Friedrich Durrenmatt -"Kraksa"
CZĘŚĆ PIERWSZA
Czy istnieją jeszcze jakieś historie możliwe, historie godne
pisarza? Jeśli ktoś nie chce mówić o sobie, romantycznie i
lirycznie uogólniać swojej osobowości, jeśli nie czuje się
zmuszony, aby opowiedzieć szczerze o swych nadziejach i
porażkach, o tym, jak sypia z kobietami - jak gdyby
prawdomówność mogła to wszystko podnieść do rangi uogólnienia,
nie zaś w sferę medycyny lub w najlepszym razie psychologii -
jeśli ktoś nie chce tego robić, woli zaś dyskretnie pozostać w
cieniu, ukrywając taktownie sprawy osobiste, wpatrzony w swoje
tworzywo jak rzeźbiarz w swój materiał, kształtując go, ucząc
się jednocześnie na nim, jeśli jak pewien typ klasyków stara się
nie popadać łatwo w zwątpienie - nawet kiedy nie da się
zaprzeczyć, że czysty nonsens jawi się na każdym kroku - wówczas
pisanie staje się czynnością trudniejszą i bardziej samotną, a
także bardziej bezsensowną. Nie chodzi przecież o dobrą notę w
historii literatury - komu nie zdarzyło się otrzymać dobrej
noty, jakaż miernota nie została już wyróżniona - postulaty dnia
są ważniejsze. Lecz i tutaj znów dylemat i niekorzystna sytuacja
na rynku. Życie oferuje nam same rozrywki: wieczorem dostarcza
ich kino, poezję daje codzienna gazeta w felietonie, za większą
sumkę, w praktyce - począwszy od jednego franka, już żąda się
duszy, wyznań, właśnie prawdy, wymaga się wyższych wartości,
morału, efektownych powiedzonek, zawsze coś musi być
przezwyciężone albo spotkać się z afirmacją, raz jest to
chrystianizm, kiedy indziej znów powszechne zwątpienie, wszystko
może stać się literaturą. Lecz jeśli autor właśnie wzbrania się
przed produkowaniem takiej strawy, coraz bardziej, z rosnącą
stanowczością, bo wprawdzie świadom jest, że impuls zmuszający
do pisania tkwi w nim, w zależnej od przypadku grze świadomości
i nieświadomości, w jego wierze i wątpliwościach, sądzi jednak,
że właśnie te sprawy z pewnością nie obchodzą publiczności -
wystarczy to, co on pisze, kształtuje, formuje - niechaj więc
apetycznie przedstawia samą tylko powierzchnię i wyłącznie nad
nią pracuje, poza tym zachowa milczenie, nie rozwodząc się
zbytnio ani nie komentując. Kiedy dojdzie do takiego
przeświadczenia, zatrzyma się, będzie zwlekał, stanie bezradny,
jest to prawie nieuniknione. Rodzi się przeczucie, że nie ma już
co opowiadać, zaczyna się poważnie myśleć o rezygnacji, być
może, jest jeszcze miejsce na parę zdań, poza tym można tylko
wziąć kurs na biologię, by przynajmniej myślowo zbliżyć się
jakoś do wybuchu ludzkości, do rosnących miliardów ludzi, do
nieustannie produkujących macic - albo też zwrócić się ku
fizyce, astronomii, ażeby uświadomić sobie strukturę
wszechświata, w którym krążymy. Reszta dla magazynów, dla takich
tygodników, jak "Life", "Match", "Quick" i dla "Sie und Er" -
prezydent z tlenowym aparatem, wujek Bułganin w swoim ogrodzie,
księżniczka w towarzystwie zuchowatego pilota, głośne gwiazdy
filmowe i potentaci dolara, wielkości wymienne, już wyszły z
mody, ledwie się o nich czasem wspomni. Obok powszedni dzień
przeciętnego człowieka, w moim przypadku zachodnioeuropejski,
ściślej szwajcarski, zła pogoda i zła koniunktura, troski i
nieszczęścia, wstrząsy wywołane perypetiami osobistymi, bez
związku wszakże z całością świata, z biegiem rzeczy i nonsensów,
z rozwojem konieczności.
Los zeszedł ze sceny, na której toczy się gra, aby czaić się
za kulisami, poza obowiązującą dramaturgią - na pierwszym planie
wszystko jawi się jako katastrofa, choroba, kryzys. Nawet wojna
zaczyna być zależna od tego, czy mózgi elektronowe przepowiedzą
jej rentowność, lecz wiadomo, że to nigdy nie nastąpi, jeśli
maszyny rachunkowe prawidłowo funkcjonują. Klęski można sobie
już tylko matematycznie wyobrazić, lecz biada, jeśli do
sztucznych mózgów zakradnie się jakieś fałszerstwo, jeśli
zostaną zastosowane niedozwolone chwyty. A to wszystko jeszcze
nie jest tak przykre jak sama możliwość, że nagle puszcza jakaś
śruba, psuje się cewka, jakiś guzik błędnie reaguje i już mamy
koniec świata, z powodu technicznego krótkiego spięcia, z powodu
włączenia niewłaściwej dźwigni. Tak więc nie grozi już żaden
Bóg, żadna sprawiedliwość, żadne fatum jak w Piątej symfonii -
lecz wypadki drogowe, tamy walące się na skutek zastosowania
fałszywej konstrukcji, eksplozja fabryki bomb atomowych
spowodowana przez roztargnionego
laboranta, źle wyregulowane wylęgarnie. Nasza droga prowadzi obok
ścian wypełnionych reklamami butów Bally, wozów Studebakera,
lodów śmietankowych i tablicami pamiątkowymi znaczącymi miejsca
spoczynku nieszczęśliwych ofiar wypadków, zdarzają się jeszcze
historie możliwe, w których z tuzinkowej twarzy wyziera nagle
ludzkość, czyjś pech nabiera mimochodem sensu ogólnego, sąd i
sprawiedliwość stają się nagle widoczne, może i łaska, wyjednana
przypadkiem, odbita w monoklu pijanego.
CZĘŚĆ DRUGA
Wypadek, wprawdzie nie poważny, kraksa również i tutaj: Alfredo
Traps, żeby wymienić nazwisko, zatrudniony w branży tekstylnej,
lat czterdzieści pięć, bynajmniej jeszcze nie otyły, zjawisko
pociągające, o poprawnych manierach zdradzających wprawdzie
pewną tresurę, trącących czymś prymitywnym i handlarskim - ten
nasz współcześnik jechał właśnie swym studebakerem jedną z
większych dróg kraju. Już mógł się spodziewać, że za godzinę
będzie u siebie w domu, w pewnym znaczniejszym mieście, gdy
nagle wóz zastrajkował. Po prostu przestał się poruszać.
połyskująca czerwonym lakierem maszyna spoczęła bezradnie u stóp
niewielkiego wzgórza, na które pięła się droga; na północy
utworzyła się kumulusowa chmura, na zachodzie słońce stało wciąż
jeszcze wysoko, tak niemal jak po południu. Traps wypalił
papierosa i zajął się tym, czego wymagała sytuacja. Mechanik,
który w końcu wziął na hol studebakera, oświadczył, że nie może
usunąć uszkodzenia wcześniej niż następnego dnia - defekt
gaźnika. Czy odpowiadało to rzeczywistości, tego nie można było
ani stwierdzić, ani też nie byłoby wskazane podejmować takiej
próby - jest się wydanym na łup mechaników, jak niegdyś było się
zdanym na laskę rycerzy rozbójników, a jeszcze przed tym na
łaskę bóstw lokalnych i demonów. Za wygodny, aby odbyć
półgodzinną drogę do następnej stacji kolejowej i podjąć nieco
skomplikowaną, choć krótką podróż do domu, do żony, do czworga
swych dzieci - sami chłopcy - postanowił Traps przenocować. Była
godzina szósta wieczór, ciepło, zbliżał się najdłuższy dzień
lata, wioska, na której skraju stał warsztat samochodowy, miła,
rozsypana u stóp zalesionych wzgórz, z kościółkiem na pagórku,
plebanią, z dębem prastarym, ujętym w żelazne obręcze i podpory,
wszystko solidne, czyściutkie, nawet kupy gnoju przed chłopskimi
domami starannie spiętrzone i szykowne. Była tu również gdzieś
w pobliżu jakaś fabryczka, kilka szynków i gospód, jedną z nich
Trapsowi już nieraz polecano, lecz wszystkie pokoje były zajęte
- jakiś zjazd hodowców drobiu zarezerwował łóżka - agentowi
tekstylnemu wskazano willę, gdzie przyjmuje się czasem
przyjezdnych. Traps ociągał się. Jeszcze można było wrócić
koleją, lecz wabiła go nadzieja, że przeżyje tu jakąś przygodę.
Nieraz trafiały się po wsiach dziewczęta, jak ostatnio w
Grossbiestringen, umiejące docenić agentów tekstylnych. Ożywiony
nowym impulsem ruszył w stronę willi. Od kościoła dolatywało
bicie dzwonów. Krowy minęły go porykując. Piętrowy domek stał
w dość rozległym ogrodzie, ściany oślepiająco białe, płaski
dach, zielone okiennice, do połowy przesłonięte krzewami, buki
i świerki, od frontu kwiaty, głównie róże, wśród nich
człowieczek w podeszłym wieku, w skórzanym fartuchu, być może
właściciel posesji, zajęty lekką robotą w ogrodzie: Traps
przedstawił się i poprosił o nocleg.
- Pański zawód - zapytał stary, który zbliżył się do parkanu,
paląc brissago, głowa jego ledwie wystawała nad furtkę. -
Pracuje w branży tekstylnej.
Stary bacznie zlustrował Trapsa, spoglądając w sposób właściwy
dalekowidzom ponad małymi, nieoprawnymi szkłami.
- Oczywiście, może pan tutaj przenocować.
Traps spytał o cenę.
Nie zwykł za to przyjmować zapłaty, wyjaśnił stary, jest
samotny, jego syn przebywa w Stanach Zjednoczonych, nad nim ma
pieczę gosposia, panna Simona, jest więc rad, jeśli od czasu do
czasu może przyjąć kogoś w gościnę.
Agent podziękował. Był wzruszony tą gościnnością i zauważył,
że na wsi nie wymarły bynajmniej cnoty i dobre zwyczaje
przodków. Otworzono mu furtkę. Traps rozejrzał się: żwirowane
dróżki, trawniki, głębokie cienie, fragmenty oświetlone słońcem.
Dzisiaj wieczorem spodziewa się kilku panów, powiedział stary,
kiedy zbliżyli się do kwiatów, i zaczął starannie przycinać krzak
róży. Mają przyjść przyjaciele, którzy mieszkają w sąsiedztwie,
bądź we wsi, bądź dalej aż u stóp wzgórza, emeryci, jak on,
ściągnęli tutaj dla łagodnego klimatu i dlatego, że tutaj nie
czuje się fenu, wszyscy samotni, wdowcy, spragnieni czegoś
nowego, jakiegoś urozmaicenia, będzie więc to dla niego wielka
przyjemność móc zaprosić pana Trapsa na kolację i na następujący
po niej kawalerski wieczór. Agent był zaskoczony. Właściwie
chciał zjeść we wsi, w szeroko znanej gospodzie, lecz nie śmiał
odrzucić zaproszenia. Czuł się zobowiązany. Przyjął propozycję
bezpłatnego noclegu. Nie chciał robić wrażenia nieuprzejmego
mieszczucha. Udawał więc
zadowolonego. Gospodarz zaprowadził go na pierwsze piętro. Miły
pokój. Bieżąca woda, szerokie łoże, stół, wygodne krzesło, na
ścianie obraz Hodlera, stare, oprawne w skórę tomiska na półce.
Agent otworzył swoją walizeczkę, umył się, ogolił, spowił się
w chmurę wody kolońskiej, podszedł do okna, zapalił papierosa.
Wielka tarcza słoneczna opadała za wzgórza opromieniając buki.
Podsumował pobieżnie interesy dnia, zlecenie firmy Rotacher
niczego sobie, kłopot w Wildholzem, pięć procent zażądał łajdak,
on mu jeszcze pokaże. Potem wyłoniły się wspomnienia.
Powszednie, nieuporządkowane, zdrada małżeńska planowana w
hotelu Touring, problem, czy najmłodszemu synkowi (którego
najbardziej kocha) kupić elektryczną kolejkę, uprzejmość, a
właściwie obowiązek nakazywał telefonicznie powiadomić żonę o
niezamierzonej zwłoce. Jednak zaniechał tego, jak to już często
bywało. Żona zdążyła się nawet przyzwyczaić, a poza tym i tak
by mu nie uwierzyła. Ziewnął, pozwolił sobie na jeszcze jednego
papierosa. Widział, jak trzej starsi panowie zbliżali się
krocząc żwirowaną alejką, dwóch ramię w ramię, gruby i łysy za
nimi. Powitanie, uściski rąk, objęcia, rozmowy o różach. Traps
odsunął się od okna, podszedł do półki z książkami. Sądząc po
tytułach, które odczytał, można się było spodziewać nudnego
wieczoru - Hotzendorff, "Zbrodnia morderstwa i kara śmierci",
Savingy, "System współczesnego prawa rzymskiego", Ernst David
Holle, "Praktyka przesłuchania". Agent zrozumiał. Gospodarz był
prawnikiem, może byłym adwokatem. Przygotował się już na
rozwlekłe dysputy - cóż wie o prawdziwym życiu taki mól
książkowy, świadczą o tym jego kodeksy. Było również do
przewidzenia, że będzie się mówiło o sztuce albo o czymś
podobnym, tematy, przy których mógł się łatwo zbłaźnić - dobre
sobie, gdyby nie musiał trwać w centrum walki konkurencyjnej,
on także nabrałby biegłości w subtelniejszych sprawach.
Niechętni schodził więc na dół, gdzie na otwartej, wciąż
oświetlonej słońcem werandzie zajęto miejsca, podczas gdy
gosposia, tęga osoba, nakrywała stół w przyległej jadalni. Lecz
zdumiał się, kiedy ujrzał oczekujące go towarzystwo. Był rad,
że najpierw zbliżył się doń pan domu, teraz wyglądający niemal
jak fircyk, nieliczne włosy starannie zaczesane, w znacznie za
obszernym surducie. Powitano Trapsa krótkim przemówieniem.
Zdążył ukryć swe zaskoczenie, bąknął, że całą przyjemność po jego
stronie, skłonił się chłodno, pełen rezerwy, grał rolę bywałego
w świecie fachowca od tekstyliów i pomyślał z żalem, że został
przecież w tej wiosce tylko po to, aby przygadać sobie jakąś
dziewczynę. To się nie udało. Zobaczył przed sobą trzech
pozostałych starców, którzy w niczym nie ustępowali
zdziwaczałemu gospodarzowi. Jak
niesamowite kruki wypełniali słoneczną werandę z wyplatanymi
meblami i powiewnymi firankami, zgrzybiali, wymiętoszeni i
zaniedbani, chociaż ich surduty zdawały się być w najlepszym
gatunku - co spostrzegł natychmiast - jeśli nie brać pod uwagę
łysego (nazwiskiem Pilet, siedemdziesiąt siedem lat, jak
oświadczył pan domu przy prezentacji, która teraz nastąpiła),
sztywno i godnie siedzącego na bardzo niewygodnym taborecie,
chociaż wokół stało kilka wygodnych krzeseł. Więcej niż
starannie ubrany, w butonierce biały goździk, gładził
nieustannie przyczernionego krzaczastego wąsa, emeryt zapewne,
może jakiś były, przez szczęśliwy przypadek wzbogacony
zakrystian albo kominiarz, lub - co równie nie wykluczone -
maszynista. Tym nędzniej prezentowali się dwaj pozostali. Jeden
(pan Kummer, lat osiemdziesiąt dwa), grubszy jeszcze od Pileta,
otyły, złożony jakby z połci słoniny, siedział w fotelu na
biegunach, twarz miał jaskrawoczerwoną, potężny nochal pijaka,
jowialne wyłupiaste oczy za złotym cwikierem, do tego, pewnie
na skutek przeoczenia, nocna koszula pod czarnym
garniturem i kieszenie wypchane gazetami i papierami, podczas gdy
drugi (pan Zorn, lat osiemdziesiąt sześć), wysoki i chudy, monokl
wciśnięty w lewe oko, blizny na twarzy, haczykowaty nos,
śnieżnobiała lwia grzywa, zapadłe usta, pod każdym względem
staroświeckie zjawisko - miał źle zapiętą kamizelkę i na nogach
dwie różne skarpetki.
- Campari ? - spytał gospodarz.
- Proszę bardzo - odpowiedział Traps i usiadł w fotelu, podczas
gdy wysoki i chudy z zainteresowaniem oglądał go przez monokl.
- Pan Traps weźmie zapewne udział w naszej zabawie ?
- Ależ oczywiście. Bardzo lubię zabawy.
Starsi panowie uśmiechnęli się, pokręcili głowami.
- Nasza zabawa jest być może szczególnego rodzaju - dorzucił
gospodarz ostrożnie, jakby się ociągając. - Polega ona na tym,
że wieczorem odgrywamy nasze dawne zawody.
Starcy uśmiechnęli się znów grzecznie, dyskretnie.
Traps zdziwił się. Jak ma to rozumieć ?
- A no tak - sprecyzował gospodarz - ja byłem kiedyś sędzią,
pan Zorn prokuratorem, a pan Kummer adwokatem, zabawiamy się
zatem w sąd.
- Ach tak. - Traps zrozumiał i pomysł wydał mu się możliwy do
przyjęcia. A może jednak wieczór nie był jeszcze całkiem
stracony. Gospodarz przypatrywał się agentowi z uroczystą
miną.
- W zasadzie - wyjaśnił łagodnym głosem - odtwarzaliśmy słynne
procesy historyczne, proces Sokratesa, proces Jezusa, proces
Joanny d'Arc, proces Dreyfusa, ostatnio podpalenie Reichstagu.
Kiedyś znów Fryderyk Wielki uznany został przez nas za
niepoczytalnego. Traps zdumiał się.
- I odgrywacie to każdego wieczoru ?
Sędzia przytaknął.
- Ale oczywiście najpiękniej jest - wyjaśnił dalej - kiedy się
gra w oparciu o żywy materiał, wtedy wynikają szczególnie
...
StarszyPan