o książce psychologia, nauka o ludzkich przeżyciach i zachowaniach, bada uwarunkowania, jakim podlegają spostrzeganie, myślenie, uczucia i pamięć człowieka. choć właściwie powinno się prowadzić badania zwykfiych codziennych zachowań, to jednak istniejący już podzial na wiele gałęzi i szkół psychologicznych stwarza w tym zakresie wiele trudności. dwutomowy atlas psychologii dtv stanowi uporządkowany przegląd różnorodnych odkryć w tej dziedzinie oraz stosowanych przez psychologów metod badawczych. poręczny układ treści, właściwy wszystkim atlasom dtv, oparty na połączeniu szczegółowych opisów z odpowiadającymi im kolorowymi ilustracjami, okazuje się przydatny również w wypadku psychologii i dobrze odpowiada wymogom opisu stanu wiedzy na temat ludzkiego postępowania. tom pierwszy zawiera - obok wprowadzenia - rozdziały na temat terminologii, histońi rozwoju teorii psychologicznych, metodyki, statystyki, a także neuropsychologii, psychologii spostrzegania, myślenia, uczenia się, aktywacji, poznania, porozumiewania się i emocji. zakończony jest indeksami: osobowym i rzeczowym. tom drugi zawiera rozdziały poświęcone psychologii osobowości, psychologii rozwojowej, psychologii spofiecznej, psychologii tfiumu, psychologii środowiska (ekopsychologii), psychologii zwierząt, psychodiagnostyce, psychologii klinicznej, stosowanej i kulturowej, a także alfabetyczny spis terminów, bibliografię oraz ujmujące oba tomy indeksy. prof. dr hellmuth benesch (ur. 1924) jest wykładowcą psychologii klinicznej na uniwersytecie w moguncji. specjalizuje się w neuropsychologii i psychoterapii. jest twórcą psychocybernetyki (1957). napisał wiele książek, m.in.: wissenschaft der menschenbehandlung (teoria psychoterapii, 1958), wirtschaftspsychologie (psychologia przemysłowa, 1962), der (rsprung des geistes (pochodzenie ducha, 1980), zwischen leib und seele grundlagen der psychokybernetik (między ciałem a duszą: podstawy psychocybernetyki, 1988), psychologie-lesebuch (wypisy z psychologii, 1990), warum weltanschauung (dlaczego filozofia?, 1990), yerlust der tiefe (utrata głębi, 1991), automatenspiele (gry automatyczne, 1992), grundlagen der psychologie (podstawy psychologii, red. krech i crutschfield, ]992), enzyklop6disches wórterbuch der klinischen psychologie und psychotherapie (encyklopedyczny słownik psychologii klinicznej i psychoterapii, 1995). prof. hermann baron von saalfeld (ur. 1928) jest wykładowcą rysunku na wydziale sztuk plastycznych uniwersytetu w moguncji. specjalizuje się w ilustrowaniu książek, komiksów i tworzeniu rysunkowych filmów animowanych. jego córka, katharina von saalfeld, zajmuje się ilustrowaniem książek.w serii ukarały się atlas filozofii atlas historii świata tom 1 i 2 atlas historii polski atlas fizyki atlas muzyki tom 1 i 2 atlas architektury tom 1 i 2 atlas psychologii tom 1 w przygotowaniu atlas matematyki hellmuth benesch atlas psychologii opracowanie graficzne hermann i katharina von saalfeld przełożyła anna grzegorczyk ~roszyvltski i s-katytui oryginału dtv-atlas psychologie band 2 przekład wediug 6. wydania z 2003 r. copyright d 1987 deutscher taschenbuch verlag gmbh&co. kg, munich/germany copyright for the poliste edition © 1999 prószyński i s-ka, warszawa/poland przekład rozdz. xviii i xxi tomasz kurtz redakcja anna nowosielska konsultacja naukowa prof. dr hab. maria manturzewska opracowanie bibliografii tomasz grzegorczyk projekt okładki katarzyna a. jarnuszkiewicz zdjęcie na okładce mauritius / be&w redakcja techniczna małgorzata kozub łamanie aneta os isbn 83-7469-162-x wydawca prószyński i s-ka sa ul. garażowa 7 02-651 warszawa druk i oprawa drukarnia naukowo-techniczna spółka akcyjna ul. mińska 65 03-828 warszawa słowo wstępne atlas psychologiczny po raz pierwszy ukazał się w szwajcarii w roku 1945. jego autorem był profesor david kntz z uniwersytetu w sztokholmie. trudno o lepsze wprowadzenie do książki, którą mają państwo przed sobą, niż odwołanie się do fragmentów tejże pracy: „atlasy z ich systematycznie ulożonym materiałem graficznym od dawna należą do nieodzownych środków dydaktycznych. trudno wyobrazić sobie poprowadzenie z dobrym skutkiem zajęć z takich dyscyplin, jak geografia, zoologia, botanika, anatomia czy historia sztuki, bez materiału poglądowego. jeśli uczyniłem próbę zestawienia elementu pojęciowego z graficznym w dziedzinie psychologii, to dlatego, że każda nauka, w przypadku której da się taki material zebrać, nie musi ustępować innym pod względem gromadzenia środków dydaktycznych. napisalem tę książkę nie dlatego, że spodziewam się sławy i zaszczytów. nie miała ona też służyć zaspokojeniu moich osobistych ambicji. jeśli skłoni kogokolwiek do podjęcia wtasnych poszukiwań, to już bardzo dużo. publikacja ta ma przede wszystkim cel pedagogiczny. sam zawsze dbałem o uzupełnianie swych wykladów i prezentacji materialem graficznym (tak dalece, jak pozwalała na to ich treść). w trakcie wielu lat pracy udało mi się zebrać dużą liczbę tablic i wykresów. były one szczególnie przydatne, gdy prowadziłem wykłady w obcym języku, kontakt ze słuchaczami stawał się bowiem dzięki nim łatwiejszy. oddaję więc swoje materiały (po dokonaniu koniecznej selekcji) w państwa ręce. atlas znajdzie zastosowanie w szkotach, w których wyklada się psychologię. skierowany jest także do wszystkich, którzy na co dzień mają do czynienia z psychologią wżyciu zawodowym lub zajmują się dziedzinami z jej pogranicza. zainteresowanie tą dyscypliną jest duże, niestety często zbyt powierzchowne. większość ludzi nie zdaje sobie sprawy z faktu, jak rozległe są nauki psychologiczne ze swymi różnorodnymi dziedzinami wiedzy i metodami działania, a także z tego, jakie obszary wiedzy zakreślają". tyle david kntz, któremu autorzy zawdzięczają twórczą inspirację. do tego, co napisał, niewiele można już dodać. w odróżnieniu od katzn dysponujemy dziś wypróbowanym wzorem i przekazujemy do dyspozycji państwa nasz atlas dtv (wydawnictwa, którego redaktorzy, w. groth, ch. stoschek, g. wurm, służyli nam radą i pomocą podczas pracy). zarówno autor tekstu, jak też grafik, przekonali się, iż taka forma pojęciowo-plastycznego przedstawienia materiału jest sprawdzona i skuteczna. potwierdziły to wyklady na uniwersytecie w moguncji (cykl zatytułowany ,psychologia w obrazach"). naszą wiedzę przedstawialiśmy za pomocą tabel, abstrakcji, piktogramów i rysunków ilustrujących konkretne sytuacje. wszystkie one stanowily uzupełnienie przekazywanych wiadomości. podobnie jak w przypadku innych publikacji podobnego typu, taka forma przekazu ma ułatwiać pracę pamięciową i dobrze służyć miłośnikom wiedzy. na zakończenie ważna informacja dla użytkowników atlasu: wszystkie dziedziny psychologii potraktowane zostały w nim z jednakową uwagą, co stanowiło podstawową przyjętą w niniejszej pracy zasadę. dużym błędem byłoby bowiem koncentrowanie się na niektórych tylko zagadnieniach, choćby tych najlepiej nadających się do przedstawienia graficznego. w naszym wieku - wieku coraz ściślejszej specjalizacji nauki - musimy się liczyć z tym, że wszystkim, szczególnie studentom, niezbędna jest podstawowa orientacja w rozmaitych dziedzinach, powinniśmy także posiadać pewien zakres wiedzy ogólnej. kolejnym celem naszej pracy było dostarczenie państwu możliwie pełnego obrazu współczesnej wiedzy psychologicznej. nie oznacza to jednak, że w atlasie wyczerpująco ujęliśmy wszelkie problemy, jakimi zajmuje się psychologia. przeciwnie, każda jego stronica wymagalaby napisania osobnej książki, a nawet wielu książek. w spisie literatury do poszczególnych rozdziałów znajdą państwo publikacje, z których będą mogli skorzystać, jeśli zechcą poważniej zainteresować się psychologią. moguncja, latem 1986 h.bih.v.s. regularne ukazywanie się kolejnych wydań umożliwia stałe wzbogacanie i uzupełnianie treści publik i. moguncja, wiosną 2002 h.bih.v.s.spis treści słowo wstępne .................... 259 wykaz skrótów ...................263 xiii psychologia osobowości 1. koncepcje osobowości ........... 265 2. teorie z dziedziny nauk przyrodniczych ................. 267 3. teorie socjologiczne ............. 269 4. teorie humanistyczne ............ 271 5. teorie należące do psychologii głębi .. 273 6. badania ilościowe .............. 275 7. badania jakościowe ............. 277 8. motywacja .................... 279 9. motywy popędowe .............. 281 10. motywacja bodźcowa ........... 283 11. motywacja do działania .......... 285 12. motywy społeczne .............. 287 13. motywy nadmiaru .............. 289 14. motywacja procesów kontroli ..... 291 15. ocenianie innych ............... 293 16. teorie ekspresji ................ 295 17. mowa ciała ................... 297 18. analiza porównawcza ........... 299 19. potencjał człowieka ............. 301 20. psychopatologia ................ 303 xiv psychologia rozwojowa 1. rozwój filogenetyczny ........... 305 2. teorie rozwoju ................. 307 3. rozwój somatyczny ............. 309 4. rozwój umysłowy .............. 311 5. rozwój prenatalny .............. 313 6. rozwój dziecka ................ 315 7. rozwój młodzieży .............. 317 8. psychologia biegu życia .......... 319 9. zaburzenia rozwoju ............. 321 xv psychologia społeczna ]. zarys historyczny ............... 323 2. metody ...................... 325 3. socjalizacja ................... 327 4. percepcja społeczna ............. 329 5. hierarchia społeczna ............ 331 6. role społeczne ................. 333 7. normy społeczne ............... 335 8. systemy społeczne .............. 337 9. dynamika grupy ............... 339 10. wpływ społeczny ............... 341 11. zaburzenia społeczne ............ 343 xvi psychologia tłumu 1. analiza tłumu ................. 345 2. dynamika tłumu ............... 347 3. reakcje tłumu ................. 349 4. środki masowego przekazu ....... 351 5. psychologia rządzenia ........... 353 xvii psychologia ekologiczna (ekopsychologia) 1. systemy ekologiczne ............. 355 2. środowisko mieszkalne .......... 357 3. środowisko urbanistyczne ........ 359 4. środowisko naturalne ............ 361 5. badania na rzecz pokoju ......... 363 xviii psychologia zwierząt 1. organizacja zachowania .......... 365 2. semantyka zachowania .......... 367 3. zachowania rozrodcze ........... 369 4. zachowania orientacyjne ......... 371 5. zycie spoleczne zwierząt ......... 373 6. inteligencja zwierząt ............. 375 xix psychodiagnostyka 1. teoria testów .................. 377 2. analiza zachowania ............. 379 3. metoda kwestionariuszowa ....... 381 4. ocena osiągnięć ................ 383 5. metody projekcyjne ............. 385 6. testy techniczne ................ 387 7. testy inteligencji ................ 389 8. pomiar osobowości ............. 391 9. testy szkolne .................. 393 10. testy kliniczne ................. 395 xx psychologia kliniczna 1. zarys historyczny ............... 397 2. psychoanaliza (1) ............... 399 3. psychoanaliza (2) ............... 401 4. neoanaliza .................... 403 5. terapia behawioralna (1) ......... 405 6. terapia behawioralna (2) ......... 407 7. terapia dialogowa (niedyrektywna) ................ 409 8. terapia komunikacji ............ 411 9. terapia poznawcza .............. 413 10. terapia poprzez ciało ............ 415 11. medytacja .................... 417 12. techniki oparte na sugestii ........ 419 13. terapia grupowa ............... 421 14. terapia rodzin ................. 423 15. terapia dzieci .................. 425 16. terapia mowy ................. 427 17. psychagogika .................. 429 18. psychologia snu ................ 431 19. psychologia marzeń sennych ...... 433 20. psychologia seksualności ......... 435 xxi psychologia stosowana 1. psychologia pracy .............. 437 2. ergonomia .................... 439 3. psychologia zawodu ............. 441 4. psychologia zakładu pracy ........ 443 5. psychologia organizacji .......... 445 6. psychologia sądowa ............. 447 7. psychologia ruchu drogowego ..... 449 8. psychologia gospodarki .......... 451 9. psychologia reklamy ............. 453 10. psychologia mediów ............. 455 11. psychologia szkolna ............. 457 12. psychologia polityczna ........... 459 13. psychologia czasu wolnego ........ 461 14. psychologia sportu .............. 463262 spis treści . wykaz poję .. . . . . . . . c xxii psychologia kultury 1. psychologia cywilizacji ..... . ' ' .. 4465 67 literatura ....................... . 3 2. psychologa sztuki ............ 469 indeksy 507 3. psychologa nauki ............. 471 indeks osobowy ............ . ' . 514 4. psychologa światopoglądu . indeks rzeczowy ... . 473 ............ wykaz skrótów akustyczny - akust. amerykański - amer. analityczny - analit. anatomiczny - anat. angielski - ang. artystyczny - art. arytmetyczny - arytmet. biograficzny - btogr. biologiczny - biol. brytyjski - br. centralny - centr. centralny układ nerwowy - c.u.n. charakter - chor. charakterystyczny, charakteryzujący - charakt. chemiczny - chem. cybernetyczny - cybernet. cytowany, cytat - cyt. diagnostyczny - diagnost. dosłownie - dosł. dotyczący - dot. ekonomiczny - ekon. eksperymentalną eksperyment - eksper. elektrochemiczny - elektrochem. elektryczny - elektr. empiryczny - empir. energetyczny - energet. estetyczny - estet. europejski - eur. ewentualny - ewent. ewolucyjny - ewoluc. filozoficzny - filoz. fizjologiczny - fizjol. fizyczny - fiz. fotograficzny - fot. fragment - fragm. francuski - fr. główny - gł. godzina - godz. gospodarczy - gosp. graficzny - graf. grecki - gr. hipotetyczny - hipotet. historyczny - hist. humanistyczny- humanist. ilustracje - il. informacje - inf inne - in. instrumentalną instrument - instr. językowy, język -jęz. kliniczny - klin. kompleksowy - kompleks. konkretny - konkr. litera -lit. łaciński - łac, magnetyczny - magnet. matematyczny - mat. mechaniczny - mech. metoda - met. metodologiczny - metodolog. metodyka - metod. milion - mln miliard - mld muzyczny - muz. niemiecki - niem. numer - nr obliczeniowy - oblicz. około - ok. oryginalny - oryg. patrz - p. początek, początkowy - pocz. podstawowy, podstawa - podst. pojedynczy - poj. polityczny - polit. potowa - pol. postrzeganie - postrzeg. poszczególny - poszczeg. poznawczy - pozn. praktyczny - prakt. precyzyjny - precyz. przeciętny - przec. przyrodniczy - przyr. psychiczny - psych. psychologia, psychologiczny - ps. psychoterapeutyczny - psychoterap. publiczny - publ. realistyczny - realist. religijny - relig. rozdział - rozdz. rysunek -- rys. sekunda - sek. semantyczny - semant. specyficzny - specyf. społeczność, społeczny - spoi. spostrzeganie - spostrzeg. statystyka, statystyczny - statyst. stosowany - stos. światowy -świat. tablica - tabl. techniczny - techn. temperatura - temp. terapia, terapeutyczny - terap. teoretyczny - teoret. tysiąc - tys. wediug - wg wewnętrzny - wewn. współczesny - wspóicz. wegetatywny układ nerwowy - w.u.n. wysokość - wys względny - wzgl. zachowanie - zachow. zagraniczny - zagr. zewnętrzny - zewn. zmienna - zm. zwłaszcza - zwł.264 xiii psychologia osobowości 11. koncepcje osobowości a strukturaosobowości b indywiduacja gromadzenie doświadczeń c czynniki mobilizujace jednostkę soga,izacja kognitywizacja homeostaza xiii psychologia osobowości 1 1. koncepcje osobowości 265 w jednym ze starych, amer. podręczników ps. osobowo5c1 (kluckhohn, murray, 1948) moina znaleźć takie stwierdzenie: „każdy człowiek jest w pewnym sensie taki jak wszyscy inni, ale równocześnie jedyny w swoim rodzaju". większość działów ps. zajmuje się problemami ogólnymi, typowymi dla wszystkich ludzi. psychologia osobowości koncentruje się natomiast na osobliwościach poszczeg. ludzi. jaka jest przyczyna różnic indywidualnych? na to prosto brzmiące pytanie nie jest łatwo dać wyczerpującą odpowiedź. każdy człowiek ze swoimi 60 bilionami komórek, z których skuda się ludzkie ciało, wzrastający w specyf. środowisku, podlegający z jego strony nieskończenie różnym wplywom, ma swoją indywidualną, niepowtarzalną historię. ta nieograniczona różnorodność ludzi, jeśli ma być poddana badaniu ps., musi ulec pewnemu uproszczeniu, jednostkę można bowiem poznawać jedynie z określonego punktu widzenia. nauka stara się wnikać w tę zlożoność człowieka poprzez tworzenie teorii i ich weryfikację, co powoduje powstawanie wielu różnych koncepcji osobowości. pomimo tej różnorodności każda z nich powinna podjąć następujące trzy zagadnienia. a. struktura osobowości jakkolwiek człowiek jest indywiduum, tzn. tworzy pewną całość, już od czasów starożytności wyróżniano w jego wnętrzu określone części psych. w poszukiwaniach tych wyodrębniamy dwa kierunki: (at) psychikę można postrzegać jako wewn. strukturę podzieloną na kilka poziomów. arystoteles np. wyróżnia poziomy duszy: wegetatywny (roślinny), zmysłowy (zwierzęcy) oraz duchowy, który odpowiada wprowadzonemu przez homera pojęciu duszy astralnej, trwającej przez jakiś czas po śmierci we wspomnieniach żyjących. (a2) inne kierunki zakładają indywidualną jedność osoby ludzkiej, ale opisują ją jako strukturę „kontrastową", poprzez którą jedni ludzie odróżniają się od innych. kontynuator arystotelesa, teofrast, wyróżniał np. 30 typów ludzi (rozdz. i1/3). wspólcześnie, wg hfrrmtanna (1985), bardziej rozpowszechniony jest podzial na zwolenników teorii cech oraz „interakcjonistów" (teoretyków sytuacji). b. indywiduacja drugie formułowane w przeszlości pytanie brzmi: od czego zależy psychika? już w starożytności ludzie próbowali na nie odpowiedzieć, poszukując jej indywidualnych uwarunkowań. w antycznej wiedzy o duszy można wyróżnić kilka poglądów na naturę człowieka: człowiek jako igraszka losu, jako obraz boga (stworzony na obraz i podobieństwo boga), jako zoon politikon (zwierzę polit.) lub jako część natury. te wyobrażenia na temat człowieka przeksztalciły się na pocz. ery nowożytnej w próby poznania char. człowieka. wczesna charakterologia staraia się uchwycić istotę człowieka. wspólcześnie cel ten jest jednak uważany za nie do zrealizowania i dlatego przedmiotem badań stał się związek jednostki z otoczeniem (system relacji człowiek - środowisko). badacze starają się ocenić, czy jest on stabilny, czy labilny. nauka o czlowieku i jego związkach z otoczeniem wyodrębnia 3 podst. zależności: (1) pod względem fiz. jednostka jest zdeterminowana przez własną cielesność. (3) pod względem spod. podlega ciąglemu wpływowi swoich bliskich i dalszego otoczenia. (4) indywidualne dążeniajednostki można różnie wyjaśniać: jako zależne od sil transcendentalnych lub jako samodzielny rozwój, budowa własnego stylu życia i sposobu rozwiązywania konfliktów. przy badaniu osobowości (s. 275-277) wydaje się użyteczne ocenianie 3 jej wymiarów: niepowtarzalności (unikalności), kongruencji, czyli spójności (równowagi przy przemianach) i godności (nastawienia na wartości). odzwierciedlają one zarówno wielowymiarowość, jak i integralność człowieka. c. czynniki mobilizujące jednostkę trzecie zasadnicze pytanie dotyczy mobilizacji: „co wprawia czlowieka w ruch'?". daremne byłoby tu poszukiwanie jednej formuły, a poniższe próby odpowiedzi na to pytanie uzupełniają się lub częściowo rywalizują ze sobą: (1) energia (podst. siła psych., np. „sila ego"). (3) instynkt (mobilizacja genetyczna, m.in. nieświadome popędy). (4) orientacja (odruchy i zwracanie uwagi na środowisko, otoczenie). (5) dziedziczenie (odziedziczona gotowość reakcji podczas pewnych „okresów wrażliwości"). (6) entelechia (w starożytności oznaczała ukierunkowanie na cel, współcześnie jest rozumiana jako samorealizacja). (7) gromadzenie doświadczeń (ciągłe uczenie się). (8) motywacja (różnorodne teorie motywacji, od s. 279). (9) socjalizacja (utrwalanie się nawyków społ. i budowanie wspólnoty). (10) kognityx,izacja (uzyskiwanie psych. samoświadomości i tworzenie idei przewodnich życia). (i1) homeostaza (płynna równowaga psychofizyczna). jeśli wyobrazimy sobie wszystkie możliwe relacje tylko pomiędzy tymi gł. czynnikami mobilizującymi człowieka, zrozumiałe staną się ograniczenia ścisłego opisu ilościowego.266 xiii psychologia osobowości 12. teorie z dziedziny nauk przyrodniczych a ewolucja ukladu nerwowego b. zachowai,... __:uc<kowe b psychologia biologiczna dt wzórpaekainictwanerwowego cz owiek zdanie 2 zdanie 1 klaudi~~~ lest śmiertelny zdanie końcowe d2 sylogizm d psychocybernetyka ct system jednomodalny gp przekaz rytmiczny g3 system analogowy system bimodalny system cyfrowy p3 wykres frekwencji i amplitudy dy badanie fizjologii przeryć xiii psychologia osobowości 12. teorie z dziedziny nauk przyrodniczych 267 wielość koncepcji osobowości jest konieczna, gdyż poj. teoria nie mogłaby wyczerpująco opisać bogactwa zm. osobowościowych. teorie wywodzące się z nauk przyr., w odróżnieniu od tych, które zostaną omówione dalej, kiadą nacisk na biol. podst. osobowości. a. ewolucja układu nerwowego (al) w trakcie ewolucji, od ok. pół mld lat, rozwijał się system nerwowy (v15). pierwsze komórki nerwowe powstawały, podobnie jak dzieje się to obecnie u embriona, z komórek ektodermy. najprostsze takie systemy to wiązki nerwowe podobne do tych, które występują u polipów słodkowodnych. pozwalają one tylko na niewielką motorykę (ruchy mięśni) i ograniczone reakcje zwrotne. (a2) następnym stopniem rozwojujest system przewodnictwa nerwowego w kształcie drabinki, występujący u płazińców. można tu wyodrębnić podwójny pień nerwowy, koncentrujący się w obszarze głowy w postaci obrączki okołoptzeiykowej, ipary zwojów mózgowych. (a3) stadium trzech blaszek (m.in. u ryb) jest zwiastunem dalszego rozwoju przodo-, tyłoi śródmózgowia. (aq) u wyższych kręgowców wykształcił się już mózg. (as) mózg człowieka przewyższa mózg zwierzęcy. 11 mld komórek nerwowych tworzy wysoko wyspecjalizowane obszary mózgu, a 384000 km włókien nerwowych składa się na bogate usieciowienie (szczególnie wyraźne w korze mózgowej), które umożliwia dynamiczne współdziałanie różnych funkcji mózgu. b. psychologia biologiczna (bt) stopniowe oddzielenie pongidów (małp człekokształtnych) od hominidów (człowiekowatych) zaczęło się przed ok. 9 mln i trwało 8 mln lat, aż do powstania współcz. ludzi (homo sapiens sapiens). wielokrotnie próbowano opisać proces wykształcenia gatunku ludzkiego na p(>dst. jakiejś określonej cechy (wielkość mózgu, wyprostowany chód, posługiwanie się ręką przystosowanie do środowiska, używanie narzędzi, wytworzenie mowy, generatywne przekazywanie doświadczeń itd.). prawdopodobnie jednak nie jeden czynnik, ale wspófoddzialywanietych ijeszcze wielu innych czynników zadecydowało o statusie człowieka. (b') to, jak długo trwały okresy ewolucji, widać wyraźnie na przykładzie narzędzi kamiennych. prawie dwa mln lat temu człowiek zaczął używać kamienia, aby usprawnić trochę posługiwanie się ręką. natomiast dla człowieka z cromagnon, żyjącego 300001at [emu, krzemień siużyłjużjako bardzo wyspecjalizowane narzędzie. (b3) na skutek gromadzenia doświadczeń nadbudowane formy zachow. przesłaniają u człowiekapierwotny program zachow. instynktownych, np, w przeszłości typowe było zachow. ucieczkowe przed niebezpiecznymi zwierzęta mi, dzisiaj natomiast dużo ważniejszą rolę odgrywają lęki obezpieczeństwo spoi. c. neuropsychologia od pocz. xix w. biol. podst. psychiki zaczęła być identyfikowana z działaniem mózgu. ponieważjednak mózgi są w znacznym stopniu do siebie podobne, trudno jedynie na podst. ich budowy wyjaśnić różnice osobowości. dziś wiadomo, że połączenia komórek nerwowych dojrzewają późno. właściwie przez całe życie mogą one podlegać zmianom, co od strony biol. indywidualizuje pracę mózgu (v/1). (c) pierwotne systemy nerwowe były unimoda~ne, tzn. przekaz odbywał się tylko na drodze chem. dzięki rozrostowi wypustek komórek nerwowych (aksony sięgają 1 m długości, a komórki nerwowe mogą mieć do tys. połączeń) w całym, zmieniającym się systemie nerwowym, który pełni funkcję narządu kierującego, impuls nerwowy może przebiegać dwoma drogami (bimodalnie) - elektr. i chem. (c) przekazywanie sygnału zachodzi na 2 sposoby: rytmicznie (elektr. przekaźnictwo impulsu) ifiguralnie (ze zm. połączeniami chem., które umożliwiają adaptację i wybiórczość). (c3) rytmiczne przekazywanie kodów można porównać do przekaźnictwa analogowego, natomiast wybiórczy przekaz figuralny jest bardziej podobny do przekaźnictwa cyfrowego. d. psychocybernetyka psychocybernetyka stanowi część cybernetyki, która jest nauką o systemach kontrolnych i komunikacji. (d i) jeden z dwóch opisanych wyżej rodzajów przekaźnictwa, a mianowicie cyfrowo-figuralny,można porównać do formalnych konstrukcji logicznych. (dz) sylogizm logiczny polega na stworzeniu figury formalnej: zdanie nr 1 (klaudiusz jest człowiekiem.), zdanie nr 2 (wszyscy ludzie są śmiertelni.)z tych dwóch zdań wynika zdanie nr 3 (klaudiuszjest śmiertelny). ta formalna struktura logiczna wskazuje na to, że racjonalna część psychiki funkcjonuje wg wzorów formalnych, co jest bliskie myśleniu asocjacyjnemu. współczesne jęz. komputerowe w podobny sposób przekazują inf. w systemie cyfrowym. funkcjonowanie emocjonalne jest natomiast bliższe rytmicznym wzorom pobudzeniowym (jak w starszych komputerach analogowych). (d3) procesy na poziomie neuronalnym i psych. mozna badać, posiugując się wykresami mierzącymi frekwencję i amplitudę (takimi jak w analizie szeregów fouriera). (dq) przy badaniu przeżyć mierzymy reakcje fizjol. związane z określonym stanem psych., wykorzystując wiedzę o neuronach. takie postępowanie naukowo-przyr. pozwala w nowy sposób spojrzeć na problem relacji duszy iciała (v/1).268 xiii psychologia osobowości 13. teorie socjologiczne b środowisko (milieu) ct relacje c wspólnota (comm~) d normy a2 kontakt na odległość xiii psychologia osobowości 13. teorie socjologiczne 269 człowiek jako jednostka jest w znacznym stopniu ukształtowany przez kontekst, w jakim żyje, czyli przez warunki towarzyszące jego dawnym i obecnym relacjom z ludźmi. zdanie to jest kwintesencją teorii spoi., które stanowią następną obszerną grupę teorii (p. zasada interakcji, m[schei„ 1973) wyjaśniających indywidualne właściwości człowieka. a. więź dla małego dziecka intensywne przeżycie kontaktu z matką lub inną bliską mu osobą jest rozstrzygające dla jego późniejszego rozwoju. na pocz. dziecko żyje w obrębie jednorodnej rzeczywistości, nierozdzielonej na przedmiot i podmiot. ren6 srttz mówi o fazie ,niewyodrębnionego przedmiotu" u noworodków i niemowląt, z której przechodzą przez „etap obiektu", osiągając rozdzielenie „podmiotu od przedmiotu". jest rzeczą zrozumiałą, że te wczesne fazy mają decydujące znaczenie dla podst. równowagi psych. w tym introwertywnym stanie dziecko przeżywa lub traci podst. zaufanie, które stanowi bazę dalszej budowy zaufania do siebie i innych. aby mogio osiągnąć ten stan podst. zaufania, osoba znacząca musi być zdolna do utrzymania bliskiego, empatycznego kontaktu, który zapewni dziecku „ciepło gniazda". równie ważne dla samorozwoju jest stopniowe, z czasem narastające rozluźnianie bliskiego kontaktu, podczas którego dziecko odczuwa mimo oddalenia godne zaufania wsparcie. zachowanie mające na celu tworzenie więzi (bonding) można przedstawić jako dlugą linę (kontakt na odlegloś i łączącą nas z innymi ludźmi, dzięki której dajemy sobie wzajemnie wsparcie i ochronę. więź ta powinna od dzieciństwa rozszerzać się stopniowo również na większe jednostki społ., czujemy się np. przywiązani do szkolnych przyjaciół, do ojczyzny czy do idealów, które tworzą część naszego ja'. b. środowisko (milieu) wczesnodziecięce środowisko, jako całość naturalnych i społ. doświadczeń, tworzy bazę wyjściową (level) decydującą o wielkości późniejszych wzlotów i upadków oraz kształtuje społ. oczekiwania dot. stylu życia, np. przejawiające się w dekoracji mieszkania. te zinternalizowane formy przystosowania i asymilacji, przypuszczalnie najczęściej nieświadome, kształtują nadzieje, oczekiwania lub obawy dot. utrzymania wiasnych standardów życia. c• wspólnota (communitas) od starożytności wspólnota (communitas) uchodzi za podst. ukierunkowującą rozwój jednostki: ,,pierwszymi owocami studiów filoz. są: zmyst wspólnotowości, przyzwoitość i poczucie przynależności".(seneka) ponieważ wspólnoty przybierają różne formy, ich wpływ na indywidualne wychowanie jest wielowymiarowy i wieloaspektowy. w zależności od rodzaju wspólnoty (rodzina, krewni, środowisko pracy, wspólnota mieszkaniowa, naród itd.) może ona wywierać różny wpływ, zarówno pozytywny, jak i negatywny. pozytywny wpływ może polegać na: pomaganiu jednostce w pełnieniu określonych ról spoi. (np. roli lidera), dostarczaniu różnorodnych doświadczeń, przeżyć, np. w grupie zabawowej, wspólnota może uczynić jednostkę silniejszą, niż gdyby była sama, może też wspierać i przyspieszać proces społ. przystosowania. natomiast wpływy negatywne wspólnoty: mogą hamować (tlumić) indywidualny rozwój jednostki. gdy zwierzchnicy nadużywają siły, sytuacja może wręcz stać się nie do wytrzymania. przywileje niszczą sprawiedliwość społ. tworzenie klik (koterii) zwiększa prawdopodobieństwo konfliktów. w wielkich wspólnotach powstają sprzeczności i konflikty interesów, które zagrażają całej ludzkości. wspólnota oddziałuje na jednostkę na dwa sposoby. (ct) wpływa na char. relacji pomiędzy członkami. rozróżnia się stosunki praw w1~ (ausiliare), oparte na wzajemnym wsparciu, i konfrontacyjne, prowadzące do kłótni. (c2) wpływa na porządek we wspólnocie. tu można rozróżnić tendencje egalitaryzujące wyrównujące różnice, i tendencje elityzujące wyraźnie dzielące i różnicujące wspólnotę. d. normy jak widać z dotychczasowego opisu, wspólnota wyciska na jednostce piętno. jeszcze silniej dzieje się to na skutek tego, że wspólnota sprawuje kontrolę za pośrednictwem wielu niepisanych zasad. wyróżniamy następujące sposoby asymilacji norm: przyjęcie normy w zależności od pozycji spoi. (podporządkowanie się lub narzucanie zasad), wg roli (zachow. dopasowane do roli społ.), normy sytuacyjne (uwarunkowane sytuacją), wpływ określonego momentu czasowego (np. moda typowa dla epoki), związane z miejscem (np. pobytu), związane z treścią inf. (np. tabu, zakaz poruszania określonego tematu), zasady moralne (np. reguły przyzwoitości). akceptując normy, członkowie danej społ. stają się coraz bardziej do siebie podobni, aż w końcu może powstać w niej stan harmonii, charakt. się tym, że podobieństwo do innychjest uważane za atrakcyjne, a brak podobieństw (regulowanych przez normy) może być postrzegany jako coś złego. taki stan świadczy o konsensusie ts zakresie reguł. w niektórych subkulturach regułą może być brak norm, obserwujemy wówczas konsensus w zakresie „braku norm".270 xiii psychologia osobowości 14. teorie humanistyczne b interpretacja semiotyczna ct potaebaobjaśnień c ideologiczne ukierunkowanie xiii psychologia osobowości / 4. teorie humanistyczne 271 „nam, psychologom humanist., jest po prostu przykro, gdy ps. traktuje ludzi jak większe białe szczury lub powolniejszy komputer" pisai j.t. bucextal w 1967. od zapoczątkowanego wówczas „przełomu pozn."osobowość byla badana w kontekście nauk humanist. z naciskiem na wymiar psych. samosterowności (autodeterminacji). a. teorie humanistyczne do reprezentatywnej grupy psychologów hutnanist. należą m.in:. a. maslow, ch. bi hler, v.e. franxl, c. rocers, e.h. erik.son, r. mav, a. ellis, a. koestler, f.s. perls, e. goffman, e. fromm, a. lazarus, e. berne, g. kellv, j.b. rotter. przedmiotem ich zainteresowań jest przede wszystkim trudne zagadnienie radzenia sobie człowieka z samym sobą. (ai) doświadczanie samego siebie jest związane z pytaniem: „kim jestem?". najpóźniej w okresie młodości wiele osób próbuje zrozumieć samych siebie, zastanawiając się nad swoimi cechami osobistymi i instr. (pojęcia pokrewne: autorefleksja, wyrażanie siebie, atrybucja do `ja', samokontrola). co ciekawe, koncentracja na sobie i oderwanie od siebie zmieniają się komplementarnie, jak w taoistycznym symbolu yin-yang, który składa się z uzupełniających się połówek (przedstawiciele tego kierunku ps. pozostają często pod wpływem filozofii wschodu). (a q) według niektórych autorów nieodłączną cec 4 człowieka jest samorozwój (ch. btihler). zdaniem erixsona powstawaniu pierwotnego zaufania towarzyszy autonomia osobista i postawa charakt. się nonkonformistyczną inicjatywą. (a3) samookreślenie (samoemancypacja) charakt. osiąganie dorosłości i polega na wytworzeniu nastawienia pozn. w odniesieniu do samego siebie oraz na dążeniu do samowychowania. pierwsze stadium opiera się na autokrytyce, która wprowadza równowagę pomiędzy `ja' jako podmiotem a `ja' jako obiektem (w. james) oraz pomiędzy idealnym i rzeczywistym obrazem samego siebie (c. rogers). następne stadium to samoorganizacja `ja' (planowanie indywidualne, instruowanie siebie i tworzenie obrazu wiasnego życia, a. maslow), która buduje cele życiowe. pewność siebie oznacza odporność na zranienia w niebezpiecznych sytuacjach wewn. lub zewn. (a4) samoaktuagzacja prowadzi do osobowościowej dojrzałości, rozszerzając konceptualizację 'ia' o 3 wymiary (v.g. raimy): wrażliwość (otwartość wobec nowych doświadczeń), oparcie sil na wlasnym doświadczeniu, dystans (samokontrola). w ps. humanist. te 4 aspekty (doświadczenie ja', samorozwój, samookreślenie i samoaktualizacja) są nierozdzielne. b. interpretacja semiotyczna prawdopodobnie najbardziej owocną teorią nauk humanist. xx w. jest semiotyka (nauka o znakach iznaczeniu),zapoczątkowana przez g. fregego w 1892. obejmuje ona 4 działy, które znajdują zastosowanie również w opisie osobowości (i1/4). (b i) syntaktyka opisuje zbiór znaków (np. lit.) i jego strukturę. dla osobowości w podobny sposób zostaje określona możliwość zakodowania (codability) indywidualnego zbioru cech. (b2) pragmatyka zwraca uwagę na stosunek pomiędzy znakiem i jego użytkownikiem (np. zecerem czy drukarzem). w przypadku badania osobowości chodzi o interpretację cech i określenie celów działania człowieka. (b3) sygmatyka opisuje możliwość dostosowania znaków do sytuacji (np. to samo urwisko może zostać przedstawione zupełnie odmiennie na różnych znakach drogowych) w zależności od sity przekazu i osobistych umiejętności ekspresji. (b4) semantyka zajmuje się właściwym znaczeniem znaku: np. podkowa jako symbol szczęścia lub gołąbek noego jako symbol pokoju. jeśli chodzi o osobowość, można tu zaliczyć duchowe dążenia i ideały, charakt. dla konkr. osoby. semiotyczny system interpretacyjny może siużyć do budowy cybernet. schematu połączeń, charakt. konkr. osobę. c. ideologiczne ukierunkowanie pojęcie ,metapoznania" (flavell, 1979) oznacza przekonania na temat świata, które różnicują poszczeg. ludzi między sobą. (ci) potrzeba objaśnień zmienia się w zależności od człowieka. wiele sytuacji (jak np. przypadkowe zdarzenia albo niezwykle zjawiska niebieskie) budzi potrzebę transcendentalnych wyjaśnień - albo w formie tradycyjnych uzasadnień światopoglądowych, albo samodzielnych poglądów, budowanych na bazie własnego doświadczenia. (c1) samo wyjaśnienie czasem nie wystarcza, czfowiek ma poczucie, że jest wezwany do zaangażowania, które pozwoli mu znaleźć sens życia. szczególnie miody człowiek szuka często sam lub w kręgu rówieśników możliwości, które pozwoliłyby mu na realizację „wyższego" życiowego dążenia (ekspansji lub odróżnienia się od innych). pojęcie bezwarunkowego zaangażowania sączy w sobie wielość moralnych inicjatyw i dzialań, które stawiają człowiekowi wyższe wymagania i tym samym zwiększają wartość jego życia. całkowity brak takich światopoglądowych motywów może prowadzić do dezorientacji izaburzeń psych.272 xiii psychologia osobowości 15. teorie należące do psychologii głębi xiii psychologia osobowości / s. teorie należące do psychologii glębi 273 czwarta grupa teorii określa osobowość, odwolując się do nieuświadomionych popędów. łatwo byłoby opisać te teorie, gdyby istniał tylko jeden pogląd na temat „nieświadomości". nieświadomość można jednak rozumieć jako calościowy system kategorii psych. (instancji), oddzielony od świadomości, lub widzieć ją jako piynną, integralną część skiadową świadomości. można wyróżnić 5 rodzajów funkcji z obszaru nieświadomości: funkcje podświadome (poza progami percepcyjnymi), niezauważone (nawet jeśli odczute, to nie zapamiętane), instynktowne (niemożliwe do uświadomienia), przedświadome (niedojrzale lub niepoznawalne na skutek upośledzenia), nawykowe (zachow. przyjęte bez świadomych procesów pozn.). pomimo różnic teorie należące do ps. glębi jednoczy przekonanie, że człowiekiem kieruje przede wszystkim jego nieuświadomione wnętrze. a. model iastancialny w teorii psychoanalizy zygmunt freud rozwinął model 3 instancji (poziomów) osobowości (xx12, ai): id reprezentuje stronę popędową osobowości; ego reprezentuje interesy calej osobowości, może być „opanowane przez narcystyczne libido"; superego, instancja krytykująca i kierunkująca, powstaje przez przejęcie rodzicielskich nakazów i zakazów. według freuda stosunkowo macy udział świadomej percepcji wskazuje na to, że obszar nieświadomy jest o wiele większy niż świadomy. b. jedność dynamiczna karol gusrnw jung skonstruowai (1936) model pięter nieświadomości. według niego zewn. warstwą osobowości, dostępną poznaniu jest persona. człowiek ma 4 podst. funkcje psych. tworzące dynamiczną jedność (myślenie, uczucia, intuicję, wrażenia) i wykorzystując je, może uzyskać częściowe poznanie zawsze „ciemnego", zakrytego wnętrza. jung dzieli nieświadomość na indywidualną, która jest dostępna poznaniu, i kolektywną, która nigdy nie staje się świadoma. do ponadindywidualnej, kolektywnej nieświadomości należą ogólne wyobrażenia (praobrazy - archetypy) animusa (wyobrażenie mężczyzny) u kobiet i animy (wyobrażenie kobiety) u mężczyzn. c. schemat życia centralne miejsce w ps indywidualnej alfreda adlera zajmuje pojęcie kompensacji. jednostka „przychodzi na świat", w którym wszy'cy są od niej silniejsi. przez swoją słabość zależność społ. i mniejszą silę fiz.) jest ona zmuszona w trudzie, kompensacyjnie wywalczać pozycję spoi. amer podkreśla, że zrozumieć człowieka oznacza zrozumieć stawiane sobie przez niego cele, które nazywa schematem wiasnego życia. podstawowe cele i postawy życiowe ksztaitują się w dzieciństwie, są więc często nieuświadomione. jako ogólny cel życia adler przypisuje ludziom dążenie do przewagi nad innymi. d. uwolnienie jaźni choć neoanalityczne kierunki ps. głębi w dużym stopniu różnią się między sobą, nieomal powszechnie się podkreśla, że w porównaniu z freudem silniej uwzględniają funkcję ego. już jego córka anna freud uzupeiniła liczbę moiliwych mechanizmów obronnych `ja' (xx/3, a). autorzy tacy jak v e. frnnkl, karen horney, w reich, e. fromm, h. kohut jeszcze bardziej dowartościowują aktywną rolę ego (jaźni) wobec różnorodnych zagrożeń. fraxxl podkreśla rolę „odnajdywania sensu". hornev eksponuje analizę jaźni. reich podkreśla znaczenie wzmocnienia chaz. fromm kiadzie nacisk na pokonanie „lęku przed wolnością". kohut koncentruje się na ,wtómej autonomii" i rozwoju ego. propozycje te mają na celu uwolnienie ego z zależności od nieświadomości. e. analiza egzystencjalna niektóre szkoty ps. głębi (l. btnswanger, v.v. weizsacker, m. boss) pozostają pod wpływem egzystencjalizmu, wg którego bycie cziowieka w świecie (dasein) wyprzedza „bycie w swojej istocie" (sosein). w takiej perspektywie człowiek zostaje „wrzucony" w relacje ze światem. w zależności od momentu życia napotyka typowe przeszkody (problemy), które musi pokonywać - zajmuje się nimi analiza egzystencjalna: brak samodzielności dziecka, nacisk na osiągnięcia w wieku szkolnym, obciążenie człowieka dorosiego pracą i życiem, obciążenie człowieka starego spowodowane chorobami. f. analiza `ja' nowsze szkoty ps. głębi (grinker, gedo, tolpin, erikson i in.) wychodzą od wspólnego wszystkim ludziom rozróżnienia na `ja' idealne i `ja' realne wyobrażenia na temat samego siebie nie są obiektywne i podlegają zniekształceniom dwóch rodzajów: ja' idealne może się nadmiemie rozrosnąć w stosunku do `ja' realnego (narcystyczne „samozakochanie") lub następuje dyfuzja, podczas której rozmywa się wyobrażenie wiasnej osoby i `ja' realne nie daje się wówczas wyodrębnić.274 xiii psychologia osobowości 16. badania ilościowe e-a pomiary obiektywne bt hierarchiczn) b wymiary czynnikowe c o ut~~ ct schemat topc c kwantyfikacja topologiczna xiii psychologia osobowości / 6. badania ilościowe jak można badać osobowość? poglądy na ten temat nie są zgodne. osobowości nie można zobaczyć (widzimy tylko zachow. i ekspresję pani x lub pana y). aby poznać osobowość, trzeba najpierw stworzyć konstrukt, koncepcję osoby x lub y albo koncepcję człowieka w ogóle. w tym celu należy przyjąc kilka (często nieuświadomionych, zawartych implicite) założeń - hipotez. oto trzy najważniejsze kategorie użyteczne do opisu osobowosct: niepowtarzalność - każdy jest mniej lub bardziej wyjątkowy; spójność - człowiek nie tylko ma zawsze to samo ciało, ale też zachowuje się przez dłuższy czas we względnie podobny sposób i pomimo zmian jest rozpoznawalny dzięki typowym dla siebie reakcjom; godność - każdy ma nie tylko określone zalety, ale i wady, a mimo to jako osoba może być wartościowy i szanowany. trudno jest zachować równowagę pomiędzy doświadczaną realnością i przemyślaną interpretacją. jedni psychologowie są bardziej skionni do badania możliwych do uchwycenia treści i przeprowadzają badania ilościowe (p. dalej). inni, zainteresowani tworzeniem konstruktów, przeprowadzają badania jakościowe (xiii/7). a. pomiary obiektywne jeśli chodzi o ciało, to obiektywne pomiary nie stanowią problemu. w ramach dziedziny nazywanej ergonomią (xx112) przeprowadza się takie podst. pomiary, aby jak najlepiej dopasować do siebie człowieka i maszynę (wzajemne dostosowanie). u badając np., czy uchwyt (rękojeść) jest rze dostosowany, wykonujemy kilka pomiarów ręki. (az) istnieje wiele obiektywnych met. testowych, pozwalających na ocenę wielkości osiągnięć. i tak np. test kropek - tapping-test (test knox-cube) bada indywidualne tempo pracy. za pomocą miękkiego olówka należy w czasie 6 sek. postawić prawą i lewą ręką jak najwięcej kropek, jedna obok drugiej. tabl. (meili, 1963) pokazuje średnie wyniki mężczyzn (m) i kobiet (k). b• wymiary czynnikowe jednak pomiary osiągnięć tylko zapoczątkowaiy badania ilościowe. badacze osobowości uwzględniają wspomniane wcześniej założenia, szczególnie zaś drugie (spójnośc), poszukując odpowiedzi na pytanie, jaki element w reakcjach nie podlega zmianom i jest stabilny. ibl) na niskim poziomie modelu hierarchicznego specyf. reakcje nie są jeszcze zanadto sta~ilne, np. tapping - kropkowanie (al) zależy d zmęczenia, nastawienia (pozytywnego lub )cgatywnego), oczekiwań i innych uwarunko wań. inaczej jest już przy reakcjach nawykowych (przyzwyczajeniach), które wykazują większą stabilność i cechują daną osobę w sposób bardziej trwały. (bz) aby to indywidualne nacechowanie uczynic jeszcze bardziej widocznym, należy zastosować w badaniu ilościowym analizę czynnikową (iv/7). polega ona na poszukiwaniu w wyrokach cech wspólnych, które w dwóch etapach powinny prowadzić od czynników podst. do konstrukcji czynników drugiego stopnia (drugiego rzędu). w swoich licznych pracach r.b. cattell (od 1946) rozwinął model osobowości, który obejmuje 21 uniwersalnych czynników (i niversal indeks - ui). dzięki temu za pomocą licznych obiektywnych testów można obecnie ustalić indywidualny profil osobowości. jedno z zadań w teście cattella polega na pisaniu dyktanda od przodu i od tyłu. wynik zapisujemy w postaci ilorazu czasu pisania w przód i w tyi. w tym przykładzie wysoki iloraz wskazuje na czynniki 23 i 33: wysoką regresję (s. 401) oraz równowagę w normie. c. kwantyfikacja topologiczna krok dalej idzie ps. topologiczna albo wektorowa, której twórcą byi kurt lewin (1935, 1967). według niego ps. została zmuszona do właściwej kwantyfikacji nie tylko „przez zastosowania pojęć czasowych, lecz także przestrzennych". (ci) przestrzennie określona definicja człowieka opiera się na mat. równaniu: zachow. (z) jest funkcją (f) sytuacji (sn) lub funkcją zarówno osoby (o), jak i środowiska (ś). lewtn podaje jako przykład: „opis osoby nie podlegającej przymusowi: peryferyczne części (p) obszaru wewnątrzosobowego (wo) są dla świata zewn. (s) iatwo dostępne; wewnątrzosobowy obszar (wo) działa natomiast dowolnie na motorykę (obszar m). granice (g) pomiędzy tymi obszarami zmieniają się pod wpływem nacisku. zmiany (ruchy) sil pola są m.in. określone przez poziom wymagań (ze strony o - osoby) lub char. wyzwania stawianego przez środowisko (ś) jednostce (o). osoby (o) jak i otoczenie (ś) oddziałują wzajemnie na siebie, przyciągając się i odpychając. ten model topologiczny zbudowany jest na 3-stopniowym podziale osobowości, który zostai przyjęty przez lewina, oraz na quasi-fizykalnych związkach przestrzennych z otoczeniem. (cz) na przykładzie gry w tenisa można łatwo zaobserwować (dzięki zapisywaniu wyników gry), jak z upływem czasu i przy ograniczeniach przestrzennych ut zachodzą ilościowe zmiany pola, czyli zmiany w relacji pomiędzy graczami.276 xiii psychologia osobowości 17. badania jakościowe • interpretacia szczegółowa interpretacja calosciowa p dychotomie b style reagowania c systemy światopogladowe (3) ryp kompensacyjny altruista pragmatyk (4) ryp kauzatywny egoista indyferentny xiii psychologia osobowości / 7. badania jakościowe w badaniach ilościowych (xiii/6) wyróżniamy 3 kategorie użyteczne do opisu osobowości (niepowtarzalność, spójność, godność), koncentrując się na moiliwości dokonywania pomiarów liczbowych. z reguły lepiej udaje się to pyry badaniu za pomocą 2 pierwszych kategorii. badania jakościowe bardziej przydają się do opisu (o char. otwartym) indywidualnych wartości (3. kategoria) na bazie ogólnych modeli. przy takim podejściu można się ograniczyć do opisów poj. przypadków lub wielu ocen pewnego wzoru zachow. pożyteczne jest rozpoczęcie badań od prostych modeli dychotomicznych - przeciwstawiających pewne grupy cech, np. style zachow. czy systemy światopoglądowe, nim przejdzie się do modeli bardziej ziozonych. a. dychotomie w historii ps. miało miejsce wiele prób podzielenia ludzi na 2 grupy na podst. cechy uważane] za podst. fryderyk schiller (w 1779 obronił pracę doktorską z ps.) zaproponował klasyfikację osobowości w oparciu o dychotomię „naiwny - sentymentalny" (spontaniczność versus kontrola). inny rodzaj dychotomii wprowadził k.g. juxc (1931): introwersja ekstrawersja (skierowanie do wewnątrz albo na zewnątrz). h.a. witxp7 (1962) wprowadzil podział „zależność od pola -niezależność od pola" (silna lub słaba podatność na wpływy otoczenia). szeroko znany jest dychotomiczny podział ludzi na „typ racjonalny - typ emocjonalny". tablica przedstawia mniej znaną dychotomię stosowaną do klasyfikacji osobowości. już a. binst (1903) wprowadził, a później e.r. jaensch przejął od niego (1929) dychotomię „całościowy - szczegółowy", dzieląc ludzi na tych, którzy bardziej się interesują ujęciem całościowym i tych, którzy bardziej zwracają uwagę na drobne szczegóły. obrazek wieloznaczny (pochodzący z testu fantazji sandera) możne być interpretowany w sposób całościowy lub szczegółowy, np. jako grupa figur (interpretacja szczegółowa) lub też jako czaszka zwierzęcia (interpretacja cało;ciowa). b. style reagowania ?odział na 2 klasy jest mało dokładny i z tego )owodu uczeni próbują tworzyć bardziej szczegółowe kategorie. opisując ludzkie za%w., konstruują bogatszy zestaw kategorii np. różne style wychowania). podgrupa stylu achow. dzieli się wtedy na style reakcji (rozuniane jako uśrednione zachow. w pewnej okrelonej sytuacji). ako przykład badania stylu reakcji można poać eksper., w którym studenci uczelni sporto"j mieli za zadanie wykonywać ćwiczenie ekspanderem tak skonstruowanym, że ekspeymentator mógi manipulować sukcesem lub orażką uczestników i obserwować ich reakcje. na podstawie tego badania można określić różne typy reakcji na porażki: (i) poszukiwanie winy w sobie (typ intrapunitywny); (3) poszukiwanie winnego na zewnątrz (typ ekstrapunitywny); (4) antycypacja porażki, której jednocześnie towarzyszy próba obrócenia jej w żart (typ kompensacyjny); (5) rzeczowe poszukiwanie przyczyn porażki (typ kauzatywny). dwa pierwsze typy reakcji szczególnie wyrażnie widać przy reakcji na sytuacje konfliktowe. jeśli ktoś spowodował ciężki wypadek, może zareagować depresyjnie i nigdy więcej nie chcieć jeździć samochodem lub na odwrót zbagatelizować wypadek i starać się zepchnąć część winy na ofiarę. reakcja kompensacyjna i przyczynowa występuje częściej, gdy nie ma możliwości uniknięcia konsekwencji porażki. stylami reagowania zajmują się również teorie atrybucji (xiii/14, b). c. systemy światopoglądowe wielu teoretyków nie wierzy, że poglądy na życie mogą być budowane małymi krokami na bazie doświadczeń. uważają oni wręcz, że najpierw tworzą się ogólne nastawienia, które wpływają na to, jak człowiek postrzega konkr. sytuacje. badacze tej orientacji starają się również poznać głęboko ukryte systemy światopoglądowe. oto przykład takiego badania. pewna bajka la foxtatne'n opowiada o beduinie, który wszystkie bagaże nakiadał na swojego osła, podczas gdy koń szedi swobodnie i nie musiai niczego dźwigać. skutek tego był taki, że osioł był już tak zmęczony, że koń musiai dźwigać i ciężary, i osła. w badaniu opuszcza się morał bajki i prosi się osobę badaną, aby z tej niejednoznacznej sytuacji wyciągnęła wiasne wnioski światopoglądowe. można wyodrę...
sashakiev500