ci� dziej�w, nabrzmia�� od krzywdy tych mas, nie tylko przebi� si� przez sie� legend, zak�ama� i przemilcze� oficjalnej historii, ale musi ponadto przeciwstawi� si�, zw�aszcza gdy chodzi o ten odcinek dziej�w, kt�ry nazywa si� dob� powstania listopadowego, wielkim sugestiom poezji romantycznej, co sama w sobie genialna i �wietna, zbyt lotne w�a�nie, zbyt �anielskie� mia�a skrzyd�a, aby ud�wign�� na nich ci�ar tej najczarniejszej niewoli, niewoli istotnej, niewoli spo�ecznej trzech czwartych �wczesnego narodu polskiego" '. Nie wdaj�c si� w szczeg�owe rozwa�ania na temat, czy Kruczkowski trafnie, czy te� nietrafnie uj�� w Kordianie i chamie niezwykle wa�k� kwesti� udzia�u polskiego ch�opstwa w powstaniu 1830 roku. trzeba jednak wskaza�, �e ten trzydzie-stoczteroletni marksista, bliski w dwudziestoleciu mi�dzywojennym ruchowi socjalistycznemu, swoim wyst�pieniem � tym. a tak�e wieloma innymi � wzmacnia� nurt szerokiej, frontalnej rewizji stereotypowego spogl�dania na minion� przesz�o�� narodow�, jakie by�o praktykowane przez nasz� literatur� i sztuk�. Pod pewnym wzgl�dem bliski by� Stanis�awowi Brzozowskiemu, Tadeuszowi Boyowi-�ele�skiemu czy Karolowi Irzykowskiemu. R�ni� si� przecie� od nich przes�ankami �wiatopogl�dowymi. / Trzeba na pocz�tku niniejszych wywod�w wyra�nie powiedzie�, �e paradoksem w latach mi�dzywojennych by�o to, i� w czasie, kiedy dokonywano krytycznych rozrachunk�w z legend� romantyczn�, z romantycznym czadem i systemem romantycznych mit�w, znacznym powodzeniem cieszy� si� inny ..czad" � legenda J�zefa Pi�sudskiego. Stanowi�c wa�ki sk�adnik legendy romantycznej, by� on zjawiskiem rzeczywistym, wpisanym w biograii� duchow� spo�ecze�stwa polskiego, a przynajmniej jego poka�nej cz�ci. Ujmuj�c rzecz zrazu intuicyjnie trzeba powiedzie�, �e legenda Pi�sudskiego pa�ni�a w tym spo�ecze�stwie pewne funkcje integracyjne po bardzo dramatycznym i przygn�biaj�cym okresie rozbior�w i zabor�w. Nale�y to uzna� za jej aktywa. Stanowi�a tak�e zas�on� dymn� zaciemniaj�c� istotny sens i rozmiar nie rozwi�zanych wci�� problem�w socjalnych i politycznych. To by�y jej zasadnicze pas-sywa. Trzeba ten kompleks spraw analizowa� wielostronnie, bez uprzedze�, sympatii i antypatii. Jednym s�owem dialektycznie, a nie dogmatycznie. S� to � jak wiadomo � elementarne prawa naukowego my�lenia, procesu badawczego i dochodzenia do prawdy. Przedstawione uwagi zmierzaj� do uzasadnienia celowo�ci zaj�cia si� problematyk� legendy Pi�sudskiego w literaturze polskiej, kt�rej historycy i dokumentali�ci po�wi�cili ju� � w latach mi�dzywojennych i po 1945 roku � sporo ksi��ek. Niniejsza rozprawa � podkre�lmy to wyra�nie, aby nie by�o nieporozumie� � nie jest prac� o Pi�sudskim, a jej autor zbyt daleko nie wychodzi poza okre�lony zakres. Zajmuje si� wy��cznie do�� sporym obszarem pi�miennictwa dwudziestowiecznego, g��wnie jednak z lat 1914�1939, widzianym w �ci�le okre�lonym aspekcie. Pr�buje mianowicie odpowiedzie� na wa�kie pytanie, w jakiej mierze utwory literackie tego okresu uczestniczy�y w tworzeniu specyficznego klimatu legendotw�rczego wok� jednej z najbardziej interesuj�cych, a zarazem kontrowersyjnych postaci �ycia politycznego Polski mi�dzywojennej, jakimi �rodkami literackimi stwarzano ten klimat, jak te �rodki zmieniano, w jakich okoliczno�ciach i w jakim rytmie nast�powa�a ewolucja. U podstaw niniejszej publikacji le�y zatem nie historia czy historiozofia, lecz nauka o literaturze, g��wnie socjologa pi�miennictwa. Ocena Pi�sud- 8 skiego jako dzia�acza spo�ecznego, politycznego i wojskow.^ sprawa wci�� otwarta mimo og�oszenia wielu publikacji j \\ interesuj�cy temat � nale�y do kompetencji specjalist�w^ \\ kresu historii najnowszej, tym samym nie wchodzi w k niejszych rozwa�a�. Z ich dorobku wypadnie � to jest c*, naturalne � w pewnej mierze korzysta�. � \\\ Przed wkroczeniem na szeroki obszar zapowiedziany^^ . V\V pocz�tku rozwa�a� z kr�gu socjologii literatury, musimy 11 wiedzie� na elementarne pytania. Czy rzeczywi�cie rnatt^ J\\\ statecznie wyra�ne, dostatecznie mocne przes�anki, aby J\ l\ <\v o istnieniu ,,legendy" Pi�sudskiego w og�le? Jakie jest PCw_tA\\ \)3 dzenie tego zjawiska? Czy mamy rzeczowe dowody, by z t jllu^ \ gendy" robi� problem historycznoliteracki? Literatura tc^ *\\\\ ci� przede wszystkim teksty: liryka, epika, dramat, eseN- , ,UVX pami�tiiikarstwo, pi�miennictwo wspomnieniowe, epistol<\^ X i inne formy. Czy jest ich dostatecznie wiele, aby powst^ . ' biem badawczy? Odpowied� przekonywaj�ca, jasna, w miav_ \: r�wna wymaga dokumentacji zar�wno literackiej, jak i jw^Ui rzec^ terackiej. Dokumentacja ta zostanie przedstawiona W tylko w racjonalnym wyborze, jest bowiem obszerna cz�tkowych rozdzia�ach niniejszej ksi��ki. Wreszcie � na koniec � nale�y si� �askawym Czy tek � i pewne wyja�nienie natury edytorskiej. Ot� publikacja -* rozszerzon�, i nieco zmienion�, wersj� pracy Nadzieje i ^, U ^ nia. Legenda Pi�sudskiego w polskiej literaturze mi�dzywc^ . X\ '�� (Katowice 1978), kt�ra spotka�a si� z �ywym zainteresow iV\\\ Nic wi�c dziwnego, �e zawdzi�cza sporo opiniom i podpowie -/\\ \ przyjaznych Czytelnik�w, wyra�onym w druku jak r^ M \ w rozmowach osobistych D�ug wdzi�czno�ci pisz�cy te ,i),\ zaci�gn�� przede wszystkim u wybitnych znawc�w tematy c,^\\ Profesorowie: Artur Hutnikiewicz, Henryk Markiewicz, J^_ J wakowski i Stefan ��kiewski. Ich inspiratorskiej roli nie wprost przeceni�. Rzecz jasna, �e za niedostatki ksi��ki od da wy��cznie jej autor. /. IV blasku Jegendy" W zako�czeniu swojej ksi��ki o Pi�sudskim Wac�aw Sieroszewski, posta� niezwykle barwna i niegdy� wyj�tkowo popularna w naszym �yciu,1 pisa�, �e osoba wodza Legion�w ,,[...] staje si� z wolna narodow� legend�"-. By�o to w roku 1915, w drugim roku wielkiej wojny, w�wczas nie nazywanej jeszcze pierwsz� wojn� �wiatow�. S�owa te nie musz� wywo�ywa� �adnego zdziwienia � autor by� ideowym zwolennikiem, wr�cz entuzjast� Pi�sudskiego. Rzecz staje si� zastanawiaj�ca, zaczyna dawa� wiele do my�lenia, kiedy na pozycjach ideologicznie i politycznie przeciwnych Pi�sudskiemu rodzi si� podziw dla jego osoby. Oto na przyk�ad w tym samym roku 1915 tak pisa�, jakby ,,wbrew" w�asnej politycznej doktrynie, publicyst...
marszalek1