Max Horkheimer – Marks dziś (1968 rok).pdf - Max Horkheimer - Symulator_Farmy

Max Horkheimer

Marks dziś

Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski)

WARSZAWA 2006

Max Horkheimer – Marks dziś (1968 rok)

„Marks dziś” (tytuł oryginalny: „Marx heute”) to

napisany u schyłku życia, w 1968 roku, artykuł

Maxa Horkheimera. Stanowi ważne świadectwo

ewolucji teoretycznej i politycznej całej,

odwołującej się do myśli Marksa, formacji „Szkoły

Frankfurckiej”, która w tym okresie zrodziła już

nowe pokolenie swoich myślicieli, z Jürgenem

Habermasem na czele.

Podstawa tłumaczenia: zbiór Max Horkheimer,

Gesammelte Schriften , Bd. 8, S. Fischer Verlag

GmbH, Frankfurt am Main 1985, ss. 306-317.

Podstawa niniejszego wydania: kwartalnik

„Przegląd filozoficzno-literacki”, nr 3 (9), 2004.

Tłumaczenie z języka niemieckiego: Halina

Walentowicz.

- 2 -

www.skfm-uw.w.pl

Max Horkheimer – Marks dziś (1968 rok)

Historia potoczyła się inaczej niż przewidywał Marks. W kapitalizmie, który był przedmiotem jego

badań, pauperyzacja proletariatu nie poczyniła postępów, nie doszło też do oczekiwanej przezeń rewolucji.

Tam, gdzie przed pięćdziesięcioma laty masy podchwyciły komunistyczne hasła Lenina i położyły kres

pierwszej wojnie światowej na Wschodzie, królestwo wolności – w najlepszym razie – każe na siebie

czekać. Jednak rozumienie społeczeństwa, zwłaszcza zachodniego, bez teorii Marksowskiej pozostaje

powierzchowne. To, że w akademickiej ekonomii politycznej nie cieszy się ona należnym jej uznaniem, jest

tym bardziej zdumiewające, że współczesna sytuacja gospodarcza – mimo wszelkich różnic – przypomina

pierwszą dekadę po Wersalu. Niezależnie od tego, co mówią diagnozy ekspertów, ich analizy i wnioski,

życie codzienne w tak zwanych zaawansowanych krajach, gdzie interwencje państwowe uznaje się za

oczywistość, jest zdominowane przez groźbę kryzysu gospodarczego. Wzrost kosztów utrzymania,

dysproporcja między szczupłością dochodów i wydatkami na najnowsze zdobycze techniki, konieczność

oszczędzania dla zapewnienia sobie bezpiecznej starości, rosnąca apatia są symptomami rozkładu

burżuazyjnego stylu życia, który nieposiadającym mógłby się jawić – w przeciwieństwie do idei rewolucji –

jako cel.

Teoria Marksowska, krytyka ekonomii politycznej, wyprowadza tak zwaną klasyczną koncepcję

burżuazyjnej gospodarki poza jej granice. Jakkolwiek wielcy ekonomiści angielscy usiłowali zgłębić prawa

wolnej konkurencji, a ponadto ustalili w początkach XIX wieku regularność występowania kryzysów oraz

ich konieczność, sądzili oni, że przezwyciężenie kryzysu – przywrócenie harmonii popytu i podaży na

każdorazowo wyższym poziomie – może się dokonać dzięki działaniu immanentnych sił gospodarczych,

bez interwencji państwowej. Nawiązując do wielkich idei Oświecenia, wczesnomieszczańska ekonomia

zakładała nierozdzielność właściwie zorganizowanego społeczeństwa i ekonomicznej wolności jednostki.

„Jeśli bowiem krępuje się swobodę obywatela”, czytamy u Kanta, „nie pozwalając mu szukać sobie źródeł

dobrobytu wedle własnej woli (oczywiście w sposób nie kolidujący z wolnością innych ludzi), wówczas

osłabia się ogólną żywotność gospodarczą, a tym samym siły całego państwa” 1 . Niezależność w handlu i

rzemiośle, tak jak w wychowaniu i religii, była momentem autonomicznego podmiotu. Marks, który

stwierdził, że istotą mieszczańsko-kapitalistycznej gospodarki jest różnica między posiadaczami narzędzi

wytwarzania gospodarczego bogactwa i masą tych, co mogą sprzedać jedynie swą siłę roboczą –

sprzeczność interesów klas, panujących i podległych panowaniu, zdemaskował iluzję, że przezwyciężenie

kryzysów nie narusza wolności i w ten sposób przeciwstawił sobie Oświecenie i społeczeństwo, które było

celem jego dążeń.

Zawodność liberalizmu nie wynika zdaniem Marksa z przyczyn zewnętrznych. Tak zwana wolna

gospodarka mocą swoich własnych prawidłowości prowadzi do autodestrukcji. Fakt, że znaczna część

wartości dodatkowej – nadwyżki produkcji ponad elementarne potrzeby życiowe mas, to znaczy materialnej

podstawy techniczno-przemysłowego postępu – musi przejść z dyspozycji prywatnej przedsiębiorczości do

sfery władzy publicznej, by zapobiec wewnętrznemu i zewnętrznemu nieszczęściu, dowodzi, że

społeczeństwo wolnej konkurencji nie jest zdolne zapewnić sobie przetrwania. Za pośrednictwem tej

przepowiedni Marks wyprowadził wielkie idee Oświecenia poza jego granice. Do nauk oświeceniowych

należało oczekiwanie, że w systemie mieszczańskim człowiek będzie mógł rozwijać się swobodnie,

ponieważ, jak to sformułował Kant, „panuje [w nim] największa wolność, tzn. wolność, pociągająca za

sobą powszechny antagonizm jego członków przy jednoczesnym najdokładniejszym określeniu i

zapewnieniu granic tej wolności” 2 . Już wiek osiemnasty poznał niemoc liberalistycznej ekonomii w tej

mierze, w jakiej prawnie nieograniczony liberalizm utrzymywał się w stosunkach między narodami.

Historia, czytamy dalej u Kanta (1784!), „poprzez wojny, stany napięcia i niesłabnące zbrojenia, poprzez

wynikającą stąd nędzę, jaką musi odczuwać w życiu wewnętrznym każdy naród nawet w czasie pokoju [...]

wreszcie jednak po wielu zniszczeniach, przewrotach i nawet po okresie powszechnego wyczerpania sił,

[prowadzi] do tego, co rozum mógłby podszepnąć ludziom także bez tylu smutnych doświadczeń,

1 I. Kant, Pomysły do ujęcia historii powszechnej w aspekcie światowym , w: idem, Przypuszczalny początek ludzkiej historii i

inne pisma historiozoficzne , Toruń 1995, s. 47.

2 Ibidem , s. 40.

- 3 -

www.skfm-uw.w.pl

Max Horkheimer – Marks dziś (1968 rok)

mianowicie do wyjścia ze stanu barbarzyństwa i do utworzenia związku narodów” 3 . Marks pokazał, że

napięcia i wojny, zewnętrzne problemy polityczne są w tak samo niewielkim stopniu niezależne od groźby

kryzysów w krajach uprzemysłowionych, jak wewnętrzne problemy ekonomiczne od światowych kolizji

narodów i bloków. Konflikty wewnętrzne i zewnętrzne wpływają na siebie nawzajem. Liberalizm w jednym

kraju jest na dłuższą metę tak samo niemożliwy, jak socjalizm w jednym kraju. O pierwszym wiedział Kant,

o drugim zapomniany przez Stalina Lenin.

W szkole kantowsko-idealistycznej można odnaleźć pierwociny nie tylko koncepcji celu, ale i

poszczególnych ekonomiczno-społecznych tez teorii Marksowskiej. „Ludzkość, która wzniosła się na

najwyższy poziom [...], nie potrzebuje państwa” 4 , twierdził Schopenhauer. Zdawał on sobie również sprawę

z tego, że wyzysk jako decydujący motyw społeczny przewija się przez całą historię. „Bieda i zniewolenie

są [...] dwiema formami, chciałoby się powiedzieć, dwoma imionami tej samej rzeczy, której istota polega

na tym, że siły człowieka służą przede wszystkim nie jemu samemu, lecz innym” 5 . Ujemny wpływ „pracy

fizycznej na całokształt kultury duchowej człowieka”, rewolucyjna rola „maszyny parowej i

elektryczności”, które mogą położyć kres niesprawiedliwości i „nieodzowności państwa” 6 , były

arcykonserwatywnemu, przeciwnemu zmianom myślicielowi dobrze znane. Wzrost sił produkcyjnych

prowadzi, także jego zdaniem, do rozwoju człowieka, łagodzenia obyczajów, regresji przemocy w sprawach

dużych i drobnych między narodami i indywiduami. „Wszelako pisanie utopii nie jest tu moim celem” 7 .

Różnica między nim i Marksem polega praktycznie na sprzeciwie Schopenhauera wobec pozornie

spontanicznych akcji kolektywnych – budzenia się czy to narodu, czy proletariatu, i pod tym względem

teraźniejszość przyznała mu rację.

O ile teoria Marksowska musiałaby dziś, nie kwestionując zależności zewnętrznych stosunków

między państwami i plemionami w świecie od immanentnego rozwoju kapitalizmu, zaakcentować je jako

odrębny czynnik determinujący, o tyle jest ona z jakościowymi przeobrażeniami w łonie społeczeństwa

zarówno zbieżna, jak i rozbieżna. Pojęcie klasy zachowuje w sobie pojęcie jednostki, choć go nie

tematyzuje. Proletariusze wiedli ubogie życie, które, jak sądził Marks, w kapitalizmie będzie się materialnie

stale pogarszało. Powinni oni, pokładając ufność w idei komunistycznej, zjednoczyć się i zdobyć władzę.

Posiadacze, jakkolwiek ze sobą konkurują, według Marksa są już zjednoczeni, jeśli idzie o panowanie

klasowe i istnienie całości, z którą się utożsamiają. W rzeczywistości państwo należy do nich, stanowi ono

przede wszystkim rękojmię ich interesów. Tymczasem stało się jednak jasne, że badany przez Marksa

proces ekonomiczny określa istotę i funkcję zarówno społeczeństwa, jak i jednostek. W liberalizmie

mieszczaństwo traktowało postęp gospodarczy jako rezultat rywalizacji między kupcami, fabrykantami,

wszelkiego rodzaju przedsiębiorcami. Skuteczność w walce konkurencyjnej miała być czynnikiem

determinującym los każdego.

Wraz z uwarunkowaną ekonomicznie restrukturyzacją, centralizacją kapitału, jak to Marks nazywa,

zmienia się istota konkurencji. Ilość przechodzi w jakość. Zgodnie z prawami produkcji kapitalistycznej,

które Marks sformułował, coraz węższe gremia sprawują coraz większą władzę gospodarczą. Kapitał,

wyjaśnia on, „może się tu skupiać w wielkich ilościach w jednym ręku dlatego, że gdzie indziej wyrwano

go z wielu rąk. W danej gałęzi przemysłu centralizacja osiągnęłaby swój kres, gdyby wszystkie kapitały

ulokowane w tej gałęzi zlały się w jednym. W danym społeczeństwie kres ten byłby osiągnięty dopiero

wtedy, gdyby globalny kapitał społeczny zjednoczył się w ręku bądź pojedynczego kapitalisty, bądź

zrzeszenia kapitalistów” 8 . W XX wieku, można by kontynuować, akumulacja i centralizacja kapitału zaszła

tak daleko, że pojedynczy przedsiębiorca przestał być reprezentatywny dla głównych gałęzi handlu i

przemysłu. Spółkami akcyjnymi – mimo że w każdej istnieje wewnętrzna rywalizacja – kierują komitety i

3 Ibidem , s. 43.

4 A. Schopenhauer, Handschriftlicher Nachlass , wyd. Frauenstaedt, Leipzig 1864, s. 151.

5 A. Schopenhauer, Saemtliche Werke , wyd. Grisebach, Leipzig, bez r. wyd., t. V, s. 252.

6 Ibidem , s. 249.

7 Ibidem , s. 255.

8 K. Marks, Kapitał , t. 1, Warszawa 1951, s. 677.

- 4 -

www.skfm-uw.w.pl

Max Horkheimer – Marks dziś (1968 rok)

gabinety. Podczas gdy w przeszłości właściciel – aczkolwiek był bezwzględny – prowadził firmę dla siebie

samego, dla swego imienia, dla rodziny, dla spadkobierców, dla ludzi i rzeczy, które kochał, to teraz jest

posłuszny dyrektywom, które są wypadkową wewnętrznych i zewnętrznych różnorodnych interesów i

tendencji. Z indywiduów konkurencja przeszła na większe i mniejsze grupy, które obecnie funkcjonują w

gospodarce jako podmioty. Także urzędnicy i robotnicy w wypadku akcji tak ekonomicznych, jak

politycznych występują w ramach związków, które zwykle są podporządkowane swym sztabom w nie

mniejszym stopniu niż wielkie firmy swoim. Proces ten z obszaru gospodarowania rozprzestrzenia się na

osoby trzecie, jak je nazywał Marks, na środki masowego przekazu, intelektualistów, nieakademików i

akademików. W administrowaniu uniwersytetami zaznaczył się on w niewielkim stopniu, uniwersytety

przejęły burżuazyjną konkurencję w ograniczonym zakresie; zmiana poprzedzająca ich obecny kryzys,

który się z tym wiąże, była formalna. Od dawna, długo przed nastaniem ery burżuazji, kolektyw, fakultet

miał daleko idącą suwerenność i zachował ją. Profesor na seminarium, w laboratorium, w klinice jest

faktycznie panem. Jednakże w gospodarce nowa rola komitetów i klik, ich fuzja z aparatem państwowym i

politycznym, w ogólności rosnące zbiurokratyzowanie społeczeństwa stanowi – nawiasem mówiąc – jeden

z powodów społecznej unifikacji Zachodu i Wschodu.

Fakt, że w liczących się konfliktach wewnątrz i na zewnątrz państw uczestniczą wyłącznie grupy i

ich reprezentanci, ma kulturowe konsekwencje dla jednostek. To, co mówią między sobą osoby prywatne

jako prywatne, staje się konwersacją. To, co nazywało się rodziną i nierzadko z pozytywnym skutkiem

formowało człowieka w pierwszych latach życia, w rezultacie przejścia rodziny wielopokoleniowej w

jednopokoleniową, a obecnie – jednopokoleniowej w instrumentalny związek tak zwanych partnerów,

uległo daleko idącej zmianie. Ale i późniejsze koleje życia nie sprzyjają kształtowaniu się jednostki jako

autonomicznego podmiotu. Inaczej niż przewidywał Marks, proletariat krajów uprzemysłowionych osiąga –

przynajmniej na ogół – dość wysokie zarobki i posiada względne bezpieczeństwo; jednakże – podobnie jak

szybko awansujące ludy Trzeciego Świata – w swym rozwoju przeskakuje epokę burżuazyjną – jej

pozytywny i negatywny wkład w substancję ludzką, stymulowanie indywidualnej inicjatywy. Historyczno-

ekonomiczny materializm – teoria, zgodnie z którą stosunki między ludźmi, ich świadomość, jak również

ich konstytucja duchowa są zależne od struktury społeczeństwa, ostatecznie od stopnia opanowania natury –

jest obecnie potwierdzany przez aktualną troskę o autonomię podmiotu oraz przez wiele innych

doświadczeń, jak choćby to, że tryb rozwoju nauki i techniki, postęp i regresja formacji myślowych więcej

mają wspólnego z uwarunkowanymi gospodarczo napięciami między narodami niż z tęsknotą za prawdą.

To, że w rozwoju gatunku ludzkiego tendencja do autonomii jednostki okazuje się zjawiskiem

efemerycznym, epizodem, jest przypuszczeniem; lecz to, że spowodowane centralizacją kapitału wzmożenie

sił produkcyjnych, perfekcja maszynerii w jej dzisiejszej formie tylko w niewielkim stopniu sprzyja

rozwojowi człowieka w tak zwanych krajach wysoko rozwiniętych, jest pewne.

Marks był mimo wszystko dobrej myśli. Uważał, że „w miarę ustawicznego zmniejszania się liczby

magnatów kapitału, którzy przywłaszczają sobie i monopolizują wszystkie korzyści płynące z procesu tych

przekształceń, wzbiera [...] bunt klasy robotniczej, wciąż wzrastającej, a szkolonej, jednoczonej i

organizowanej przez sam mechanizm kapitalistycznego procesu produkcji” 9 . Ufał, że mimo całej

techniczno-mechanicznej progresji, rozwój podmiotu w końcu dojdzie do skutku. Nie widział

niebezpieczeństwa w automatyzacji produkcji, a w związku z tym i społeczeństwa. Przeciwnie, narzucona

przez centralizację ściślejsza organizacja władzy i gospodarki jawiła mu się jako ważny etap na drodze ku

lepszemu. „W trustach”, pisał Fryderyk Engels, oddając intencję Marks a 10 , „wolna konkurencja przechodzi

w monopol, a bezplanowa produkcja społeczeństwa kapitalistycznego kapituluje przed planową produkcją

nadciągającego społeczeństwa socjalistycznego”. Jak wiadomo Marks uznawał siebie przede wszystkim za

uczonego; twierdzenie, że w następstwie kapitalizmu musi pojawić się właściwa forma współżycia między

ludźmi, stanowiło dlań produkt intensywnych studiów nad istniejącym systemem gospodarczym, coś

9 Ibidem , s. 823.

10 F. Engels, Rozwój socjalizmu od utopii do nauki , w: K. Marks, F. Engels, Dzieła wybrane , t. II, Warszawa 1949, s. 135 n.

- 5 -

www.skfm-uw.w.pl

Max Horkheimer – Marks dziś (1968 rok).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: