Jerzy Plechanow – Przedmowa do trzeciego wydania zbioru Poprzez dwudziestolecie (1908 rok).pdf - Jerzy Plechanow - Symulator_Farmy

Jerzy Plechanow

Przedmowa do

trzeciego wydania

zbioru „Poprzez

dwudziestolecie”

Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski)

WARSZAWA 2007

Jerzy Plechanow – Przedmowa do trzeciego wydania zbioru „Poprzez dwudziestolecie” (1908 rok)

Niniejszy szkic to przedmowa Jerzego Plechanowa

do jego zbioru „Poprzez dwudziestolecie” („Za

dwadcat' let”), wydanego w Petersburgu w 1908 r.

Podstawa niniejszego wydania: „Teoria badań

literackich za granicą. Antologia”, red. Stefania

Skwarczyńska, tom II, część IV, Wydawnictwo

Literackie, Kraków 1986.

Przekład z języka rosyjskiego: Stanisław Balbus.

- 2 -

www.skfm-uw.w.pl

Jerzy Plechanow – Przedmowa do trzeciego wydania zbioru „Poprzez dwudziestolecie” (1908 rok)

Wypuszczając w świat nowe wydanie mojego zbioru Poprzez dwudziestolecie , decyduję się tym

razem poprzedzić go paroma uwagami.

Pewien krytyk, nie tylko nieżyczliwy, ale też najwidoczniej bardzo a bardzo nieuważny, przypisał

mi dziwne zaiste kryterium literackie, utrzymując, jakobym chwalił tych beletrystów, którzy uznają wpływ

środowiska społecznego na rozwój jednostki, ganił zaś tych, którzy takiego wpływu nie uznają. Gorzej już

nie można było mnie zrozumieć.

Stoję na stanowisku, iż ś w i a d o m o ś ć społeczną określa b y t społeczny. Dla człowieka, który

wyznaje taki pogląd, jest rzeczą jasną, iż wszelka określona „ i d e o l o g i a ” – a zatem i sztuka w ogóle, i

tak zwana l i t e r a t u r a p i ę k n a – wyraża d ą ż e n i a o r a z n a s t r o j e o k r e ś l o n e g o

s p o ł e c z e ń s t w a lub też – o ile mamy do czynienia ze społeczeństwem rozwarstwionym klasowo –

dążenia i nastroje określonej k l a s y s p o ł e c z n e j .

Dla człowieka, który taki pogląd wyznaje, jasne jest również i to, że krytyk literacki zabierający się

do oceny danego utworu artystycznego musi przede wszystkim wyjaśnić samemu sobie, jaki mianowicie

aspekt ś w i a d o m o ś c i s p o ł e c z n e j (lub k l a s o w e j ) został w owym utworze wyrażony.

Idealistyczni krytycy ze szkoły Hegla, a wśród nich i nasz genialny Bieliński, w pewnej epoce rozwoju tej

szkoły mówili, iż zadanie krytyki artystycznej polega na tym, aby ideę wyrażoną przez artystę w utworze

przetłumaczyć z j ę z y k a s z t u k i na j ę z y k f i l o z o f i i , z języka o b r a z ó w na język

l o g i k i . Ja zaś, jako zwolennik światopoglądu materialistycznego, powiem, iż naczelnym zadaniem

krytyka jest przekład idei utworu artystycznego z j ę z y k a s z t u k i n a j ę z y k s o c j o l o g i i ,

przekład mający na celu odnalezienie czegoś, co można by nazwać s o c j o l o g i c z n y m

e k w i w a l e n t e m d a n e g o z j a w i s k a l i t e r a c k i e g o .

Ten swój pogląd wyrażałem niejeden raz w artykułach literackich; lecz prawdopodobnie on to

właśnie zwiódł mego krytyka na manowce.

Dowcipny ten człowiek zdecydował, że skoro w moim przekonaniu podstawowe zadanie krytyki

polega na określeniu socjologicznego ekwiwalentu analizowanych zjawisk literackich, to powinienem

chwalić tych autorów, którzy wyrażają w swych utworach sympatyczne mi dążenia społeczne, i ganić tych,

z którymi pod tym względem nie sympatyzuję. Byłoby to już samo przez się wystarczająco niedorzeczne,

gdyż dla krytyka jako takiego rzecz tkwi nie w tym, aby „śmiać się” albo „płakać”, lecz w tym, aby

r o z u m i e ć . Jednakże „twórca”, którego mam na myśli, jeszcze bardziej sprawę uprościł.

Wykombinował sobie, że ja rozdaję pochwały lub nagany w zależności od tego, czy utwory danego autora

potwierdzają mój pogląd na znaczenie środowiska społecznego, czy też nie potwierdzają. Powstała z tego

bezsensowna karykatura, o której nie warto by nawet mówić, gdyby sama przez się nie była „ludzkim

dokumentem”, bardzo interesującym dla historyka naszej – i niestety, nie tylko naszej – literatury.

W opowiadaniu Gleba Uspienskiego Nieuleczalny diakon cierpiący na opilstwo i domagający się od

doktora takiego lekarstwa na tę dolegliwość, które przeniknęłoby „do samej, na ten przykład, żyły” –

okazuje się zdecydowanym przeciwnikiem materializmu i dowodzi, że materia i duch to wcale nie to samo.

Niech pan tylko, łaskawco, raczy zauważyć – wywodzi – że nawet i w „Rosyjskim Słowie” nie powiedziane

wyraźnie, że to niby wszystko jedno (...). No bo gdyby tak, to, ot, bierzesz kij – i masz kręgosłup, omotasz

go sznurkiem – masz nerwy, jeszcześ tam coś pododawał i możesz go zaraz choćby na sędziego pokoju

wybierać; trzeba by tylko czapki z czerwonym otokiem...

Diakon ten pozostawił liczne potomstwo. Jest protoplastą wszystkich „krytyków” Marksa. Do grona

jego potomków należy też najwidoczniej i mój „twórca”. Trzeba jednak rzec prawdę. Diakon był mniej

ograniczony niż jego potomkowie. Bezstronnie wszak przyznawał, że „nawet” wedle „Rosyjskiego Słowa”

kręgosłup to nie kij, a nerwy nie sznurek. Tymczasem mój niełaskawy krytyk gotów, jak widać, przypisać

mi głębokie przeświadczenie na temat tożsamości nerwów i sznurka, a także kija i kręgosłupa. Czyż zresztą

tylko on jeden? Wystarczy przypomnieć zarzuty, jakie wobec marksizmu wysuwali narodnicy i

subiektywiści, ażeby przekonać się, iż owi nasi przeciwnicy zupełnie serio imputowali nam – a po prawdzie

- 3 -

www.skfm-uw.w.pl

Jerzy Plechanow – Przedmowa do trzeciego wydania zbioru „Poprzez dwudziestolecie” (1908 rok)

nie przestali imputować do tej pory – podobne bzdury. Mało tego. Bez żadnej przesady można rzec, że

nawet zachodnioeuropejscy krytycy Marksa – na przykład osławiony pan Bernstein – wmawiali na siłę

„ortodoksyjnym” marksistom takie przekonania co do „nerwów” i „sznurka”, jakich rozważny diakon nigdy

by nie próbował umieścić na koncie materializmu.

Nie wiem doprawdy, czy nastaną jeszcze czasy, w których zostanie nam oszczędzona przyjemność

kruszenia kopii w spotkaniach z podobnymi „krytykami”. Myślę jednak, że nastaną. I myślę, że nastaną

wówczas, gdy dokonają się przemiany społeczne, które usuną socjalne przyczyny pewnych przesądów –

filozoficznych i nie tylko. Ale na razie jeszcze wiele, wiele razy przyjdzie wysłuchiwać od naszych

„krytyków” poważnych pouczeń w tym duchu, że nie uchodzi przecież „wybierać na sędziego pokoju” kija

omotanego sznurkiem i przybranego w czapkę z czerwonym otokiem. Mimo woli człowiek by za Gogolem

zawołał: „Co za nuda na tym świecie, panowie!”

Powie mi ktoś zapewne, że krytykowi zabierającemu się do określania socjologicznego ekwiwalentu

utworów artystycznych nietrudno o nadużycia metodologiczne. Wiem o tym. Lecz gdzież ta metoda, której

nie można by nadużyć? Nie ma jej i być nie może. Więcej powiem: im jakaś metoda poważniejsza, tym

większych nadużyć względem niej dopuszczają się ci, którzy ją słabo opanowali. Ale czyż to argument

przeciwko powadze metody? Ludzie nieraz nadużywali ognia. A jednak ludzkość nie byłaby w stanie się go

wyrzec, nie cofając się jednocześnie do najniższych stadiów rozwoju kulturalnego.

Często u nas nadużywa się epitetu „burżuazyjny”, „mieszczański”. Tak często, że nie bez

życzliwości przeczytałem następujące linijki felietonu pana I. w 94 numerze „Wiadomości Rosyjskich”:

Literatura współczesna pokusiła się o wynalezienie środka, który rozkłada i niszczy absolutnie wszystko,

pozostaje natomiast nieszkodliwy dla swego nosiciela. Zawiera się on w słowach „burżuazyjny” oraz

„mieszczański”. Wystarczy słowa te skierować przeciwko jakiemukolwiek działaczowi społecznemu czy

utworowi literackiemu, a zadziałają niczym trucizna zabijająca choćby i najsilniejszy organizm, rozkładając

go i niwecząc. W słowie „burżuazyjny” tkwi ów nie do odparcia argument, z którym walczyć nie potrafią

żadne zmyślne podstępy, żadne fortele polemicznego talentu. To szrapnel, któremu nie sposób wykazać, że

skierowano go nie tam, gdzie należało, więc trafił w niewłaściwe miejsce. Właściwe czy niewłaściwe, a on

już tymczasem to miejsce zniszczył. Jedyną skuteczną odpowiedzią na ów straszliwy zarzut byłoby wysłanie

pod zwrotny adres śmiercionośnego gościa – epitetu tego samego rodzaju. Tam, skąd wam przysłano epitet

„burżuazyjny”, wy z kolei odeślijcie epitet „mieszczański”, a w obozie przeciwnika dostrzeżecie takie samo

spustoszenie, jakie macie teraz u siebie, gdyż dla takiego wybuchowego pocisku żadne twierdze ni okopy

nie stanowią zapory.

Pan I. ma na swój sposób rację. Ale tylko na swój sposób. Rację ma jako człowiek, który trafnie

dostrzega dane zjawisko; nie zadaje sobie jednak trudu zrozumienia jego społecznego sensu. Gdyby zaś

tylko zechciał ów sens zrozumieć, łatwo by dopiął swego dzięki tej mianowicie okoliczności, że

nadużywanie podobnych epitetów jest dziś rzeczą zgoła niebezpieczną. Pan Dezesperanto słusznie bowiem

powiada („Myśl Kijowska” 1908, nr 138):

Świat cały – „burżuj”, zdaniem Sołohuba,

A Dubrowina 1 zdaniem – „Żyd”.

Tak to jest. Ale dlaczegóż to jednak zdaniem pana Dubrowina „cały świat to Żyd”? Czyż nie

należałoby właśnie określić socjologicznego ekwiwalentu dla owej dziwnej aberracji psychologicznej? Na

pytanie to bodaj czy nie każdy odpowie, że, owszem, należałoby, i bodaj każdy natychmiast, bez

1 Aleksandr Iwanowicz D u b r o w i n (1835-1918) – jeden z założycieli (do 1910 r. przewodniczący Rady Głównej)

monarchistycznej czarnosecinnej organizacji Sojuz Russkogo Naroda i redaktor jej organu „Russkoje znamia”. W czasie

rewolucji 1905-07 i bezpośrednio po niej był organizatorem pogromów żydowskich i akcji terrorystycznych wobec rosyjskich

mniejszości narodowych; rozstrzelany w 1918 r. za działalność antyradziecką. – Red.

- 4 -

www.skfm-uw.w.pl

Jerzy Plechanow – Przedmowa do trzeciego wydania zbioru „Poprzez dwudziestolecie” (1908 rok)

Okazuje się teraz, że pan Dubrowin wytyka swoim przeciwnikom nie tylko „żydostwo”, ale i

„burżujstwo”. W najwyższym stopniu interesujące! Zauważcie jednak, że pan Dubrowin nie sprokurował

sam owego morderczego „szrapnela” burżujskości. Wziął rzecz już gotową od – powiedzmy – tegoż

Sołohuba, wedle którego „świat cały – burżuj”, lub też od pana Iwanowa-Razumnika 2 , który nie byłby od

tego, aby nawet przyrodę o „burżujskość” oskarżyć.

Lecz i ci panowie nie sami straszliwy ów „szrapnel” przysposobili; pożyczyli go od pewnych

krytyków Marksa, a im z kolei dostał się w schedzie po francuskich romantykach. Wiadomo wszak, jak

energicznie romantycy francuscy powstawali przeciwko „burżujom” i „burżujstwu”. Aliści teraz już każdy

obznajomiony z historią literatury francuskiej wie i to, że romantycy, zbuntowani wobec „bourgeois”, sami

na wskroś pozostawali przeniknięci burżuazyjnym duchem. Tak zatem zarówno ich napaści na bourgeois,

jak i wstręt wobec „burżujskości” oznaczały jedynie kłótnię rodzinną wewnątrz klasy burżuazyjnej.

Théophile Gautier na przykład był zaciekłym wrogiem bourgeois, a zarazem z krwiożerczym zachwytem

witał zwycięstwo burżuazji nad proletariatem w maju 1871 roku.

Już chociażby z tego widać, że nie każdy, kto grzmi przeciw bourgeois, jest przeciwnikiem

burżuazyjnego ustroju społecznego. A skoro tak, to wcale nie tak trudno, jak sądzi pan I., rozeznać się

wśród straszliwych „szrapneli”. Istnieje „antymieszczańskość” i „antymieszczańskość”. Są tacy

„antymieszczanie”, którzy mniej lub bardziej łatwo godzą się z eksploatacją mas („tłumu”) przez burżuazję,

w żaden jednak sposób nie chcą się pogodzić z niedostatkami charakteru burżuazyjnego, uwarunkowanymi

koniec końców przez to właśnie zjawisko eksploatacji. I jest i n n a „antymieszczańskość”; ta, ma się

rozumieć, także nie zamyka oczu na złe strony charakteru burżuazyjnego, lecz ponadto zdaje sobie

znakomicie sprawę, że mogą one zostać usunięte tylko przez likwidację stosunków produkcyjnych, które je

uwarunkowały.

Łatwo zrozumieć, iż każda z tych dwóch odmian postawy „antymieszczańskiej” winna znajdować –

i rzeczywiście znajduje – właściwy sobie wyraz w literaturze. A kto rzecz tę zrozumiał, ten bez trudu

zorientuje się również wśród „szrapneli”. Powie, że są „szrapnele” i „szrapnele”. Jedne lecą z obozu, w

którym umocnili się ludzie pragnący, aby bourgeois uwolnił się od braków zrodzonych przez burżuazyjne

stosunki społeczne, lecz zachował władzę nad pracą eksploatowanych przez niego mas; takie „szrapnele”

przypominają w działaniu packi na muchy. Bywają jednak i inne „szrapnele” – wysyłane z obozu tych,

którzy powstali przeciwko wszelkiej eksploatacji człowieka przez człowieka.

Ci ostatni są znacznie poważniejsi od pierwszych. Do ich liczby nie należą nie tylko panowie

Dubrowinowie, lecz i Théophilowie Gautier. Nie ma też z nimi nic a nic wspólnego wielkie mnóstwo

teraźniejszych rosyjskich przeciwników „mieszczaństwa”. Nie należy do nich na przykład pan Czukowski,

którego zdaniem „Gorki to od stóp do głów mieszczanin”.

Gorki wprawdzie ma wiele niedostatków. Z pełnym uzasadnieniem można go nazwać utopistą. Ale

nazwać go „mieszczaninem” może tylko ktoś, komu, jak Dubrowinowi, socjalizm pomylił się z postawą

mieszczańską. I bardzo błądzi pan I., gdy mówi: „Gorki zarzuca innym mieszczaństwo; inni zarzucają to

samo jemu; wszystko przebiega pomyślnie. To widać taka dziecinna zabawa”.

Czyż można powiedzieć, że wszystko wypada pomyślnie – w literaturze, w której odbywa się „gra”

tak poważnymi pojęciami, jak „mieszczańskość” i „antymieszczańskość”? I czy obowiązkiem każdego, kto

2 I w a n o w - R a z u m n i k , właśc. Razumnik Wasiljewicz Iwanow (1878-1946) – rosyjski krytyk literacki i socjolog, z

wykształcenia matematyk; po 1917 r. związany z lewicowym odłamem eserowców, w czasie II wojny światowej na emigracji

w Niemczech, gdzie wydał szereg publikacji o charakterze antyradzieckim; historię rozwoju rosyjskiej myśli społecznej

rozpatrywał z pozycji subiektywnego idealizmu, zawężając ją do historii walki inteligencji z szeroko pojętym mieszczaństwem

w imię wolności jednostki. – Red.

- 5 -

www.skfm-uw.w.pl

najmniejszego trudu ekwiwalent taki określi. No, a jak rzecz ma się z psychologiczną aberracją pana

Sołohuba? Można określić jej socjologiczny ekwiwalent? Znów myślę, że można.

Bo oto proszę spojrzeć! Nie tak dawno organ pana Dubrowinowy głosił: „syte burżuazyjne

szczęście, jakie nam przepowiadał socjalizm, wcale nas nie zadowala” (cytat z „Myśli Kijowskiej” 1908, nr

132).

Jerzy Plechanow – Przedmowa do trzeciego wydania zbioru Poprzez dwudziestolecie (1908 rok).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: