Ernst Bloch – O polityce jako sztuce możliwości (1962 rok).pdf - Ernst Bloch - Symulator_Farmy

Ernst Bloch

O polityce jako

sztuce możliwości

Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

WARSZAWA 2010

Ernst Bloch – O polityce jako sztuce możliwości (1962 rok)

„O polityce jako sztuce możliwości” to wywiad z

Ernstem Blochem, który ten udzielił studenckiemu

czasopismu „Notizen” w Tybindze w 1962 roku.

Wywiad następnie został opublikowany w książce

Ernst Bloch, Politische Messungen, Pestzeit,

Vormärz , wyd. Suhrkamp Gesamtausgabe, t. II,

1970.

Podstawa niniejszego wydania: „Literatura na

świecie” nr 7 (123), lipiec 1981 r.

Tłumaczenie z języka niemieckiego: Anna Czajka-

Krzyżanowska.

– 2 –

http://skfm.dyktatura.info/

Ernst Bloch – O polityce jako sztuce możliwości (1962 rok)

NOTIZEN: Panie profesorze, na wstępie naszej rozmowy chcielibyśmy ustalić, co mamy rozumieć

przez słowo „polityka”.

ERNST BLOCH: Polityka, słowo pochodzi od polis , politeia , i oznaczało praktyczną wiedzę o

państwie. Można by ją zdefiniować jako ś w i a d o m e k s z t a ł t o w a n i e h i s t o r i i , history in

action with consciousness , w którego procesie powstaje nauka. Nauka jako sterowanie dokonującą się

każdorazowo w danym momencie historią, jako sterowanie świadome, ale brane nie z głowy (choć

przecież także z głowy), gdyż wtedy powstaje tylko polityka abstrakcyjna, polityka post factum , a więc

żadna, zamiast pełnej rozwagi sztuki ustawiania zwrotnic w zgodzie z tendencją. Tendencja, dążność do

celu musi odnosić się do czegoś. Określają ją uwarunkowania obiektywne, a prawdziwa polityka działa w

zgodzie z tendencją, wsłuchuje się w nią: jaki jest właściwie kierunek tej tendencji, w jaki sposób mogę

zahamować bądź wyeliminować zgubne możliwości, które w niej tkwią? W jaki zaś sposób sprzyjać

mogę możliwościom korzystnym, korzystnym dla nas ludzi? Polityka nie szukająca harmonii z tendencją

rzeczywistości byłaby szaleństwem, donkiszoterią, którą jest każde działanie subiektywno-abstrakcyjne.

NOTIZEN: Czy tendencja od początku zawarta jest w historii?

BLOCH: Tendencja tworzy się wciąż na nowo, przypomnijmy tu tendencję ku gospodarce

feudalnej, która bierze swój początek w późnym Rzymie z jego latyfundiami. Nadszedł feudalizm,

nadszedł kapitalizm, nadchodzi socjalizm, tendencje tworzą się w toku historii w łonie dojrzałego

starszego społeczeństwa i w sprzeczności z nim. To jest dialektyka: w łonie kapitalizmu tworzy się teraz

socjalizm, w łonie feudalizmu ukształtował się kapitalizm.

NOTIZEN: W związku z „możliwością” powstaje pytanie: czy w historii zawarta jest linearna

dążność do celu (jak to przedstawia np. Augustyn), czy też historia jest chaosem bez takiej dążności, nie

dającym się wyjaśniać związkami przyczynowymi (jak to jest u Camusa). Jeżeli historia określona jest z

góry, nie ma wtedy przecież miejsca na możliwość.

BLOCH: Na pytanie to już wyżej odpowiedziałem przecząco. W historii istnieją powstające w

czasie c e l e p a r c j a l n e , przy czym cel jest czymś innym niż sens. O sensie nie powiedziałem dotąd

ani słowa, mówiłem o parcjalnych, ograniczonych w czasie celach. Kapitalizm ani socjalizm nie może

być „sensem” historii w ogóle: historii jako całości, która jako historia także przecież ludzka ma za sobą

historię przedczłowieczą. Kapitalizmem czy socjalizmem nie można wyjaśniać na przykład rozwoju

geologicznego, w którym także przecież istnieje coś takiego jak tendencje. Oziębianie się Ziemi jest

swego rodzaju tendencją, lecz nie sposób wnosić o istnieniu w tym celu, tym bardziej nie ma tu miejsca

na religijne akcentowanie sensu. Obydwa pytania dotyczące postawionych przez panów alternatyw:

chaosu i w odróżnieniu od tego linearnej dążności do celu, poruszają dwie różne sprawy.

Po pierwsze: c h a o s – a wtedy historia byłaby irracjonalna, tak irracjonalna, że byłaby

antyracjonalna, że byłaby absurdem, bo byt w sobie byłby – jak u Sartre’a – czymś, wobec czego możliwa

jest tylko rèsistance , lecz nigdy harmonia, pojednanie, albo też historia stałaby się, jak w tytule książki

Theodora Lessinga nadawaniem sensu bezsensowi, konstruowanym przez ludzi po czasie, z dbałością o

sensowność i skomplikowaną doktorską i profesorską imaginacją: takie wyobrażenie historii jako chaosu

jest samo w sobie wniesioną w historię imaginacją, a mianowicie imaginacją rozpaczy, która przeczy

wszystkiemu, co w sferze realności nie odpowiada jej negatywnym życzeniom, przeczy więc każdej

tendencji, która rozwija się w przyszłość.

Po drugie: jeśli chodzi o l i n e a r n o ś ć w historii, to na nią także nie możemy się zgodzić,

ponieważ w linearnym porządku, w marszu gęsiego, nie można by w ogóle pisać historii, to znaczy, nie

znaleźlibyśmy tu miejsca dla wymiaru historii idącego wszerz. Historię jednego kraju można by jeszcze,

w dużym uproszczeniu, ujmować linearnie. Ale jak postępować, kiedy przedstawiwszy historię jednego

kraju, choćby Niemiec, chciałoby się przedstawić j e d n o c z e s n ą historię Francji, Anglii czy Włoch?

Albo jak opracowywać w Anglii historię kontynentu lub we Francji historię pozafrancuską? Jak więc

można zawrzeć materiał historii w postępie czysto linearnym i jego przestrzennej ciasnocie? Linia jest

zbyt wąska – historia potrzebuje innej niż jednolinearnej p r z e s t r z e n i , i tu proponowałem, by

zbadać, czy to, co w nowoczesnej fizyce nazywa się przestrzenią Riemanna, nie dałoby się zastosować do

kręgu problemowego, który można by, cum grano salis , nazwać czasem Riemanna. Przestrzeń Riemanna

mianowicie jest w odróżnieniu od Euklidesowej elastyczna i zmienia się w zależności od rozmieszczenia

– 3 –

http://skfm.dyktatura.info/

Ernst Bloch – O polityce jako sztuce możliwości (1962 rok)

w niej mas materii. Może więc istnieje także problem czasu w zależności od materii historycznej, która

jest w nim rozmieszczona? Czym bowiem jest 6000 lat historii ludzkiej i jej czas w porównaniu z

milionami lat historii geologicznej i jej czasem, jako niehomogenicznym w stosunku do czasu historii

ludzkiej? Czy doprawdy rozwój historii w linii prostej przebiega, jak głosi tytuł jednego z pism

popularnonaukowych: „od mgławicy do pana Scheidemanna”? I dalej: historia rozwoju z Scheidemannem

jako celem, bądź sensem, czy to już wszystko? W każdym razie kategoria czasu w historii stanowczo

wymaga nowego ujęcia wychodzącego poza linearność – wtedy także różnicowanie postępu byłoby

możliwe.

NOTIZEN: Ale to zróżnicowane rozmieszczenie mas materii, jeżeli przestrzeń Riemanna

przetłumaczoną na czas zastosujemy także do historii, nie powstaje przecież automatycznie, lecz można

nim sterować. Jakie istnieją możliwości sterowania?

BLOCH: Teraz jesteśmy już przy kategorii możliwości. Ale przedtem należałoby dodać coś

jeszcze do kategorii postępu. Nie istnieje, oczywiście, żaden postęp bez dającego się antycypować Dokąd.

Antycypowanie i możliwość związane są ze sobą. Obydwie kategorie pojawiają się wtedy tylko, kiedy

Dokąd nie jest jeszcze w pełni określone, a więc jest stosunkowo otwarte. Jeżeli Dokąd określone jest z

góry i w pełni jak chociażby w mitologii w sensie nieuniknionego, wiszącego nad nami losu, wtedy

oczywiście nie mamy przed sobą otwartej możliwości, czegoś niedokonanego jeszcze, ku czemu zmierza

antycypująca tendencja. To coś, ku czemu tendencja zmierza, zawarte jest w niej samej, lecz właśnie jako

nieskończone jeszcze, tendencja naniesiona jest na nie w pełni jeszcze zdeterminowane możliwości.

Jeżeli coś jest w pełni zdeterminowane, to jest konieczne i nie jest już możliwością. Jeżeli coś w ogóle nie

jest determinowane, nie jest nawet możliwe, lecz całkiem chaotyczne. A w chaosie, tak jak w sferze

totalnej determinacji, lecz z przyczyn zgoła odmiennych, nie ma miejsca na akcję zmierzającą w kierunku

antycypowanych przemian. Co w naszym kontekście oznacza: żadna polityka nie jest możliwa w chaosie i

żadna polityka nie jest możliwa w totalnie zdeterminowanym świecie. Są to skrajności, w których ludzie

nie mogą działać, ponieważ w sferze gotowego określenia możliwa jest tylko bierność. Dlatego w

wielkim systemie determinacji Spinozy istnieje tylko stoickie amor fati , miłość losu i jego rozumienie,

dlatego istnieje tylko rozumienie konieczności. Natomiast tam, gdzie nie wszystko jest zdeterminowane,

jest też miejsce na możliwość i jej definicję, a ta brzmi: m o ż l i w o ś ć j e s t d e t e r m i n a c j ą

c z ę ś c i o w ą . Oznacza to: nie jest ona całkiem zdeterminowana i nie jest całkiem niezdeterminowana,

towarzyszą jej wątpliwości, a sąd jest jeszcze hipotetyczny, wedle miary uwarunkowań. Innymi słowy:

determinacja częściowa wskazuje na otwartość spraw realnych, na to, że można je zmienić. Nazywamy to

– jako leżące w samej rzeczy, a nie tylko w naszej znajomości rzeczy – m o ż l i w o ś c i ą

o b i e k t y w n o - r e a l n ą . Możliwość, trzeba przyznać, nie miała w historii filozofii dobrej prasy.

Nazwałem ją beniaminkiem wszystkich wielkich kategorii, ponieważ jest najmłodszą spośród tych, które

traktowano serio. Tym, którzy wątpią w jej zasadność (ostatni z tego grona jest chyba Nicolai Hartmann)

proponuję, by porozmawiali z agentami ubezpieczeniowymi. Ci mianowicie stale operują możliwością

obiektywno-realną i według tego określają wysokość składek. Poza tym istnieje znana każdemu kategoria

niebezpieczeństwa. Czym jest niebezpieczeństwo? Jest obiektywną „oczekiwalnością” lub możliwością –

jako częściowe uwarunkowanie negatywnego dla nas zdarzenia. Możliwość obiektywno-realna jest nawet

dużo pojemniejsza od istniejącej rzeczywistości.

NOTIZEN: W jaki sposób historia może być częściowo zdeterminowana, jeżeli nie w ten, że dąży

ku pewnemu punktowi czy celowi?

BLOCH: Cel taki nie istnieje jeszcze, nie jest też jeszcze zniweczony, a więc jest jeszcze możliwy.

Ale nie sposób go dziś określić. Ogląd celu jest w najlepszym przypadku okrążającą lub raczej

eksperymentującą antycypacją. Można by powiedzieć, że cel, a dalej sens, zawierają się nie tylko w

tendencji, lecz także w latencji i że proces historii świata sam sobą przedstawia pewną próbę. Zwrócenie

ku celowi zawarte jest w eksperymencie świata, w świecie jako eksperymencie. Dotychczas jednak

istnieje tylko jeden inwariant kierunku, nie treść, bo ta zawsze zmieniała się historycznie. Schopenhauer

mówi: każdy człowiek wie, czego chce teraz i w następnej chwili, ale nikt nie wie, czego chce w ogóle.

Jest to niewątpliwie słuszne, mimo to należałoby dodać, że oprócz kierunku istnieją także liczni i

znakomici świadkowie i świadectwa, którzy ten kierunek okalają rodzajem, jak to się dziś mówi,

– 4 –

http://skfm.dyktatura.info/

Ernst Bloch – O polityce jako sztuce możliwości (1962 rok)

prezentystycznej eschatologii. Inwariant historii zwrócony jest ku wypadłemu, niestety, z filozoficznego

obiegu pojęciu summum bonum , przy czym summum bonum jest w filozofii i historii jednocześnie

ostatecznością. Cel nie jest więc widoczny, tkwi w latencji, w konkretnej utopii, w perspektywie wartości

i wartościowania.

NOTIZEN: Jakie jest źródło wartościowań?

BLOCH: Historia składa się z ustanawiań wartości, a my tkwimy w historii, w niej są wartości.

Trzeba je dokładnie oddzielać od wartości subiektywnych, prywatnych, nieprzemyślanych. Tendencja

tworzy wartości, których spełnienie i realizacja są możliwe. Istnieją również tendencje sprzeczne, tak na

przykład w naszych czasach tendencja do tak zwanego wolnego świata i społeczeństwa socjalistycznego.

Polityka związana z tendencją jest sztuką możliwości. Ale słowa „sztuka” jeszcze nie rozważaliśmy.

Słowo to nie ma w tym kontekście nic wspólnego z estetyką, lecz możnością czy też umiejętnością

(können). W słowie „móc, potrafić” zawiera się w sposób jednoznaczny właśnie kategoria możliwości.

Polityka jako sztuka możliwości jest więc taką możnością-umiejętnością, która przez możliwość wie,

czego chce i chce tego, co możliwe.

NOTIZEN: Kto w narodzie powinien kierować polityką?

BLOCH: W pytaniu tym zawiera się po pierwsze problem władzy i po drugie musi być ono

rozważane w sposób zróżnicowany, w zależności od różnych grup. Grupy w Europie Wschodniej. Istnieją

jednak powinowactwa, na przykład epoka, w której żyjemy lub posługując się dużo popularniejszym

obrazem: czyż nie siedzimy wszyscy w jednej łodzi? Mimo zimnej wojny? Czy nie istnieje jakaś

syntetyzująca jedność? Czy w sferze techniki i sferach jeszcze bliższych człowiekowi nie mamy do

czynienia ze współistniejącą wspólnością, przy czym ci, którzy każdorazowo przeżywają daną epokę mają

być może fałszywą świadomość kontrowersji, które in the long run niekoniecznie są tak duże? Musi

bowiem istnieć coś takiego jak syntetyzująca jedność epoki, inaczej sprzeczności nie mogłyby się

spotykać, ba, w ogóle nie można by było myśleć o sprzecznościach. Walczący muszą się poruszać w tej

samej przestrzeni czasowej – słoń w dżungli i rekin w morzu, ponieważ nigdy się nie spotkają, nigdy nie

skonfrontują swych sprzeczności. Aby wykluczyć nieporozumienia: mówiąc o jedności epoki absolutnie

nie mam na myśli jakichś kompromisów, ugodowości, nie, ta jedność, o której mówię, jest właśnie

warunkiem wstępnym walki.

NOTIZEN: Artysta politycznej sceny powinien zatem posiadać umiejętność rozpoznania w

świadomości poróżnionych i już w trakcie sporu, spraw, które są im wspólne?

BLOCH: Byłby to największy mistrz polityki jako sztuki możliwości, tak jak ją przed chwilą

zdefiniowaliśmy: jako ś w i a d o m e t w o r z e n i e h i s t o r i i . Okna w gmachu własnych

wyobrażeń, rozumienie spraw wspólnych – to właśnie byłaby naukowo uzasadniona, sceptyczno-utopijna

tolerancja: sceptyczna wobec spetryfikowanych partykularyzmów, utopijnie ufna we wszystko, co

ludzkie, a ludzkość, jak mówi Jean Paul, tylko we wspólnym porywie może stać się sobą. Gotowość do

skoku w socjalizm, przy czym w wielu punktach rzeczywistości Europy Wschodniej głoszony tam

socjalizm wcale się jeszcze nie zaczął, a pod jego zamysłem, pod maską socjalizmu kryje się kapitalizm

państwowy. Z czysto technicznego punktu widzenia wspólna tendencja zmierza ku uspołecznieniu

środków produkcji, spryt zachodniego, nieprzerwanie nam panującego kapitalizmu, wykorzystuje ją dla

zwiększania i zabezpieczania zysku.

NOTIZEN: Tak więc mimo wszystko zadaniem polityka pozostaje wydobywanie elementarnych

sprzeczności?

BLOCH: Oczywiście, polityk nie może przez abstrakcyjną ugodowość odrywać się od konkretnej

rzeczywistości. Nie byłoby nam to na rękę, już choćby dlatego, że wtórowałoby drobnomieszczańskiemu

gruchaniu o harmonii. Na tym narodowi socjaliści zrobili wielkie interesy: pijcie i żryjcie do syta, tylko

ani słowa o polityce. Te wspomnienia przywołują do ostrożności, przemilczanie elementarnych

sprzeczności w życiu politycznym, socjalnej przepaści między motłochem z SA a rzeczywistymi panami

tego świata pozwalało na generalno-pojednawczy, oszukańczy okrzyk: jeden naród, jedna rzesza, jeden

führer. Dziś można by to nazwać partnerstwem socjalnym lub, przy całym subiektywnym dystansie wobec

nazistów, zmasowaną akcją rezygnacji zatrudnionych z wyższych zarobków.

NOTIZEN: Czy za wspólną cechę epoki uważa pan obumieranie państwa?

– 5 –

http://skfm.dyktatura.info/

Ernst Bloch – O polityce jako sztuce możliwości (1962 rok).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: