MOWA BEZDŹWIĘCZNA
Bezdźwięczność - to specyficzny rodzaj dyslalii, w którym zaburzona jest korelacja dźwięczności w trzynastu parach opozycyjnych. Oznacza to, że głoski dźwięczne w obrębie poszczególnych par są realizowane w postaci ich bezdźwięcznych odpowiedników, czyli są wymawiane bez udziału więzadeł głosowych. Mogą być niekiedy realizowane jako głoski półdźwięczne, czyli takie, w których dźwięczna jest tylko faza początkowa głoski, albo tylko faza końcowa głoski, co prowadzi do deformacji brzmienia słowa. Pięć pierwszych par stanowią spółgłoski zwarte, trzy pary - to spółgłoski zwartoszczelinowe i pięć - szczelinowe. Ta dość często spotykana wada wymowy prowadzi do znacznego zniekształcenia fonetycznej budowy wyrazów, a nawet do zmiany znaczenia wyrazów (np. Tomek - domek; kosa - koza). Mowa bezdźwięczna - to zaburzenia w realizacji dźwięczności, które polegają na nie wymawianiu głosek dźwięcznych (wyjątek stanowią samogłoski oraz spółgłoski sonorne: r, l, m, n, li, j, m, ń), a także na zastępowaniu ich odpowiednimi głoskami bezdźwięcznymi lub myleniu obu szeregów. Mowa bezdźwięczna jest więc „jedną z odmian dyslalii, polegającą na braku realizacji spółgłosek dźwięcznych i zastępowaniu ich odpowiednikami bezdźwięcznymi lub realizowaniu głosek dźwięcznych jako głoski półdźwięczne.” Inaczej, jest to„nieumiejętność realizowania głosek dźwięcznych, zanik lub brak dźwięczności w danym fonemie” A inaczej: „ zaburzenia w realizacji dźwięczności, które polegają na nie wymawianiu głosek dźwięcznych ( wyjątek stanowią samogłoski oraz spółgłoski sonorne r ,l ,m, n ,j, m’ ,n’ ,l’), zastępowaniu ich odpowiednimi głoskami bezdźwięcznymi lub myleniu obu szeregów.
Zaburzeniom dźwięczności (częściowym lub całkowitym) może ulegać 13 par opozycji fonologicznych: b - p, bi - pi, d - t, g - k, gi - ki, dz - c, dż - cz, dź - ć, w - f, wi - fi, z - s, ż - sz, ź - ś .
Ubezdźwięcznianie pojawia się jako wada samodzielna lub w połączeniu z innymi zaburzeniami artykulacji. Zawsze znajduje odzwierciedlenie w pisaniu i czytaniu. Wymowie bezdźwięcznej zwykle towarzyszy obniżenie tonusu mięśni warg i policzków, które są wiotkie oraz cichy, monotonny i bezbarwny głos.
Mowa bezdźwięczna dzieli się na:
1.mowe bezdźwięczną całkowitą, kiedy zaburzeniu podlega cała korelacja dźwięczności;
2. mowe bezdźwięczną częściową, kiedy w niektórych parach opozycyjnych obserwuje się rozróżnienie głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych. Przeważnie jest to stan przejściowy pomiędzy mową bezdźwięczną całkowitą a wymową prawidłową.
Postacie mowy bezdźwięcznej:
1. deformacje - spółgłoski dźwięczne realizowane są w postaci głosek półdźwięcznych z dźwięczną fazą początkową i bezdźwięczną końcową lub odwrotnie;
2. paralalia - (substytucja dźwięku) - zamiast spółgłosek dźwięcznych wymieniane są odpowiednie bezdźwięczne, np.: bułka - „pułka”, woda - „fota”, góra - „kóra”, koza - „kosa”, żaba - „szaba”, dom - „tom”, itd.
3. mogilalia - (elizja dźwięku) - opuszczanie odpowiednich głosek dźwięcznych, np.: bułka - „ułka”, woda - „oda”.
Przyczyny mowy bezdźwięcznej:
1. Zaburzenia lub niedokształcenie słuchu fonematycznego.
2. Zaburzenia słuchu (niedosłuch, głuchota).
3. Trudności koordynacji pracy wiązadeł głosowych z pracą narządów jamy ustnej; zakłócona jest praca mięśni przywodzących i napinających wiązadła głosowe, warunkujących ich drgania.
4. Zaburzenia, niedokształcenie kinestezji artykulacyjnej.
5. Uszkodzenie centralnego układu nerwowego.
TERAPIA
Sukces terapii w dużym stopniu jest uwarunkowany kolejnością udźwięczniania głosek. Kolejność ta zależy jednocześnie od dwóch czynników:
1. wiązadła głosowe łatwiej uruchomić przy małym ciśnieniu w jamie ustnej, tj. gdy w nasadzie w toku artykulacji powietrze napotyka mniejszy opór ( np. łatwiej jest udźwięcznić głoskę szczelinową niż zwartą);
2. im dalej od krtani znajduje się miejsce artykulacji głoski, tym łatwiej ją udźwięcznić (np. łatwiej udźwięcznić głoskę wargową niż tylnojęzykową).
Jeśli chcemy upewnić się jaki jest zakres występowania bezdźwięczności – badamy wymowę głosek w podanej kolejności, która jest jednocześnie kolejnością prowadzenia ćwiczeń i zabaw prowadzących do udźwięczniania : w → f, z → s, ż → sz, ź → ś, dz → c, dż → cz, dź → c, b → p, d → t, g → k.
Zachowanie zasady kolejności głosek: od najbardziej otwartych (stopień zbliżenia narządów mowy) – szczelinowych, do zwarto - szczelinowych, na końcu przechodzimy do zwartych.
Korekcja polega głównie na wykształceniu wzorców słuchowych lub kinestetyczno – ruchowych głosek, które są realizowane bezdźwięcznie. Ważne jest uświadomienie dziecku różnicy w wymowie głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych ( dotknięcie dłonią krtani lub czubka głowy – wibracje przy dźwięcznych).
W terapii mowy bezdźwięcznej stosuje się następujący schemat ćwiczeń :
I FAZA: ćwiczenia wstępne:
1. ćwiczenia zwiększające napięcie narządów artykulacyjnych ( policzków, warg, języka), np. cmokanie, parskanie, gra na grzebieniu i harmonijce ustnej, mruczenie melodii, masaż warg i języka, nadymanie policzków i wstrzymywanie powietrza zakończone silnym parsknięciem;
2. ćwiczenia słuchu fonematycznego prowadzące do umiejętności słuchowego rozróżniania głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych ;
3. ćwiczenia doprowadzające do uzmysłowienia sobie przez dziecko różnic w wibracji wiązadeł głosowych pomiędzy głoskami dźwięcznymi i bezdźwięcznymi, np.;
a) podczas artykulacji głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych przyłożyć dłoń do krtani logopedy lub dziecka albo położyć ją na czubku głowy,
b) porównanie siły strumienia powietrza na zewnętrznej powierzchni dłoni przy artykulacji głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych ( przy głoskach bezdźwięcznych wyraźniej wyczuwa się strumień powietrza),
c) tłumaczenie zjawiska dźwięczności na samogłoskach wymawianych przez logopedę, porównywanie przez dziecko swojej artykulacji samogłosek z artykulacją logopedy; obserwowanie przez dziecko jednocześnie u siebie i u logopedy różnic w trakcie wymawiania głosek w następujących parach: m-p, n-t, n-s, n-c; uświadamianie dziecku różnic między głoskami dźwięcznymi i bezdźwięcznymi, rozpoczynając zawsze od głosek f-v.
II FAZA: Metody wywoływania głosek:
1. Obniżyć głowę dziecka, przyciągnąć brodę do klatki piersiowej i w takiej pozycji polecać artykułowanie bezdźwięcznych odpowiedników w sylabach w pozycji między samogłoskami ( dźwięczność samogłoski może udzielić się spółgłosce)-awa, owo, uwu.
2. powtarzanie kompleksów dźwiękonaśladowczych, np. zabawa w samolot, samochód, naśladowanie głosów zwierząt.
3. wywołanie dźwięczności głosek zwartych b i d- łączyć realizację nosowego m i n z głoskami zwartymi w sylabach, np. mmmba, nnnda.
4. W trakcie wymawiania głoski m zaciska się dziecku nozdrza, co pozwala uzyskać głoskę b, zaś w trakcie artykulacji n-d.
Jeśli dziecko opanuje prawidłową artykulację jednej bądź dwóch głosek dźwięcznych, w korekcji innych spółgłosek można zastosować zasadę wykorzystania w korekcji metody fonetycznej analogii i zasadę wykorzystania w korekcji metody fonetycznej asymilacji.
5. Zasada wykorzystania w korekcji fonetycznej analogii ( stosowana w korekcji wymowy bezdźwięcznej częściowej)polega na wykorzystaniu prawidłowo artykułowanych głosek dźwięcznych. Opiera się ona na powtarzaniu par głosek , w toku którego dźwięczność może się przenieść na realizacje pozostałych fonemów korelacji. Przykład zastosowania metody: gdy chcemy uzyskać ż, a dziecko wymawia już z i w , prosimy je o wymawianie :f-w-s-z-sz, co z reguły powoduje, że po głosce sz automatycznie pojawia się głoska ż.
6. Zasada wykorzystania w korekcji fonetycznej asymilacji ( stosowana w korekcji wymowy bezdźwięcznej częściowej) polega na wykorzystaniu prawidłowej artykulacji tylko niektórych spółgłosek dźwięcznych. Polega na powtarzaniu sylab i wyrazów, w których wykorzystuje się zjawisko asymilacji wstecznej i postępowej. Np. wsteczna sylaba wa może być wykorzystana do ćwiczenia dźwięcznego d w wyrazie dwa, a sylaba wo do ćwiczenia dźwięcznego dz w wyrazie dzwonek. Przykład wykorzystania asymilacji postępowej- wwwb, zzzb; jeśli dziecko prawidłowo artykułuje w można poprosić je o wypowiedzenie słowa wbref.”
7. „Uzyskanie głoski v- w trakcie artykulacji głoski ł logopeda przyciska palcem dolną wargę dziecka, doprowadzając tym samym do jej kontaktu z krawędzią zębów.
8. Wywołanie głoski g- w trakcie powtarzania sylaby da przyciskać palcem lub szpatułką przód języka; w efekcie ingerencji mechanicznej powinna powstać sylaba ga.”
9. „Ćwiczenia zmiękczonych dźwięcznych w’, b’, g’ opierają się na wywołaniu i ustabilizowaniu twardych w, b, g , po czym ich zmiękczone odpowiedniki pojawiają się zazwyczaj samorzutnie w odpowiednich połączeniach fonetycznych, np. poprzez łączenie ich z samogłoską i: wi, bi, gi”
Wywoływanie głosek: f, w. Nieprawidłowa wymowa głosek „f” i „w” może być następstwem słabej pracy mięśni warg, złej ruchomości szczęki i nieprawidłowego zgryzu. Dobrym ćwiczeniem przygotowawczym do wywołania tych głosek jest naprzemienne zagryzanie górnej i dolnej wargi. Najczęściej głoski „f”, „w” uzyskuje się w wyniku demonstracji ich prawidłowej wymowy. Głoskę „f” można też wywołać poprzez przyciśnięcie palcem środka dolnej wargi do zębów w trakcie dmuchania, zaś głoskę „w” uzyskuje się analogicznie, tyle, że głoską wyjściową jest długie wymawianie głoski „u”. Po wyjaśnieniu dziecku tej różnicy bardzo często wystarczy poprosić je, by spróbowało uruchomić więzadła głosowe w trakcie wymawiania głosek bezdźwięcznych (np. poprzez naśladowanie pojazdów: motor, traktor, urządzeń: pralka, mikser, wirówka). Jednym ze sposobów na udźwięcznianie głosek szczelinowych (jak również pozostałych, lecz z mniejszym efektem) jest wymawianie bezdźwięcznych odpowiedników tych głosek w izolacji, bądź w sylabach w pozycji interwokalicznej. W tej pozycji dźwięczność samogłoski może „udzielić się” spółgłosce. Ponieważ w układach tych dźwięk jest pozbawiony znaczenia pacjent możne się skupić jedynie na jego artykułowaniu. Poleca się obniżyć głowę, przyciągnąć brodę do klatki piersiowej i w takiej pozycji płynnie wymawiać: awa owo uwu itd. Innym sposobem - szczególnie przydatnym w terapii młodszych pacjentów jest powtarzanie kompleksów dźwiękonaśladowczych (naśladowanie głosów zwierząt i pojazdów itd.). Do wywołania dźwięczności głosek zwartych „b” i „d”można wykorzystać realizację nosowego „m” i „n”. Łączy się je z odpowiednimi głoskami zwartymi w sylabach (np. mmmba, nnnda, bma, nda). Innym sposobem jest jeden z wariantów metody substytucyjnej Seemana - w trakcie wymawiania głoski „m” zaciska się pacjentowi nozdrza, co pozwala uzyskać głoskę „b” i analogicznie z głoski „n” głoskę „d”. ...
marta_janeczek