Anna Czajka-Krzyżanowska – Rozmowa z Karolą Bloch (1978 rok).pdf - Ernst Bloch - Symulator_Farmy

Anna Czajka-Krzyżanowska

Rozmowa

z Karolą Bloch

Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

WARSZAWA 2010

Anna Czajka-Krzyżanowska – Rozmowa z Karolą Bloch (1978 rok)

Rozmowa z Karolą Bloch (panieńskie nazwisko:

Piotrkowska) – trzecią żoną Ernsta Blocha –

została przeprowadzona w lipcu 1978 r., w rok po

śmierci Ernsta Blocha, przez Annę Czajkę-

Krzyżanowską.

Podstawa niniejszego wydania: „Literatura na

świecie” nr 7 (123), lipiec 1981 r.

– 2 –

http://skfm.dyktatura.info/

Anna Czajka-Krzyżanowska – Rozmowa z Karolą Bloch (1978 rok)

ANNA CZAJKA-KRZYŻANOWSKA – Bardzo się cieszę, że możemy naszą rozmowę prowadzić

po polsku przy okazji pierwszej od lat wizyty Pani w Polsce. Jest Pani naszą rodaczką, a jednocześnie

nosi Pani nazwisko Ernsta Blocha, wybitnego niemieckiego filozofa, który dedykując Pani kilka swoich

książek ( Erbschaft dieser Zeit , Subjekt-Objekt , Politische Messungen ) dziękował za wierną pomoc. O

wiernej pomocy swej żony wspomniał także w licznych wywiadach. Co oznaczała owa „wierna pomoc”

w ciągu pięćdziesięciu lat wspólnego życia państwa?

KAROLA BLOCH – Prawdziwa pomoc z mojej strony, o której tak często mąż wspominał,

rozpoczęła się od czasu emigracji w roku 1933. Mąż był w szczególnej sytuacji, gdyż tuż przed dojściem

nazistów do władzy opublikował ironiczny artykuł o stylu Hitlera jako pisarza, co już wystarczało, aby

znalazł się na czarnej liście. Poza tym był marksistą i Żydem, co zupełnie wykluczało pozostanie w

Niemczech. Natychmiast więc po wyborach w marcu roku 1933, w których zwyciężyli narodowi

socjaliści, Ernst wyjechał do Zurychu. Nie byliśmy wtedy jeszcze małżeństwem, żyliśmy tylko wspólnie.

Studiowałam architekturę i po załatwieniu formalności związanych z przeniesieniem na inną uczelnię

podążyłam za mężem do Zurychu. Tam znów mieszkaliśmy razem aż do ukończenia moich studiów w

roku 1934. Potem pobraliśmy się, wyjechaliśmy do Wiednia i mąż został bez pieniędzy. Korzystaliśmy z

pomocy mojej rodziny z Łodzi, ale w kryzysowych latach tuż przed wojną coraz trudniej było wysyłać

pieniądze z Polski. Wtedy właśnie, już w Wiedniu zaczęłam pracować jako architekt. Mogłam w ten

sposób zapewnić mężowi warunki do pracy pisarskiej i filozoficznej, a on pracował wtedy, na przekór

niesprzyjającym zdarzeniom bardzo intensywnie i jeden manuskrypt za drugim był gotów. Tak samo było

po naszym wyjeździe do Paryża i Pragi. W Pradze mieszkaliśmy dwa i pół roku, tam w r. 1937 urodził się

nasz syn, w Pradze też powstał rękopis pracy o materializmie. A potem szczególnie ciężko było w

Ameryce, dokąd pojechaliśmy w roku 1938. Austria została zajęta przez Niemców, wiedzieliśmy, że

następnym krokiem będzie Czechosłowacja. Starałam się wówczas o tzw. Affidávi, zaświadczenie o

posiadaniu pewnej sumy pieniędzy, gdyż bez tego nie można było do Ameryki wyjeżdżać. Udało mi się

wszystko przygotować, z pomocą ojca oczywiście, który opłacił podróż polskim statkiem „Piłsudski” z

Gdyni do Nowego Jorku. W Nowym Jorku wynajęliśmy mieszkanie, ale udało nam się je utrzymać tylko

przez rok, potem skończyły się pieniądze i nastał czas wielkich trosk materialnych. Mąż mój był wybitnie

niezdolny do języków, angielskiego nauczył się tylko na tyle, by móc robić zakupy i czytać gazety, nie był

natomiast w stanie wykładać w tym języku. Często za to mawiał: „Wiesz, jaka to szkoda, że łacina

przestała obowiązywać w nauce. To było takie wygodne, wszyscy ludzie nauki mogli się porozumiewać w

jednym języku”. W Ameryce stanęłam wobec konieczności zarabiania na utrzymanie całej rodziny.

Zaczęłam szukać pracy i miałam przy tym ogromne szczęście, co może związane jest ze specyficznymi

amerykańskimi warunkami. Dowiedziałam się, że pewien profesor, germanista ma zamiar wybudować

sobie domek letni. Odszukałam go, sama mu się przedstawiłam i powiedziałam: „Proszę pana, jestem

architektem, słyszałam, że chce pan sobie zbudować domek, ja go panu wybuduję”. Profesor

odpowiedział: „Dobrze”. No i rzeczywiście, wybudowałam domek, z wielkimi trudnościami, bo

musiałam wszystko wyliczać w nieznanych mi amerykańskich miarach, ale domek wyszedł śliczny.

Znalazł się nawet w albumach architektury nowoczesnej i jakiś czas dziwił Amerykanów przywykłych do

stylu kolonialnego, a i profesor, z którym do dziś koresponduję, był nim zachwycony i często spędzał w

nim czas. Cieszyłam się, bo przy okazji tej budowy mogłam zaprezentować swoje umiejętności,

nauczyłam się angielskiego, także jako języka technicznego. Po przystąpieniu Ameryki do wojny łatwiej

już było o pracę, zlecenia na projekty, wprawdzie nie domów, ale obiektów przemysłowych, i wtedy

miałam już stałą posadę. Wychodziłam rano z domu, wracałam wieczorem, a mąż miał cały dzień dla

siebie. Das Prinzip Hoffnung , główne dzieło mego męża powstało w Ameryce. Całą więc emigrację,

trwającą jednak aż kilkanaście lat, byłam mężowi wielką podporą, nie musiał się troszczyć o zarobek, i

mógł się całkowicie poświęcić swojej pracy. Mąż był mi za to bardzo wdzięczny i później, kiedy było

nam pod względem materialnym dobrze, chciał mi wynagrodzić trudy emigracji, czego ja naturalnie nie

potrzebowałam, bo z radością pracowałam dla takiego człowieka jak on, cieszyłam się, że może tworzyć.

Przy tym mój mąż był człowiekiem z charakteru niezwykle przyjemnym. Kiedyś w młodości uchodził za

zarozumiałego i dzikiego, można o tym czytać w niektórych wspomnieniach, ale ja go takiego nie znałam.

– 3 –

http://skfm.dyktatura.info/

Anna Czajka-Krzyżanowska – Rozmowa z Karolą Bloch (1978 rok)

A.C.-K. – A czy państwo współpracowali na obszarze twórczości filozoficznej?

K.B. – „Współpracować” to zbyt wiele powiedziane, jako że byliśmy przecież specjalistami w

zupełnie innych dziedzinach. W młodości czytałam wiele dzieł z zakresu historii filozofii i kiedy

poznałam mego męża, bardzo mu tym zaimponowałam. Był mile zaskoczony, że można z taką młodą

osobą rozmawiać na tematy filozoficzne, i takie rozmowy naturalnie zawsze prowadziliśmy, czego jednak

nie można jeszcze nazwać współpracą. Udało mi się natomiast wymyślić kilka tytułów do książek męża.

Naturrecht und menschliche Würde to mój tytuł, tak samo Atheismus im Christentum . Co do tego

ostatniego tytułu, to mąż chciał, aby brzmiał „Atheismus und Christentum”. Ale ja powiedziałam:

„Wiesz, ja bardzo nie lubię tytułów z «und», to strasznie nudne. I ty przecież wcale nie piszesz o ateizmie

i chrześcijaństwie – znałam książkę – tylko o pierwiastkach ateistycznych w chrześcijaństwie. «Ateizm w

chrześcijaństwie» to będzie odpowiadało treści”. Mąż był zachwycony, zaakceptował ten tytuł. Był też

pod tym względem miły, że bardzo cieszył się z każdego podsuniętego pomysłu i tę radość okazywał.

A.C.-K. – W swym artykule pt. „Im gleichen Gang und Feldzugsplan” Rudi Dutschke podkreśla

znaczenie doświadczeń, które Pani jako „wspaniała komunistka” wniosła w życie i twórczość Blocha.

Jaki był rodowód Pani komunistycznego poglądu na świat i czy można by mówić o pewnej

światopoglądowej „fuzji”?

K.B. – Co się tyczy polityki, to między mną i moim mężem panowała taka wspólnota i takie

zrozumienie, jakie nieczęsto zdarzają się w małżeństwach. Ja przez całe życie pozostawałam pod

ogromnym wrażeniem rewolucji rosyjskiej. Przeżyłam ją w Moskwie w wieku dwunastu lat, w okresie

szczególnego rozwoju mej osobowości. Rozczytywałam się wtedy w klasyce rosyjskiej: Żukowskim,

Puszkinie, Lermontowie, Niekrasowie, co niedziela chodziłam ze starszym rodzeństwem do teatru

Stanisławskiego, z zachwytem uczyłam się w szkole malarskiej, gdzie za pośrednictwem znakomitego

nauczyciela zapoznałam się z ruchem futurystycznym (kiedy później zetknęłam się z ekspresjonizmem

wydał mi się dzięki temu wczesnemu spotkaniu z futuryzmem znajomy). Rewolucja wstrząsnęła mną i

moim bratem, myśleliśmy: „Oto jest prawdziwe braterstwo ludzi”, oglądaliśmy ludzi szczęśliwych,

wyrwanych z niewoli straszliwej nędzy, którą też w Rosji zdążyliśmy zobaczyć. Nędzę ludzką oglądałam

już jako małe dziecko w Polsce. Mój ojciec był fabrykantem w Łodzi. Naturalnie wiodło się nam dobrze,

co lato jeździliśmy za granicę, wszyscy byli dostatnio ubrani. A czasami przechodząc koło fabryki mego

ojca widywałam pracujące tam kobiety. Syrena, koniec roboty i z wrót fabryki wybuchał tłum kobiet

otulonych w czarne chusty, bo żadnej nie stać było na palto. Nigdy tego nie zapomnę. Ja w moim

pięknym płaszczu, wracam do domu, wszędzie ciepło, wszędzie ładnie i pytam: „Dlaczego tak jest? Skąd

ta wielka różnica?” Tłumaczono mi wtedy, że to są ludzie niewykształceni, nie potrafiący robić niczego

innego itp. Już wtedy miałam uczucie wielkiej niesprawiedliwości, wstydziłam się zamożności. W Rosji

to uczucie bardzo się spotęgowało, poza tym stale dyskutowało się tam na ten temat, dzieci rozprawiały o

różnicach między mieńszewikami i bolszewikami, biegaliśmy z bratem słuchać przemówień

rewolucjonistów, a byli to wspaniali mówcy, potrafiący porwać masy. To było zupełnie inne wychowanie

jak w Łodzi i kiedy w wieku trzynastu lat wróciłam do Polski, to już zarażona tymi ideami. Pamiętam, że

mieliśmy kiedyś w szkole do napisania wypracowanie pt. „Moje największe przeżycie” i ja napisałam:

„Moim największym przeżyciem była rewolucja w Moskwie”. Nauczycielka wezwała mnie później na

rozmowę. „Słuchaj, napisałaś piękne wypracowanie, ale muszę ci powiedzieć, że teraz już nie jesteś w

Rosji, tu są inne rządy, partia komunistyczna jest zabroniona, więc ja ci radzę, żebyś tak głośno o

rewolucji nie opowiadała”. – Od tego czasu wcale się nie zmieniłam. Kiedy w wieku 22 lat poznałam

mego męża, stwierdziliśmy, że świetnie rozumiemy się w tej kwestii. W r. 1932 będąc studentką

wstąpiłam do Komunistycznej Partii Niemiec, mąż nie był nigdy członkiem partii.

A.C.-K. – Niektórzy badacze podkreślają wagę wątków religijnych w twórczości Pani męża,

fascynację chrześcijaństwem. Jakie jest ich miejsce w twórczości Ernsta Blocha?

K.B. – Mój mąż nie był chrześcijaninem, a fascynacji chrześcijaństwem uległ pod wpływem

pierwszej swej żony, Elzy von Stritzky, rzeźbiarki z Rygi, której poświęcił Ducha utopii . Elza była

kobietą w całej swej istności wybitną, siłą ducha i charakteru potrafiła tak przemagać nękającą ją chorobę,

– 4 –

http://skfm.dyktatura.info/

Anna Czajka-Krzyżanowska – Rozmowa z Karolą Bloch (1978 rok)

że Ernst, sam zawsze nadzwyczajnie zdrowy i czujący pewną awersję do osób chorych, prawie jej

choroby nie zauważał. Po śmierci Elzy mąż był zupełnie załamany. Z rok nie pokazywał się wśród

znajomych. Pisał wtedy pamiętnik. Nie ma piękniejszego dowodu miłości człowieka do człowieka jak ten

pamiętnik. Mąż nie rozstawał się z nim przez całe życie, ale nie chciał go za życia wydawać. Poradziłam

mu jednak, aby ten pamiętnik znalazł się w tomie uzupełniającym 16-tomowe wydanie jego dzieł. Mąż

zgodził się i cóż za zrządzenie losu! Pamiętnik ukaże się j e d n a k po jego śmierci. Jestem pewna, że

wzbudzi wielkie zainteresowanie, zwłaszcza, że tak mało jest danych biograficznych dotyczących Blocha.

Mąż mawiał zawsze: „Po co biografia? Moje książki są moją biografią”. Był człowiekiem zupełnie

pozbawionym próżności, może dlatego, że głęboko świadomym swej potęgi. Od wczesnej młodości

przeświadczony był, że jego filozofia jest właśnie t ą p r a w d z i w ą , ale nie okazywał tego. Chętnie

rozmawiał ze wszystkimi, a najbardziej interesowały go myśli zwykłych, prostych ludzi i taki właśnie

człowiek dochodzi do głosu w jego filozofii. Ten człowiek stawia stare pytania: „Skąd pochodzimy?

Dokąd idziemy? Kim jesteśmy?” Wciąż powtarza się ten sam motyw: Jesteśmy, lecz nie mamy siebie

jeszcze, ludźmi stajemy się dopiero. I tu można się dopatrzyć związku z pewnym aspektem

chrześcijaństwa. Elza była kimś w rodzaju prachrześcijanki. Nie chodziła do kościoła, świetnie natomiast

znała Biblię . Mąż również rozczytywał się w Biblii , ale Jego lektura miała swoiste podłoże polityczne.

Uważał Chrystusa za wielkiego rewolucjonistę społecznego, który mówił: „Przyjdźcie do mnie biedni” i

„Łatwiej jest wielbłądowi przejść przez ucho igielne niż bogatemu wnijść do Królestwa Niebieskiego”.

Jeden z moich znajomych zapytał mnie: Czy wiesz, ile razy słowo „Bóg” powtarza się w Duchu

utopii ? – 263 razy! Może się to wydać dziwne, zważywszy, że Ernst Bloch był komunistą, ale on miał w

sobie to, że potrafił w swoisty i twórczy sposób łączyć te wielkie myśli. Mąż czcił Karola Marksa za to,

że pokazał, czym jest kapitalizm, jak go analizować. Chłodną, pozbawioną sentymentu analizę

uwarunkowań ekonomicznych nazywał mąż prądem zimnym (Kältestrom), uważał jednak, że musi być

ona koniecznie uzupełniona prądem ciepłym (Wärmestrom), to znaczy rozważeniem tego, co człowiecze.

Ta diada, to połączenie prądu zimnego z ciepłym, jest bardzo dla myślenia Ernsta Blocha

charakterystyczna.

A.C.-K. – Powróćmy jeszcze do wspomnień: życie państwa, bardzo urozmaicone „geograficznie”

(Berlin, lata emigracji od 1933 Zurych, Wiedeń, Paryż, Praga, od 1938 USA, od 1949 Lipsk, a od 1961

Tybinga) obfitowało w przyjaźnie i znajomości z twórcami kultury wielu krajów. Które z nich chciałaby

Pani dziś wspomnieć?

K.B. – Chętnie wspomnę Waltera Benjamina i moje pierwsze z nim spotkanie. Było to w Berlinie,

na początku mojej znajomości z mężem. Spacerowaliśmy po Kurfürstendammie i mieliśmy już wejść do

kawiarni, gdy mąż powiedział: „Czy wiesz, kto tam idzie naprzeciw? Benjamin!” Przywitaliśmy się i

poszliśmy do kawiarni razem. Benjamin cały czas trzymał coś w ręku i okazało się, że jest to skorupa

orzecha włoskiego, a w niej maleńki, śliczny żłóbek z wosku z Dzieciątkiem Jezus i Matką Boską. „Czy

nie wydaje się pani, że Panna Święta jest zbyt blada?” – zapytał Benjamin. Byt to bardzo dla niego

charakterystyczny moment, ta zaduma nad czymś maleńkim, filigranowym, chińskim. Cała

Einbahnstrasse Benjamina powstała z tego rodzaju refleksji, zresztą była ona właściwa także memu

mężowi, widać to w Spuren („Ślady”), które są zbiorem takich właśnie małych form. Ale w

przeciwieństwie do mego męża miał Benjamin usposobienie melancholijne, był nieco mrukliwy, nie

przypominam go sobie śmiejącego się czy opowiadającego coś zabawnego. Co ciekawe, pisał leżąc, z

rękoma uniesionymi ku górze.

W Ameryce wiele wspaniałych chwil przeżyliśmy z jednym z naszych najdroższych przyjaciół,

Hansem Eislerem. Ernst i Eisler szalenie się nawzajem lubili i cenili, choć mąż ponad muzykę Eislera

wynosił jego samego jako osobowość. Eisler nie miał zbyt dobrej prezencji, był mały, grubawy, ale

zupełnie się o tym zapominało w bliższym z nim kontakcie i można się było kompletnie zachwycać jego

umysłowością, charakterem, dowcipem. Eisler przyjechał do Ameryki wcześniej od nas i znał już sporo

osób spośród emigrantów i Amerykanów. Mimo trudów emigracji spędziliśmy dzięki niemu kilka miłych

miesięcy, kiedy to co wieczór odbywały się spotkania pełne interesujących dyskusji, muzyki itd. Z

Eislerem i moim synem związana jest też pewna anegdota. Otóż zanim nasz syn się urodził, pytano nas

– 5 –

http://skfm.dyktatura.info/

Anna Czajka-Krzyżanowska – Rozmowa z Karolą Bloch (1978 rok).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: