Mazowieckie_Studia_Humanistyczne-r2002-t8-n2-s125-136.pdf

Mazowieckie Studia Humanistyczne

Nr 2, 2002

Dorota Mazurczak

ZWIĄZKI KULTURALNE BERLINA

Z PARYŻEM PRZED I PO 1871 ROKU

Wojna francusko-pruska 1870/1871 r. przyniosła Francji upadek Drugiego

Cesarstwa, Komunę Paryską, upokarzający pokój, wysoką kontrybucję i utratę

pozycji pierwszego mocarstwa w Europie. Prusom zaś dała zjednoczenie pod ich

egidą Niemiec powiększonych o odebrane Francji Alzację i Lotaryngię 1 . Wydarze-

nia te i późniejsze działania kanclerza Ottona von Bismarcka na rzecz politycznej

izolacji Francji w Europie oraz widmo wojny prewencyjnej rzuciły cień na stosun-

ki obu tych państw na wiele długich lat. Profesor Janusz Pajewski wyraził przeko-

nanie, że w wojnie francusko-pruskiej szukać należy genezy I wojny światowej 2 .

W 1871 r., kiedy Berlin w jednej chwili stał się politycznym, gospodarczym

i wojskowym centrum zjednoczonych Niemiec, był prowincjonalną rezydencją

prusko-brandenburską, liczącą około 827 tysięcy mieszkańców i niewiele zna-

czącą w krajobrazie kulturalnym Europy. Natomiast ponad dwumilionowy Pa-

ryż miał już w tym czasie opinię uznanej metropolii. Od czasów średniowiecza

nie tylko stanowił polityczne, gospodarcze i administracyjne centrum Francji, ale

należał do największych miast Europy i świata 3 . Jego rola i znaczenie jeszcze

bardziej wzrosły od czasów Rewolucji Francuskiej. Johann Wolfgang Goethe

nazwał Paryż w idylli Hermann und Dorothea (1798) „stolicą świata, którą już

od dawna jest" 4 .

1 Szerzej zob. J. Pajewski, Historia Powszechna 1871-1918 , Warszawa 2001 r., s. 66-68;

L. Bazylów, Historia Powszechna 1789-1918 , Warszawa 1981, s. 582-589; J. Meyszto-

wicz, Trzecia postać Marianny , Warszawa 1974, s. 5-61.

2 J. Pajewski, Pierwsza wojna światowa 1914-1918 , Warszawa 1991, s. 7-13.

3 Ch. Charle, Paris - Zentrum der französischen Eliten. Eine kommentierte Datensammlung,

Dorota Mazurczak

Różnicę w pozycji obu miast lapidarnie i jednocześnie dobitnie odzwiercie-

dla tytuł pracy Pierre-Paula Sagave'a 1871 Berlin-Paris. Capitale du Reich et

capitale du monde 5 .

Paryż był ważnym centrum artystycznym od czasów Ludwika XIV i stano-

wił wzór kulturowy w różnych dziedzinach sztuki. Do królewskiej kolekcji w Ber-

linie kupowano już w XVIII w. dziesiątki arcydzieł malarstwa i rzeźby francu-

skiej. Tu też powstało w 1795 r. Musée des Monuments Français - pierwsze

w świecie muzeum narodowe, a w 1818 r. pierwsze muzeum sztuki współcze-

snej - Musée du Luxemburg 6 .

Powszechna znajomość języka francuskiego w XIX w. sprzyjała poznawa-

niu dzieł francuskiej literatury pięknej, a dzięki lekturze czasopism, wydawanych

w Paryżu i prenumerowanych w innych krajach, śledzeniu na bieżąco ważniej-

szych osiągnięć i dyskusji artystycznych w całej Europie.

Do najważniejszych dziedzin sztuki w XIX w. należało malarstwo, a pry-

mat Francji w malarstwie europejskim był bezsporny 7 . Paryż zaś był Mekką dla

artystów, którzy opuszczali swoje kraje, by uczyć się lub doskonalić swoje rze-

miosło w duchu obowiązujących w Europie kanonów sztuki francuskiej. Mala-

rze francuscy byli wzorem dla swoich kolegów z wielu krajów, a krajobrazy

Paryża pojawiały się tysiącach dzieł malarzy obcokrajowców. Już od XVIII w.

odbywały się tu wystawy sztuki współczesnej tzw. Salony, w których brali udział

także malarze zagraniczni: „W żadnym innym mieście nie kształciło się, nie

wystawiało, osiedlało się tylu artystów zagranicznych, niekiedy za cel życia i kul-

turowy obowiązek stawiających sobie pobyt w stolicy sztuki" 8 .

Przed wybuchem wojny francusko-pruskiej znajdziemy wiele przykładów

fascynacji osiągnięciami niemieckiej filozofii i kultury, a także recepcji dzieł li-

teratury pięknej we Francji. Głośne echo w Europie wywołało studium Germa-

ine de Staël De l'Allemagne (Londyn 1813, Paryż 1814), ukazujące z zachwy-

tem osiągnięcia Prus czasów Johanna W. Goethego i Friedricha Schillera oraz

teoretyczne koncepcje najwybitniejszych przedstawicieli romantyzmu niemiec-

kiego. Książka ta odegrała wielką rolę w przełamaniu dotychczasowych francu-

skich uprzedzeń i protekcjonalnego spojrzenia Francuzów na kulturę niemiecką,

a także w tworzeniu podstaw romantyzmu francuskiego. Po obu stronach Renu

została uznana za szczytowe osiągnięcie europejskie. Entuzjazm, z jakim autor-

Niektóre podrozdziały tego opracowania zostały zatytułowane jeszcze dosadniej,

np.: „Berlin, caricature d'une capitale" i „Paris, la Babel moderne". Studium P.-P. Sava-

ge'a zostało wydane jednocześnie po francusku i niemiecku w stulecie wspomnianych

wydarzeń.

Związki kulturalne Berlina z Paryżem przed i po 1871 roku

127

ka pisała o Niemcach, przyczynił się do powstania pojęcia „germanolatrie" („ger-

manochwalstwa") 9 .

Trudno przecenić wpływ De VAllemagne na wzrost zainteresowania i wy-

buch uniesienia pisarzy francuskich wobec Niemiec, którym ulegli: François

Guizot, Charles Nodier, Jules Michelet („Mon Allemagnee [...] pain des forts"),

Gerard de Nerval („La vieille Allemagne, notre mère a tous, Teutonia!") czy Ernest

Renan („J'ai étudié l'Allemagne et j'ai cru entrer dans un temple"). Wielu pisa-

rzy udało się w podróż do Niemiec: Hippolyte Taine, Edgar Quinet, Victor Hugo,

Victor Cousin, Jean-Jacques Ampere, Alexis de Tocqueville, a także François René

Chateaubriand, Henri Stendhal, Philaréte Chasles, Honoré de Balzac, Saint-Marc

Girardin 10 . Opisując swoje wrażenia, uzupełniali i umacniali pozytywny obraz

Niemiec w świadomości czytelników.

Z kolei przykłady „gallofilii" i gorącego orędownictwa za jak najściślejszym

porozumieniem francusko-niemieckim znajdziemy w twórczości wybitnego po-

ety, prozaika i eseisty niemieckiego Heinricha Heinego, który mieszkał w Pary-

żu od 1831 r. do swej śmierci w 1856 r. 1 1

Romantyzm zawitał do Francji, pochłoniętej rewolucją, ustanowieniem i re-

stauracją Cesarstwa, dopiero około 1830 r., kiedy w innych krajach osiągnął pełen

rozwój zarówno w muzyce, jak i w literaturze. Ogromną poczytnością cieszyły

się w Paryżu dwa dzieła czołowego przedstawiciela romantyzmu niemieckiego

Johanna W. Goethego: Cierpienia młodego Wertera , przetłumaczone na język

francuski już w 1776 r. (ulubiona lektura cesarza Napoleona Bonapartego) oraz

Faust , który ukazał się w czterech różnych tłumaczeniach w latach 1823-1830.

W spopularyzowaniu Fausta odegrali dużą rolę także kompozytorzy francuscy:

Charles Gounod i Hector Berlioz 12 . Faust inspirował nie tylko kompozytorów

francuskich, ale także malarza Gustave'a Courbeta.

Goethe chciał, aby Faust został wystawiony jako opera, której skompono-

wanie zamierzał powierzyć uwielbianemu w takim samym stopniu we Francji,

jak i w Niemczech - Giacomo Meyerbeerowi. Urodzony w 1791 r. w Berlinie,

zyskał sławę w Paryżu, gdzie osiadł w 1826 r. i zmarł w 1864 r. Należał do naj-

bardziej znanych kompozytorów, mimo że tworzył zgodnie z niewyszukanym gu-

stem publiczności mieszczańskiej, przyzwyczajonej do tanich efektów. O jego

najlepszej operze - „Hugenotach" - z równym zachwytem pisali Heine i Ber-

M. Bosse, Madame de Stael , w: Esprit/Geist 100 Schlüsselbegriffe für Deutsche und Fran-

zosen , München-Zürich 1990, s. 57-58; T. Schramm, Francja wobec Niemiec w XIX i XX

wieku , w: Rola Niemiec w procesach rozwojowych Europy XIX i XX wieku, Poznań 1995,

s. 73-74.

Dorota Mazurczak

lioz, natomiast bardzo krytycznie ocenili jego twórczość Robert Schumann

i Richard Wagner, któremu pobyt w Paryżu w latach 1839-1842 (mimo poparcia

Meyerbeera) nie przyniósł sukcesu.

Wagnerowi nie powiodła się także późniejsza próba podbicia Paryża, gdzie

odbyła się premiera opery „Tannhäuser" (1861 r.), która skończyła się wielkim

skandalem: „publiczność po prostu wpadła w szał - akompaniowała śpiewakom

i orkiestrze wyciem, sykaniem i gwizdami. Na sali rozpętało się istne piekło" 1 3

i po trzech przedstawieniach została zdjęta z repertuaru paryskiej Opery, mimo

obrony znakomitego krytyka Julesa Janina w „Journal des Débats". Wielkim orę-

downikiem tej opery, jak i wcześniejszych kompozycji Wagnera, był poeta Charles

Beaudelaire, który w osobnej broszurze omówił przyczyny tak złego odbioru

„Tannhäusera" przez paryską publiczność 14 .

Dużą popularność zyskała we Francji powieść grozy Ernsta T. A. Hoffman-

na pt. Diabelskie eliksiry (wydana w 1829 r.), a wydanie zbiorowe jego dzieł po

francusku w 1843 r. sprawiło, że stał się najbardziej poczytnym pisarzem nie-

mieckim także w innych krajach. Pisarz, krytyk literacki i teatralny, Theophile

Gautier pisał o Hoffmannie: „We Francji jest znacznie lepiej znany niż w Niem-

czech. Każdy tu czyta jego opowiadania; tak konsjerżka, jak i wielka dama, tak

artyści, jak przekupnie" 15 .

Opowiadania fantastyczne Hoffmanna inspirowały Nervala i Baudelaire'a 16 ,

były także podstawą librett wielu operetek, grywanych w Paryżu w czasach Dru-

giego Cesarstwa i Trzeciej Republiki. Z Kolonii został przywieziony przez swe-

go ojca na dalszą naukę do Paryża w 1833 r. utalentowany muzycznie Jacques

Offenbach, późniejszy twórca ponad 100 operetek, takich jak m.in.: „Orfeusz

w piekle", „Piękna Helena", „Życie paryskie" - uwielbianych w czasach Drugiego

Cesarstwa i opery „Opowieści Hoffmanna" (według opowiadań E. T. A. Hoff-

manna), powstałej i wystawionej już w Trzeciej Republice. Podczas wystaw

światowych, które odbyły się w Paryżu przed wybuchem wojny francusko-pru-

skiej, ogromnym powodzeniem cieszyły się jego dzieła: „Sen nocy letniej"

(1855 r.) i „Wielka księżna Gerolstein" (1867 r.) 17 . O tej ostatniej mówiono na-

wet, że była największą atrakcją wystawy, którą odwiedzili liczni monarchowie,

książęta i politycy oraz miliony obcokrajowców: „Car rosyjski już w trzy godzi-

ny po przyjeździe do Paryża siedział w loży Variétés, a Bismarck, chociaż potra-

I. J. Paderewski, Pamiętniki , Warszawa 1982, s. 119.

F. Fabre, Aspekte der Musik zwischen Gallia und Germania: Faust, das Phantastische und

der Wagner Mythos, w: Marianne und Germania..., s. 356-358. O pobytach Wagnera w Pa-

ryżu szerzej zob. - Z. Jachimecki, Wagner , Warszawa 1983, s. 49-51, 266-268.

Związki kulturalne Berlina z Paryżem przed i po 1871 roku

129

fil, jak się zdaje, lepiej zapanować nad swoją niecierpliwością, był tak samo za-

chwycony jak koronowane głowy" 18 . Bismarck zrobił w Paryżu tak dobre wra-

żenie, że na jego cześć nazwano modny wśród paryskich elegantek odcień czer-

wieni „kolorem Bismarcka".

Na wystawę w 1867 r. został wydany specjalny przewodnik Paris-Guide,

w którym przebywający na emigracji pisarz Victor Hugo określił Paryż jako sto-

licę Europy. Zapowiedział, że w XX w. powstanie nowy naród - „naród Euro-

py", którego stolicą będzie Paryż. Zwrócił się przy tej okazji do Niemców: „Ko-

chamy Was. My Europejczycy z Paryża należymy do tej samej rodziny co Wy

Europejczycy z Berlina! Frank-Reich znaczy Rzesza Wolności , Germain znaczy

Braterstwo 19 . Czy można sobie wyobrazić, żeby wolność i braterstwo popadły

w wojnę?" 20 . Na wystawie tej Prusy wystawiały armaty Kruppa (największa o wa-

dze 47 ton), które trzy lata później zostały użyte podczas oblężenia Paryża. Ar-

mata ta niezbyt korespondowała z pokojowymi określeniami Hugo, widzącego

w Paryżu „istniejącą stolicę nieistniejącej jeszcze federacji". Jej obecność sko-

mentował ironicznie: „Śmierć została dopuszczona na ekspozycję w formie ar-

maty, a nie w kształcie gilotyny. To delikatność" 21 .

Obie wspomniane wystawy światowe w Paryżu demonstrowały nie tylko

osiągnięcia cywilizacyjne i ekonomiczne świata, ale także rozkwit i rozmach tego

miasta. W obu wzięli udział wystawcy z Prus i innych krajów niemieckich. W Pru-

sach, apelując o liczny udział w wystawie 1855 r., odwoływano się nawet do

poczucia patriotycznego obowiązku. Wystawie tej towarzyszyła ekspozycja ma-

larstwa i dzieł sztuki, w której wzięło udział 2 176 artystów (w tym 700 francu-

skich i 75 z Prus) 22 .

Wystawiał na niej po raz pierwszy jeden z największych realistów niemiec-

kich, malarz Adolph Menzel. Nagrodzono go medalem II klasy na następnej

ekspozycji w 1867 r. za obraz „Friedrich und die Seinen bei Hochkirch". Otrzy-

mał wtedy także order Legii Honorowej wraz z innymi artystami niemieckimi,

m.in. z malarzem Ludwigiem Knausem 23 . Zainteresował się bliżej malarstwem

realisty Gustave'a Courbeta i impresjonisty Edouarda Maneta. Efektem poby-

tów Menzla w Paryżu na obu wystawach i Salonie w 1868 r. były obrazy „Théâtre

A. Hauser, Społeczna historia sztuki i literatury , t. 2, Warszawa 1974, s. 262.

Hugo odwołuje się do francuskiego znaczenia słowa „franc" (wolny) i łacińskiego zna-

czenia słowa „Germanus" (spokrewniony).

Cyt.za: P.-P. Sagave, Berlin und Frankreich..., s. 206-207.

Cyt. za: I. Mieck, Deutschland und die Pariser Weltausstellungen , w: Marianne - Germa-

nia. Deutsch-französischer

Kulturtransfer im europäischen Kontext 1789-1914 , red.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: