PSJ_6_2_Jablonska.pdf

QSR – E d d y y c c j j a a P o o l l s sk a a

P r r z z e e g g l l ą ą d d S o o c c j j o o l l o o g g i i i i J J a ak o o ś ś c c i i o ow e e j j

Tom VI, Numer 2 – Lipiec 2010

Barbara Jabłońska 1

Uniwersytet Jagielloński, Polska

Telewizyjny „spektakl” czy racjonalna debata? Analiza słownictwa

i strategii argumentacyjnych w wybranych programach politycznych

TVP1 dotyczących problematyki UE

Abstrakt

Celem artykułu jest omówienie problematyki związanej

z komunikowaniem politycznym i publicznym w wybranych debatach

telewizyjnych. W szczególności analizie poddane zostały stosowane

w debatach strategie argumentacyjne oraz dominujące słownictwo.

Podstawowe pytanie, jakie przyświeca podjętym tu rozważaniom, odnosi

się do jakości debat politycznych: czy mają one formę rytualnego spektaklu,

czy też opierają się na racjonalnej argumentacji? Całość rozważań

osadzona została w ramach teoretycznych tzw. krytycznej analizy dyskursu

(KAD), której jednym z główny zadań jest demaskowanie przemocy

i dominacji wbudowanych w język.

Słowa kluczowe

debata, dyskurs, krytyczna analiza dyskursu, demokracja deliberacyjna,

strategie argumentacyjne, pseudokomunikacja, przemoc symboliczna

Istnieje co najmniej kilka przesłanek, które skłoniły mnie do podjęcia

zarysowanej w tytule artykułu problematyki. Po pierwsze, jest to przekonanie,

iż jakościowe studia nad dyskursem stanowią niezwykle ciekawą propozycję

teoretyczno-metodologiczną w zakresie badania różnorodnych zjawisk

komunikacyjnych. Z uwagi na to, że rzeczywistość społeczna wytwarzana jest

w procesach komunikacji, przyjęcie wspomnianej perspektywy wydaje się być

uzasadnione. Niemniej jednak, decydując się na wybór problematyki z zakresu

politycznego i publicznego komunikowania z zastosowaniem jakościowych studiów

nad dyskursem trzeba pamiętać o złożoności przestrzeni dyskursywnej, w obrębie

której można wyróżnić za McNairem (1995: 5) co najmniej kilka fundamentalnych

elementów, takich jak instytucje polityczne, opinia publiczna oraz zapośredniczające

komunikację media masowe. Szczególnie ciekawa wydaje się być ta część dyskursu,

która generowana jest za pośrednictwem i przy udziale mediów masowych przez

tzw. elitę symboliczną (Bourdieu 2009), i określana przez badaczy społecznych

mianem dyskursu politycznego. Jak zauważają M. Czyżewski, S. Kowalski

i A. Piotrowski, przez dyskurs polityczny rozumiemy takie wypowiedzi polityków, które

Dane adresowe autora: Instytut Socjologii, Uniwersytet Jagielloński, ul. Grodzka 52, 31-044 Kraków,

E-mail: b.jablonska@uj.edu.pl

www . . qu a a l l i i t t a a t t i i v v e e s so c c i io l lo g g y y r r e e v v i i e ew . . o r r g g

pojawiają się poza kontekstem sprawowania funkcji politycznych. Są to opinie,

wypowiedzi i komentarze o charakterze politycznym tak zwanej elity symbolicznej,

czyli tych którzy „(...) sprawują bezpośrednią kontrolę nad publicznie dostępną

wiedzą, publicznie prawomocnymi przekonaniami, nad kształtem i treścią dyskursu

publicznego” (Czyżewski, Kowalski, Piotrowski 1997: 17).

A zatem telewizyjne programy polityczne z udziałem zaproszonych polityków

i ekspertów są jednym z elementów szeroko pojętego dyskursu politycznego 2 .

Kluczowe wydaje się być pytanie o jakość owych dyskusji. Stąd też celem podjętych

tu rozważań jest dokonanie analizy stosowanych przez uczestników wybranych

debat telewizyjnych strategii argumentacyjnych, oraz repertuaru słownictwa,

służących - w zależności od nastawienia rozmówców - przekonaniu, bądź pokonaniu

innych dyskutantów.

Po drugie, inspiracją dla podjętych tu rozważań była obecna w przestrzeni

publicznej, szeroko zakrojona debata nad proponowanymi rozwiązaniami

instytucjonalnymi funkcjonowania Unii Europejskiej, zwieńczona dyskusją nad

zapisami Traktatu Lizbońskiego i wszelkimi „perypetiami” związanymi z jego

ratyfikacją. Nie trzeba nikogo przekonywać, iż dyskusja nad reformą ram

instytucjonalnych Unii Europejskiej była - wciąż jest - tematem niesłychanie istotnym,

zarówno na poziomie sfer publicznych poszczególnych państw członkowskich, jak i w

wymiarze ogólnoeuropejskim. W wybranym obszarze tematycznym pojawiło się wiele

interesujących opinii, analiz, jak również komentarzy metadyskursywnych.

Przykładem mogą tu być głosy znanych socjologów i obserwatorów życia społeczno-

politycznego, jak choćby teksty Jürgena Habermasa, Ralfa Dahrendorfa czy Jeana

Baudrillarda, opublikowane w europejskiej i polskiej prasie 3 .

W swych analizach chciałabym powrócić do początkowych etapów owej

niezwykle rozbudowanej i dynamicznej debaty, kiedy to w mediach masowych

toczono ożywione dyskusje na temat zapisów Traktatu Nicejskiego oraz tzw. Traktatu

Konstytucyjnego. Niezwykle burzliwa i dynamiczna okazała się tzw. „debata o Nicei”,

zdecydowanie dominująca w mediach na przestrzeni ostatnich kilku lat. Pozornie

zjednoczyła scenę polityczną w Polsce i odbiła się szerokim echem w całej,

poszerzonej już, Unii. Kontynuacją „debaty nicejskiej” była „debata konstytucyjna”,

gdy okazało się, iż utrzymanie postanowień nicejskich nie jest możliwe. Kolejnym,

nieco zaskakującym jej zwrotem było odrzucenie zapisów Traktatu Konstytucyjnego

w referendach francuskim i holenderskim pod koniec maja 2005 roku. Ostatnim zaś

jej etapem była dyskusja nad zmodyfikowanym i poprawionym Traktatem

Lizbońskim, który - wedle niektórych opinii - stanowił próbę wskrzeszenia Traktatu

Konstytucyjnego. Traktat Lizboński, podpisany przez przywódców 13 grudnia 2007,

przeszedł całą procedurę ratyfikacyjną w poszczególnych krajach członkowskich,

Ciekawą - choć odmienną od tutaj przyjętej - propozycję badawczą w zakresie analizy debat

telewizyjnych polityków można odnaleźć między innymi w następujących pracach: Poprawa, Marcin

(2009) Telewizyjne debaty polityków jako przykład dyskursu publicznego, Kraków: Wydawnictwo

Universitas, oraz Giereło-Klimaszewska, Katarzyna (2008) Rola telewizji w kształtowaniu wizerunku

politycznego. Studium mediatyzacji polityki na przykładzie wyborów prezydenckich w Polsce, Toruń:

Wydawnictwo Adam Marszałek, a także Kubala, Konrad (2006) „Społeczne reprezentacje Unii

Europejskiej w dyskursie elit symbolicznych. Przypadek szczególnej debaty telewizyjnej” . w Europa

w polskich dyskursach, pod redakcją A. Horolets. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.

Zob. np.: Habermas, Jürgen And the „Wheels Stopped Turning . ” Spiegel on-line z 18.06.2008;

Habermas, Jürgen „Czy Europie potrzebna jest konstytucja? ”. Nowa Europa , Przegląd Natoliński nr

1/2005; Habermas Jürgen „The illusionary "Leftist No"”. Nouvel Observateur z 7.05.2005; Dahrendorf,

Ralf „Urojona konstytucja” . Gazeta Wyborcza z 21.10.2004; Dahrendorf, Ralf „Konstytucja – towar

zastępczy”. Gazeta Wyborcza z 20-21.09.2003; Baudrillard, Jean „Boska Europa.” Fakt z 25.05.2005.

www . . qu a a l l i i t t a a t t i i v v e e s so c c i io l lo g g y y r r e e v v i i e ew . . o r r g g

czemu towarzyszyły również bardzo burzliwe debaty (w szczególności w kontekście

dwóch kolejno przeprowadzonych referendów w Irlandii).

A zatem, spośród niezwykle rozbudowanego i rozległego obszaru

problematycznego wybrany został jeden z etapów debaty – tzw. debata nicejsko-

konstytucyjna (zob. Jabłońska 2009). Zainteresowanie ową wycinkową problematyką

wynika między innymi z tego, że był z nią związany swoisty „zwrot semantyczny”

w polskiej przestrzeni dyskursywnej. Do momentu pojawienia się w dyskursie hasła

„Nicea albo śmierć” tematyka unijna opisywana była raczej za pomocą kategorii,

które wskazywały przede wszystkim na zalety i korzyści związane z przystąpieniem

Polski do Unii Europejskiej. Był to więc język „zachęcający” do Unii, choć oczywiście

nie brakowało również głosów krytycznych - szczególnie ze strony skrajnej prawicy.

Pozostawały one jednak w mniejszości. Taka retoryka prawdopodobnie związana

była z kampanią przedreferendalną w pierwszej połowie 2003 roku. Przełom nastąpił

w ostatnim kwartale 2003 roku, gdy nagle w przestrzeni dyskursywnej pojawiły się

takie hasła jak: „walka”, „bój”, „obrona”, „szantaż Brukseli”, a co więcej, słowa te

wypowiadane były nie tylko przez dotychczasowych eurosceptyków, ale też przez

polityków, którzy jeszcze niedawno reprezentowali postawę proeuropejską 4 .

Nastąpiło więc swoiste zjednoczenie w obliczu wspólnego „zagrożenia”. Od tego

momentu zaczęto wyraźnie akcentować podział między „nami” - Polską, oraz „nimi” –

Unią Europejską.

Struktura rozważań i cele badawcze

W pierwszej części tekstu zarysowane zostały podstawowe kwestie definicyjne i

metodologiczne, odnoszące się do rozumienia kluczowych terminów stosowanych w

artykule, jak również do sposobu badania wybranego wycinka rzeczywistości

społecznej. Druga i zarazem zasadnicza część rozważań odnosi się do dwóch

wybranych debat politycznych, gdzie każda z nich traktowana jest jako odrębne

case-study . Punkt ciężkości badania położony został na identyfikację strategii

argumentacyjnych i stosowanych przez rozmówców technik erystycznych 5 , oraz

na analizę repertuaru używanego słownictwa, w tym metaforyzacji przekazu. To,

co wydaje się być najistotniejsze z punktu widzenia podjętych tu rozważań, to pytanie

o jakość debat politycznych, o swoistą kulturę polityczną ich uczestników, oraz

o kondycję deliberacji w obrębie polskiej sfery publicznej. Oto pytania szczegółowe,

odnoszące się do poruszanej w artykule problematyki:

 Czy uczestnicy dyskusji słuchają się wzajemnie, czy raczej eksponują własną linię

argumentacyjną, nie zważając na to, co mówią inni uczestnicy?

 Jakie strategie argumentacyjne i środki językowe wykorzystywane są przez

rozmówców (czy wskazują one na „zamkniętość” czy „otwartość” komunikacji, na

jej konfrontacyjny czy też konsensualny charakter)?

Interesującą analizę dynamiki polskiego dyskursu politycznego na temat Unii Europejskiej można

m.in. znaleźć w książce Anny Horolets (2006) Obrazy Europy w polskim dyskursie publicznym.

Kraków: Universitas.

Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów publicznych; więcej na ten temat można odnaleźć w pracy

A. Schopenhauera (2006) Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów. Kraków: Wydawnictwo Verso;

oraz książce M. Kochana (2005) Pojedynek na słowa. Techniki erystyczne w publicznych sporach .

Kraków: Wydawnictwo Znak.

www . . qu a a l l i i t t a a t t i i v v e e s so c c i io l lo g g y y r r e e v v i i e ew . . o r r g g

 Czy w efekcie badane dyskusje można określić mianem debaty racjonalnej czy też

raczej spektaklu ?

Przyjęta metoda badawcza

Dla zbadania wybranego wycinka rzeczywistości społecznej, zgodnie

ze sformułowanymi pytaniami badawczymi, wykorzystałam krytyczną analizę

dyskursu, uzupełniając ją teoretycznymi założeniami Jürgena Habermasa oraz

Pierre'a Bourdieu, a także tworząc dwa proste modele komunikacji, o których szerzej

mówię w kolejnym punkcie artykułu 6 . Mając świadomość rozległości i złożoności

problematyki jakościowych studiów nad dyskursem ograniczam się w tym miejscu do

zarysowania najistotniejszych założeń z punktu widzenia niniejszych rozważań 7 .

Po pierwsze, przyjmuję za van Dijkiem takie rozumienie dyskursu, które

koncentruje się na badaniu wypowiedzi w określonym kontekście, przy istotnym

podkreśleniu jego formy interakcyjnej (van Dijk 2006: 1021). Jak podkreśla

wspomniany autor, konieczne jest wskazanie na „(...) trzy główne wymiary dyskursu:

„(a) użycie języka, (b) przekazywanie idei oraz (c) interakcję w sytuacjach

społecznych” (van Dijk ibidem) Dyskurs jest zatem formą działania społecznego,

co oznacza położenie nacisku na sprawczą rolę języka.

Po drugie, wykorzystuję podstawowe postulaty 8 krytycznej analizy dyskursu,

której istotnym celem jest identyfikacja struktur dominacji i przemocy wbudowanej

w dyskurs (van Dijk 1993, 2006). Zadaniem analizy jest zatem ukazywanie takich

form komunikacji, które związane są z deformacją rzeczywistości społecznej,

narzucaniem określonej wizji świata, posługiwaniem się w publicznych dyskusjach

elementami pseudoargumentacyjnymi, retoryką wojenną, wykluczaniem z dyskursu

i tym podobne.

Po trzecie, zakładam, iż istotną rolę w tworzeniu i reprodukowaniu dyskursu

w zakresie interesującej mnie problematyki badawczej pełnią tzw. elity symboliczne

za pośrednictwem i przy współudziale mediów masowych. Te ostatnie mogą zarówno

przyczyniać się do poszerzania sfery publicznej (media jako platforma dla debaty

publicznej) jak również uczestniczyć w grze komunikacyjnej, której stawką jest

kontrola nad prawomocnym i zgodnym z interesem klasy dominującej dyskursem. W

tym drugim przypadku media będą zatem wytwarzać swoją własną rzeczywistość,

czy też swoisty, „medialny melodramat” (Schulz 2006: 33). Jak na przykład zauważa

Bogusława Dobek-Ostrowska (2006: 159), „telewizja przyczyniła się do wytworzenia

rzeczywistości, którą często nazywa się 'rzeczywistością telewizyjną', lub

'komunikowaniem telewizyjnym'”. Dlatego też, zdaniem autorki, życie polityczne staje

O krytyczne analizie dyskursu w wymiarze teoretyczno-metodologicznym, zestawionej z koncepcją

sfery publicznej i działania komunikacyjnego Jürgena Habermasa oraz teorią przemocy symbolicznej

Pierre'a Bourdieu piszę w innym tekście opublikowanym na łamach Przeglądu Socjologii Jakościowej .

Zob. Jabłońska, Barbara (2006) „Krytyczna analiza dyskursu – uwagi teoretyczno-metodologiczne” .

Przegląd Socjologii Jakościowej tom II nr 1.

Wiele miejsca różnorodnym aspektom problematyki analizy dyskursu poświęcono w pracy pod

redakcją Anny Horolets (2008) Analiza dyskursu w socjologii i dla socjologii. Toruń: Wydawnictwo

Adam Marszałek.

Wszystkie najważniejsze postulaty krytycznej analizy dyskursu (CDA) zostały opracowane i wyłożone

w tekście Teuna van Dijka (1993) „Principles of Critical Discourse Analysis” . Discourse and Society nr

4(2). Odnoszę się do nich we wspomnianym powyżej artykule pt. „Krytyczna analiza dyskursu – uwagi

teoretyczno-metodologiczne”. Jednym z kluczowych zadań CDA jest demaskowanie przemocy

językowej i ukrytych stosunków władzy, które pojawiają się w dyskursie publicznym.

www . . qu a a l l i i t t a a t t i i v v e e s so c c i io l lo g g y y r r e e v v i i e ew . . o r r g g

się „(...) niekończącym się serialem telewizyjnym, w którym politycy odgrywają role

głównych bohaterów” (Dobek-Ostrowska ibidem).

Debata racjonalna i rytualny spektakl

Zanim przejdę do analitycznej części rozważań, proponuję dokonać

podstawowych rozstrzygnięć terminologicznych, definiując najważniejsze pojęcia.

W pierwszej kolejności konieczne jest zdefiniowanie pojęcia „debata”, które jest

jednym z centralnych w niniejszym artykule pojęć. Odwołując się do definicji

zaproponowanej przez Szymanka ( 2001 ) „debata” (fr. debat - walka na słowa) to nic

innego jak:

„(...) dyskusja polemiczna, zwykle publiczna, toczona zgodnie z mniej lub

bardziej formalnie ujętymi przepisami proceduralnymi gwarantującymi

stronom możliwość wyczerpującego przedstawienia swoich stanowisk

i argumentów, przeprowadzenia wzajemnej krytyki, jak i obrony własnych

stanowisk” (s. 92).

Jak zauważa Szymanek (ibidem: 91-92), racjonalnej debacie sprzyja atmosfera

sporu gorącego, ale konstruktywnego, w którym strony nie pragną za wszelką cenę

zwyciężyć przeciwnika, lecz wykazać swoją rację za pomocą rzetelnych,

odnoszących się do rzeczy argumentów. Warto w tym miejscu odwołać się do cech

debaty w rozumieniu Jürgena Habermasa, który w swym naukowym dorobku tak

wiele miejsca poświęcił warunkom racjonalnego komunikowania. Jak wskazuje

niemiecki uczony:

„1) debaty odbywają się w formie argumentatywnej, a więc mają charakter

wymiany informacji i racji między stronami, które wnoszą propozycje

i krytycznie je badają;

2) debaty są inkluzywne i publiczne. W zasadzie nikt nie może zostać

wyłączony; wszyscy ci, których decyzje mogą dotyczyć, mają równe szanse

dostępu i uczestnictwa;

3) debaty są wolne od przymusów zewnętrznych. Uczestnicy są suwerenni

o tyle, o ile związani są tylko komunikacyjnymi założeniami

i proceduralnymi regułami argumentowania;

4) debaty są wolne od przymusów wewnętrznych, które mogą naruszać

równą pozycję uczestników. Każdy ma takie same szanse bycia

wysłuchanym, wnoszenia tematów, dawania wykładów, zgłaszania

propozycji i krytykowania. Stanowiska Tak lub Nie motywowane są jedynie

przez wolny od przymusu przymus lepszego argumentu (...)

5) ogólnie debaty zmierzają do racjonalnie motywowanej zgody

i w zasadzie mogą być bez ograniczeń kontynuowane bądź wznawiane

w każdym momencie (...);

6) debaty polityczne obejmują wszystkie materie, które można uregulować

w takim samym interesie wszystkich” (Habermas 2005: 325).

www . . qu a a l l i i t t a a t t i i v v e e s so c c i io l lo g g y y r r e e v v i i e ew . . o r r g g

Gdy wspomniane warunki nie są spełnione, nie można mówić o debacie, lecz -

zgodnie z propozycją Rapoporta (1960) - o walce bądź grze . W sytuacji, gdy

rozmówca traktowany jest jak wróg, którego należy unicestwić, wówczas mamy do

czynienia z walką. Z kolei, gdy partner komunikacji traktowany jest jako przeciwnik,

którego trzeba przechytrzyć za pomocą rozmaitych zabiegów erystycznych, możemy

mówić o grze . W moim przekonaniu, zarówno walka , jak i gra składają się na szerszą

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: