G.P.Landow_Hipertekst_a_teoria_krytyczna.pdf

George P. Landow

Hipertekst a teoria krytyczna

Tekstualna otwartość

Jacques Derrida, podobnie jak Roland Barthes, Foucault i Michaił Bachtin,

w dalszym ciągu używa takich pojęć jak „link” („liaisons”), „internet”

(„zoile”), „web” („toile”) „sieć” („network”) czy „splatający się” („s'y

tissent”), które wręcz domagają się hipertekstualizacji. Jednakże w przeci-

wieństwie do Barthes'a, podkreślającego pisalny tekst wraz z jego nieline-

arnością, Derrida kładzie nacisk na tekstualną otwartość, intertekstualność

oraz irrelewancję rozróżnienia na zawartość oraz otoczenie danego tekstu.

Owe podkreślenia jawią się ze szczególną klarownością, gdy stwierdza on,

że „jak każdy inny, tekst «Platona» nie mógłby nie zostać włączony, przy-

najmniej w wirtualny, dynamiczny, pośredni sposób, w obszar tworzący

system języka greckiego” 1 . W istocie Derrida opisuje istniejące systemy

hipertekstualne, w których ramach aktywny czytelnik w procesie eksplo-

racji tekstu, jego badania może odwołać się do słowników z morfologiczną

analizą, łączących pojedyncze słowa w kognaty, ich derywacje czy przeci-

wieństwa. Ponownie to, co Derrida oraz inni krytycy opisują jako część

pozornie ekstrawaganckiego żądania pod adresem języka, okazuje się do-

kładnie opisywać nową ekonomię czytania i pisania z użyciem form raczej

wirtualnych niż fizycznych.

Derrida właściwie rozpoznaje (można by rzec - z góry), iż nowa,

bardziej wyzwolona, bogatsza forma tekstu, prawdziwsza w stosunku do

naszego potencjalnego doświadczenia, może nawet rzeczywistego, jeśli

nierozpoznanego, uzależniona jest od dyskretnych jednostek czytelni-

czych. Jak Derrida wyjaśnia w swoim dziele, które Gregory Ulmer określa

J. Derrida, Dissemination, Chicago 1981, s. 129.

> www.waip.com.pl >

]

214

ekrany piśmienności > hipertekst a teoria krytyczna >

215

mianem „fundamentalnego uogólnienia jego dorobku” 2 , istnieje również

„możliwość wyrwania znaczenia i cytatowego przeszczepienia - tkwiącą

w strukturze każdego znamienia, mówionego czy pisanego - która do tego

konstytuuje każdy znak w piśmie - przed i poza horyzontem komunikacji

semiolingwistycznej [...]. Każdy znak, językowy czy niejęzykowy, mówio-

ny czy pisany [...] może zostać zacytowany, umieszczony w cudzysłowie

[...]” 3 . Rezultatem, dla hipertekstu zasadniczym, owej cytatowości, roz-

dzielności jest fakt, że, jak dodaje Derrida, „może [on] oderwać się od

każdego kontekstu, który jest już dany, bez końca tworzyć nowe konteksty

niemożliwe do wypełnienia” 4 .

Derrida, podobnie jak Barthes, pod pojęciem tekstu rozumie dyskretne

jednostki czytelnicze. Derridiańska wizja tekstu odwołuje się do jego „me-

todologii dekompozycji” mogącej przekraczać ograniczenia filozofii. Ulmer

zauważa, że „organem tego nowego filozofemu są usta, które gryzą, prze-

żuwają i smakują [...]. Pierwszym krokiem w stronę dekompozycji jest

ugryzienie [bite]” 5 . Opisując tekst z punktu widzenia czegoś w rodzaju Bar-

thes'owskiej leksji, Derrida wyjaśnia w Glas, że „celem obecnej pracy oraz

jej stylu jest «mourceau»” 6 , co Ulmer tłumaczy jako „okruch, kawałek, ką-

sek, fragment; muzyczna kompozycja; przekąska; łyk” 7 . Owo „mourceau”,

dodaje Derrida, „pozostaje zawsze oderwane, jak sugeruje jego nazwa

(czego zatem nie zapominasz), zębami” 8 , zaś te, wyjaśnia Ulmer, odnoszą

się do „cudzysłowów, nawiasów kwadratowych i okrągłych: kiedy frag-

ment jest cytowany (wstawiany w cudzysłów), efekt przypomina zwolnie-

nie uścisku bądź uchwytu kontekstu sprawującego kontrolę” 9 .

Odruchowe sięganie Derridy po jakiś sposób dający możliwość uznania

trybu, w jakim tekst funkcjonuje w druku - ostatecznie jest on zagorzałym

zwolennikiem języka pisanego przed mówionym - odsłania stanowisko,

a być może i dylemat, myśliciela pracującego z drukiem i mającego świado-

mość jego ograniczeń, lecz pomimo swej wybitności niezdolnego do kro-

czenia ścieżką rozumowania wykraczającego poza własną „mentalite”. Jak

pokazuje doświadczenie hipertekstu, Derrida sięga po nowy rodzaj tekstu:

opisuje go, komplementuje, lecz może go przedstawić jedynie w formie

planu - w tym wypadku interpunkcji - powiązanej z konkretnym rodzajem

pisma. Jak twierdzą marksiści, myśl jest wynikiem działania sił i zasad

produkcji, a zatem, jak to się okaże, nieliczni marksiści bądź osoby o mark-

sistowskich poglądach bezpośrednio mierzą się z najważniejszym trybem

literackiej produkcji - tym, który uzależniony był od techne pisma i druku.

Z nacisku Derridy na nieciągłość wywodzi się koncepcja hipertekstu

jako ogromnego zbioru, który nazywam „metatekstem”, a który Nelson

określa mianem „docuverse”. Derrida stosuje pojęcie „zbioru” w odniesie-

niu do kina, które postrzega jako rywala i alternatywę dla druku. Ulmer

zwraca uwagę, że „gram lub ślad uposaża «lingwistykę» w kolaż/mon-

G.L. Ulmer, Applied Grammatology: Post(e)-Pedagogy from Jacques Derrida tojoseph Beuys,

Baltimore 1985, s. 58.

J. Derrida, Sygnatura, zdarzenie, kontekst, przel. J. Margański [w:] tenże, Marginesy

filozofii, przeł. A. Dziadek, J. Margański, R Pieniążek, Warszawa 2002, s. 391-392.

Tamże.

G.L. Ulmer, Applied Grammatology..., s. 57.

J. Derrida, Glas, Paris 1974, s. 135.

G.L. Ulmer, Applied Grammatology..., s. 57.

J. Derrida, Glas..., s. 135.

G.L. Ulmer, Applied Grammatology..., s. 58.

0 G.L. Ulmer, Applied Grammatology..., s. 267.

1 J. Derrida, Różnią, przel. J. Margański [w:] tenże, Marginesy filozofii..., s. 30.

> www.waip.com.pl>

taż” 1 0 i przywołuje stosowanie przez Derridę pojęcia „wiązki”: „[...] Słowo

wiązka wydaje się odpowiedniejsze, ponieważ pozwala podkreślić, iż ta-

kie połączenie ma zawikłaną strukturę splotu, plecionki, w której można

wyodrębnić różne wątki i rozmaite kierunki sensu - lub sił - i która zara-

zem zawsze może powiązać ze sobą kolejne” 11 . Kontynuując instynktowne

rozważania Derridy na temat hipertekstu, warto podkreślić uznanie przez

niego faktu, iż tekstualność na kształt montażu wyznacza bądź wysuwa na

plan pierwszy proces pisania, odrzucając przez to złudną przejrzystość.

216

ekrany piśmienności > hipertekst a teoria krytyczna >

217

Hipertekst i intertektualność

potencjalnie nieskończoną grę powiązań” 13 . Morgan znakomicie opisuje

podstawowe implikacje hipertekstualnej (i hipermedialnej) intertek-

stualności: tego typu otwarcie, wyzwolenie ku tworzeniu i odbiorowi

wzajemnych powiązań z pewnością ma miejsce. Tym niemniej, chociaż

hipertekstuałna intertekstualność zdaje się dewaluować historyczny czy

jakikolwiek inny redukcjonizm, to w żaden sposób nie powstrzymuje

ona zainteresowanych lekturą pod kątem autora bądź tradycji. Studia nad

hipertekstem oraz jego krytyka, poczynając od intermediów i programu

HyperCard, a na blogach kończąc, pokazują, że hipertekst niekoniecznie

odciąga uwagę od tego rodzaju podejścia. Tym, co wydaje się najbardziej

interesujące w związku z hipertekstem, nie jest fakt, że może on spełniać

określone postulaty krytyki strukturalistycznej i poststrukturalistycznej,

lecz że dostarcza wielu narzędzi do ich testowania.

Hipertekst, będący zasadniczo systemem intertekstualnym, posiada zdol-

ność wzmacniania intertekstualności w sposób, w jaki nie posiada tego

wydrukowany tekst. Akademickie teksty i książki proponują oczywisty

przykład hipertekstualności explicite w formie nieelektronicznej. Odwrot-

nie, jakiekolwiek dzieło literackie (które z punktu widzenia wywodu

i myślowego skrótu arbitralnie uważam za przynależne do literatury

„wysokiej”, wykładanej i czytanej na uczelniach) oferuje przykład hi-

pertekstu implicite w formie nieelektronicznej. Posłużmy się przykładem

Ulissesa Jamesa Joyce'a. Jeśli spojrzeć, powiedzmy, na fragment z Nauzyką,

w której Bloom obserwuje Gerty McDowell na plaży, można zauważyć,

że tekst Joyce'a „napomyka” czy „odnosi się” (pojęcia, których zazwyczaj

używamy) do wielu innych tekstów bądź zjawisk, które można traktować

jako teksty, włączając w to fragment o Nauzyce z Odysei, reklamy i arty-

kuły zamieszczone w pismach kobiecych wypełniające i stymulujące myśli

Gerty, fakty na temat współczesnego Dublina i kościoła katolickiego oraz

materiał odnoszący się do innych fragmentów w powieści. Hipertekstuałna

prezentacja powieści łączy tę część nie tylko z fragmentami wspomnianymi

wcześniej, lecz również z innymi dziełami w karierze Joyce'a, opracowa-

niami krytycznymi i wariantami tekstualnymi. W tym wypadku hipertekst

oczywistymi czyni (niekoniecznie w sposób nachalny) łączące się z tek-

stem fragmenty postrzegane przez wykształconego czytelnika.

Thais Morgan sugeruje, że intertekstualność „jako strukturalna analiza

tekstów w odniesieniu do większego systemu praktyk znaczących bądź

wykorzystania znaków w kulturze” 1 2 przenosi uwagę z triady autor-dzieło-

tradycja ku triadzie tekst-dyskurs-kultura. Dokonując tego, „intertekstual-

ność zamienia ewolucyjny model historii literatury w model strukturalny

bądź synchroniczny, jako system znaków. Najważniejszym efektem owej

strategicznej zmiany jest wyzwolenie tekstu literackiego z psychologicz-

nego, socjologicznego i historycznego determinizmu, otwarcie go na

Hipertekstualność i wielogłosowość

Próbując wyobrazić sobie doświadczenie czytania i pisania wynikające

z (oraz w ramach) tej nowej formy tekstu, należałoby oddać sprawie-

dliwość temu, co Michaił Bachtin napisał o dialogowej, polifonicznej,

wielogłosowej powieści: „W dziele jego [Dostojewskiego] mamy do czy-

nienia nie z mnóstwem charakterów i losów w całościowym obiektywnym

świecie ukazanym poprzez całościową świadomość autora: występuje tu

właśnie mnogość równorzędnych świadomości wraz z ich światami,

a wszystkie, zachowując swoją niespójną odrębność, układają się w całość

pewnego zdarzenia” 14 . Bachtinowski opis polifonicznej formy literackiej

przedstawia powieść Dostojewskiego jako hipertekstualną fikcję, w której

ramach poszczególne głosy przyjmują postać leksji.

Jeśli Derrida objaśnia hipertekstualność z punktu widzenia „kęsa” czy

„bitu”, to Bachtin objaśnia ją z punktu widzenia jej własnego życia i siły

- jej wcielenia czy urzeczywistnienia pod postacią głosu, punktu widzenia

Tamże.

1 4 M. Bachtin, Problemy poetyki Dostojewskiego, przeł. N. Modzełewska, Warszawa 1970,

T.E. Morgan, Is There an lntertext in This Text?: Literary and Interdisciplinary Approaches

to Intertextuality, „American Journal of Semiotics" 1985, 3, s. 1-2.

s. 11.

> www.waip.com.pl>

218 ekrany piśmienności > hipertekst a teoria krytyczna >

219

lub rozmowy w stylu Rorty'ego 15 . A zatem, według Bachtina, w powieści

Dostojewskiego „nie ma [...] elementów przedstawionych z pozycji nie-

zaangażowanego «trzeciego». W strukturze powieści ten niezaangażowany

«trzeci» w niczym się nie ujawnia. Nie znajdzie się dla niego miejsca ani

w kompozycji, ani w strefie myślowej” 16 . Z punktu widzenia hipertekstual-

ności wskazuje to na istotną cechę owego medium informacji: kompletny

czytany-pisany hipertekst (w postaci blogów oraz intermediów) odrzuca

tyranię pojedynczego głosu. Pozostaje zawsze wydestylowany ze zbioro-

wego doświadczenia chwilowej koncentracji, z akurat czytanych leksji oraz

bezustannie tworzącej się narracji na szlaku czytelniczej ścieżki.

dla czytelnika lub pisarza, oznacza to również, że korzystający z hipertekstu

przekształca w danej chwili swoje zainteresowanie w de facto zasadę organi-

zującą (bądź centrum) dla własnych dociekań. Doświadczenie hipertekstu

jako systemu nieskończenie decentrowanego i recentrowanego wynika czę-

ściowo z faktu, że przekształca on każdy dokument posiadający więcej niż

jeden link w zmienne centrum, prowizoryczną mapę okolicy, którą można

się posługiwać, aby zorientować się i zdecydować, dokąd podążyć dalej.

Zachodnia kultura wyobrażała sobie pseudomagiczne wejścia do sie-

ciowej rzeczywistości jeszcze na długo przed rozwojem technologii kom-

puterowej. Biblijna typologia, odgrywająca tak istotną rolę w kulturze an-

gielskiej XVII i XVIII stulecia, stworzyła świętą historię pod kątem typów

i cieni Chrystusa oraz jego dyspensy. Stąd Mojżesz, występujący niezależ-

nie, istniał także jako Chrystus, który wypełnił i dopełnił treści proroctwa.

Jak dowodzą niezliczone kazania siedemnastowieczne i wiktoriańskie,

traktaty czy komentarze, jakakolwiek osoba, wydarzenie czy zjawisko

mogło funkcjonować jako sekretne wejście w złożoną semiotykę boskiego

planu zbawienia człowieka. Podobnie jak biblijna czcionka, pozwalająca

istotnym wydarzeniom i zjawiskom uczestniczyć jednocześnie na wielu

poziomach rzeczywistości lub w różnych jej odmianach, pojedyncza leksja

w nieunikniony sposób prowadzi do całej sieci powiązań. Zakładając, że

ewangelicki protestantyzm w Ameryce utrwala i poszerza ową tradycję

biblijnej egzegezy, nie dziwi odkrycie, iż jedne z pierwszych zastosowań

hipertekstu odnosiły się do Biblii i tradycji jej egzegezy 17 .

Leksje nie tylko działają niczym czcionki, ale stają się również Alefami

Borgesa, punktami w czasie zawierającymi wszystkie inne punkty, ponie-

waż z punktu widzenia każdej z nich można zobaczyć wszystko inne - jeśli

nawet nie jednocześnie, to przynajmniej z niewielkiego oddalenia, o jeden

lub dwa kroki dalej, szczególnie w wypadku systemów wyposażonych

w wyszukiwarkę tekstu. W przeciwieństwie do Alefa Jorge Luisa Borgesa,

Hipertekst i decentracja

Czytelnicy, poruszając się wśród sieci lub powiązań tekstu, bezustannie

przemieszczają centrum - a w rezultacie i organizującą zasadę - ich do-

ciekań i doświadczenia. Hipertekst, innymi słowy, generuje system nie-

skończenie recentrowany, którego tymczasowy punkt skupienia zależy od

czytelnika stającego się prawdziwie aktywnym czytelnikiem w kolejnym

znaczeniu tego słowa. Jedną z zasadniczych cech hipertekstu jest to, że jest

on zbiorem połączonych tekstów pozbawionych zasadniczej linii organiza-

cyjnej. Mówiąc inaczej, metatekst czy dokument - jednostka opisująca to,

co w technologii druku jest książką, dziełem bądź pojedynczym tekstem

- nie ma centrum. Chociaż brak takiego centrum może stwarzać problemy

5 Myślę tutaj o opisie Richarda Rorty'ego z Philosophy and the Mirror of Naturę

(Princeton 1979, s. 378) na temat budującej filozofii jako rozmowy: „Postrzeganie

podtrzymywania rozmowy jako wystarczającego celu filozofii, postrzeganie wiedzy

jako składającej się ze zdolności podtrzymania rozmowy - to jak postrzeganie

istot ludzkich niczym twórców nowych opisów, a nie jako istot, które można mieć

nadzieję opisać w dokładny sposób. Postrzeganie celu filozofii jako prawdy, a kon-

kretnie prawdy na temat warunków, które tworzą ostateczne wspólmierność dla

wszelkich ludzkich dociekań i działalności, jest postrzeganiem istot ludzkich raczej

jako przedmiotów, a nie podmiotów, jako istniejących en-soi (w sobie), aniżeli za-

równo pour-soi (dla siebie) i en-soi (w sobie), zarówno jako opisywane przedmioty,

jak i opisujące podmioty”. W znacznym stopniu Rorty może być postrzegany jako

filozof hipertekstualności.

1 6 M. Bachtin, Problemy poetyki Dostojewskiego..., s. 28-29.

7 Przykładowo GodSpeed Instant Search Program firmy Kingdom Age Software z San

Diego w Kalifornii oraz Dalłas Seminary CD-Word Project opary na Guide™, system

hipertekstu wypracowany przez OWL International (Office Workstations Limited),

zob. SJ. DeRose, Biblical Studies and Hypertext [w:] P Delany, G.P. Landów (red.),

Hypermedia anA.Litera.ry Studies, Cambridge 1991, s. 185-204.

> www.waip.com.pl >

220 § ekrany piśmienności > hipertekst a teoria krytyczna >

221

nie ma konieczności oglądania go z jednej witryny ani nie trzeba rozwalać

się na strychu, wspierając głowę na płóciennym worku 18 . Hipertekstualny

dokument staje się podróżującym Alefem.

Jak podkreśla Derrida w pracy Struktura, znak i gra w dyskursie nauk

humanistycznych, proces czy procedura, którą określa mianem decentracji,

odgrywa zasadniczą rolę w intelektualnej przemianie. Przykładowo stwier-

dza, że „[...] etnologia mogła się narodzić jako nauka dopiero w chwili,

gdy nastąpiła decentracja: w momencie, gdy kultura europejska - a wraz

z nią historia metafizyki i jej pojęć - uległa dyslokacji, została pozbawiona

swojego locus i zmuszona do tego, by przestać uważać się za kulturę refe-

rencyjną [culture of reference]” 19 . Derrida nie twierdzi, że intelektualne czy

ideologiczne centrum jest w jakimkolwiek stopniu złe, gdyż, jak wyjaśnia

w odpowiedzi na pytanie Serge'a Doubrovsky'ego, „nie twierdziłem, iż nie

ma centrum, że możemy sobie poradzić bez centrum. Jestem przekonany,

że centrum jest funkcją, a nie bytem - realną, ale funkcją. I ta funkcja jest

absolutnie niezbędna” 20 .

Wszystkie systemy hipertekstu umożliwiają indywidualnemu czytel-

nikowi dokonywanie wyboru własnego centrum badania i doświadcze-

nia. W praktyce zasada ta oznacza, że czytelnik nie pozostaje zamknięty

w jakimkolwiek rodzaju konkretnej organizacji czy hierarchii. Doświadcze-

nia z różnymi rodzajami hipertekstu pokazują, że dla tych, którzy organi-

zują sesję z punktu widzenia autorów - zaczynając, powiedzmy od Keatsa,

a na Tennysonie kończąc - system reprezentuje staroświeckie, tradycyjne

i na swój sposób dalej pożyteczne podejście od strony autora. Z drugiej

strony nic nie ogranicza czytelnika w takim sposobie działania i ci, któ-

rzy chcą badać wagę uogólnień dla danego okresu literackiego, mogą

organizować swoje sesje z punktu widzenia takich okresów, posługując

się wiktoriańskimi czy romantycznymi przekrojami jako punktami startu

lub punktami pośrednimi, podczas gdy inni mogą rozpoczynać od ideolo-

gicznych bądź krytycznych pojęć, takich jak feminizm czy powieść wikto-

riańska. W praktyce większość czytelników posługuje się „The Victorian

Web” 2 1 jako systemem skoncentrowanym na tekście, gdyż wykazują skłon-

ność do koncentrowania się na poszczególnych dziełach, co skutkuje tym,

że nawet wtedy, kiedy rozpoczynają sesję, szukając informacji na temat

konkretnego autora, spędzają najwięcej czasu nad leksjami poświęconymi

konkretnym tekstom, przemieszczając się od wiersza do wiersza (Laus

Veneris Swinburne'a i La Belle Dame Sans Merci Keatsa albo dziel skoncen-

trowanych na Ulissesie Joyce'a, Tennysona i Soyinki) oraz między wierszami

i tekstami informacyjnymi (Laus Veneris i pliki na temat rycerskości, rene-

sansu średniowiecza, dworskiej miłości, Wagnera itd.).

Hipertekst jako kłącze

Wkrótce po tym, kiedy rozpocząłem prowadzenie zajęć na temat hipertek-

stu i teorii krytycznej, Tom Meyer, student mojej pierwszej grupy, stwier-

dził, że Mille Plateaux Gilles'a Deleuze'a i Feliksa Guattariego powinno zna-

leźć się w „hipertekście”. Oczywiście ma rację. Każdy, biorąc pod uwagę ten

temat, musi prześledzić ich debatę na temat kłączy, płatów i nomadycznej

myśli z kilku oczywistych powodów, pośród których najbardziej oczywisty

jest ten, że przedstawiają oni Mille Plateaux jako drukowaną wersję proto-

hipertekstu. Ich tom, podobnie jak Gra w klasy Julio Cortazara, zaopatrzony

został w instrukcję lektury wedle określanych przez czytelnika porządków,

a zatem, jak to wyjaśnia Stuart Moulthrop, ich „książka-kłącze może być

sama postrzegana jako inkunabuł hipertekstu, [•••] zaprojektowany jako

matryca niezależnych, lecz krzyżujących się dyskursów zachęcających

czytelnika do wniknięcia w ich strukturę na chybił trafił 2 2 oraz czytania jej

1 8 Zob. J.L. Borges, Alef, przel. Z. Chądzyńska [w:] Alef, przel. Z. Chądzyńska,

A. Sobol-Jurczykowski, Warszawa 1972, s. 173-198.

J. Derrida, Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych, przel. M. Adamczyk,

„Pamiętnik Literacki” 1986, z. 2, s. 255.

2 0 Tenże, Structure, Sign and Play in the Discourse of the Human Science. [Discussion]

1 Zob. http://www.victrianweb.org.

[w:] R.A. Macksey, E. Donato (red.), The Structuralist Controversy: The Languages

of Criticism and the Sciences of Man, Baltimore 1972, s. 271 (w polskim przekładzie

z wydania z roku 1975 brak owej dyskusji).

2 S. Moulthrop, Rhizome and Resistance: Hypertext and the Dreams of a New Culture [w:]

G.E Landów (red.), Hyper/Text/Theory, Baltimore 1994, s. 300.

> www.waip.com.pl>

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: