PL Męclewska M. Piśmiennictwo polskie w XVII wieku o pieniądzu miedzianym.pdf

M. Męclewska, Piśmiennictwo polskie w XVII wieku o pieniądzu miedzianym

Marta Męclewska, Piśmiennictwo polskie w XVII wieku o pieniądzu

miedzianym, [w:] Moneta miedziana w Polsce. VII Sesja Numizmatyczna w

Nowej Soli , 3-4.X.1980, s. 69-73.

Po wyczerpującym omówieniu sytuacji monetarnej kraju przez prof. Żabińskiego czują .się

zwolniona od obowiązku rysowania tła, na którym rodziły się poglądy na potrzebą i funkcją pieniądza

miedzianego. Zresztą aż do czasu wybicia boratynek problem pieniądza miedzianego zajmował

marginalne miejsce. W rozlicznych pracach o pieniądzu, a i po zaprzestaniu emisji szelągów y. miedzi

pozostał w pamięci jako niesławny epizod i nie powrócił aż do połowy XVIII stulecia.

Miedź nie była traktowana jako kruszec szlachetny, mający siłę. oznaczania wartości towarów, jak

to się działo ze srebrem i złotem. Znany mi wyjątek stanowi wydany w 1641 roku przez nieznanego

autora „Summariusz umiarkowania monety starej z dzisiejszą", gdzie wywodząc pochodzenie

pieniądza autor kilkakrotnie podkreśla iż ,,z przodku handle odprawowały się miedzią, srebrem i

złotem ważonym, które pospolicie aurum, argentum, aes rude non signatum nazywano". I dalej

,,Moneta jest złoto, srebro i miedź bite albo stemplowane urzędownie''.

Zachowała się pamięć o polskich miedzianych monetach z XIV wieku — czego dowodem praca

Jana Keckerbarta „Sprawa redukcji pieniądza" wydana w 1627 roku w Gdańsku, przypominająca, że

sławny król Kazimierz za przykładem Czechów pierwszy zaczął w tym Królestwie opatrywać swymi

znakami miedź i srebro.

Zdecydowana większość pisarzy I połowy XVII wieku uznawała użyteczność miedzi jedynie jako

przysady do stopu srebra, Rzecz polegała tylko na tym, ile należało jej dodać. Niskopróbne monety

drobne — trudno tu o oznaczenie ścisłej granicy w skali łutowej — jeśli zawierały więcej miedzi niż

srebra, narażone były na pogardliwe epitety, l to niezależnie od tego, czy wartością nominalną

korespondowały z wyższymi nominałami, czy wyraźnie stanowiły pieniądz podwartościowy. Nie

pomagało tu bielenie „dealbacyja" — metoda uważana, za oszukańczą, bo sugerująca

lepszą niż w istocie próbę monet. Oczywiście w pieniądzu drobnym najostrzej odbijał się proces

dewaluacji pieniądza. Przyczynił się do tej złej opinii o drobnym pieniądzu również masowy napływ

obcych, mało wartościowych monet.

A przecież nikt nie wątpił w potrzebę bicia najdrobniejszego pieniądza, jednak do powszechnego

typowego zresztą nie tylko dla XVII wieku żądania, powrotu do pełnowartościowego pieniądza nie

przystawał oczywisty fakt, że najniższe nominały nie mogły być srebrne, jako zbyt wartościowe

Niewielu tylko pisarzy wyraźnie wypowiadało się za wypuszczeniem drobnej monety

podwartościowej z niskopróbnego srebra, a już do wyjątków należą głosy z I połowy XVII wieku

mówiące wprost o dopuszczalności miedzianej monety Mieli tu zawsze ci pisarze zastrzeżenie by nie

była to nadmierna produkcja. Zastrzeżenie z pewnością słuszne choćby w świetle znanej nam inflacji

szelężnej za Jana Kazimierza

Wracając do czasów przedboratynkowych, owa pogarda dla niskopróbnych monet przejawiała się

w takich określeniach, jak np cyt. za Wojciechem Gostkowskim, „Sposób, jakim góry złote, srebrne w

przezacnym Królestwie Polskim zepsowane naprawić" wyd 1622) ,Ludzie u nas nierozważni, że lada

monetę biorą, byle jedno jaki kęsek kotlinki był okrągły a pobielany a lada co na nim wydrukowano

choć w niej najmniej srebra nie będzie". Bardziej kwieciście pisał Szymon Starowolski iż „pospólstwu

zużelą (złą monetą) i kotliną płacą" Do łagodnych uznałabym

używane sformułowanie ,,skażenie srebra miedzią" (1604) Epitety znacznie się wzbogaciły w okresie

bora tynkowym że wspomnę słowa Jana Sobieskiego, pisane w 1667 roku „A co się plugastwa

szelągów i tymfów rozlazło, niepodobna i porachować" Padały określenia zaraza, szarańcza, infamia i

inne.

W l połowie XVII wieku spostrzec można, że niektórzy autorzy „monetę" uważają za

przeciwieństwo złota i srebra, talarów i dukatów np kupiec pruski pisze w 1635 roku. „Potym, gdy

talary wzgórę poszły dlatego że każdy woli chować takie srebro, które by miało w sobie dobroć

wewnętrzną i zewnętrzną, aniżeli monetę, przyszło do tego, że znowu innej monety narobiono, w.

której by więcej eszcze aniżeli w pierwszej miedzi było"

Nie widać w tym czasie jednomyślności co do jakości drobnej monety Zwolennicy

M. Męclewska, Piśmiennictwo polskie w XVII wieku o pieniądzu miedzianym

pełnowartościowego pieniądza (czyli redukcji) uważali, że miedź może być przydawana jedynie w

celu pokrycia wydatków menniczych (tu przypomnę, że tak również rozumował Mikołaj Kopernik)

Jasno wyłożył to Szymon Starowolski w 1625 roku ,Gdyż do srebra i złota taka tylko ma być

pośledniejszego metalu przysada dawana, która by tylko sumpt na

minicę łożony nadgradzała, a nie bogaciła mincarza Ostro podkreślano potrzebę ograniczoności

produkcji monet drobnych z dodatkiem miedzi miasta pruskie, jeszcze na początku XVII wieku

argumentowały że wybito zbyt dużą ilość drobnicy i że „drobna moneta złożona z groszy szelągów i

trzeciaków ogromnie się popsuła skutkiem nadmiernej domieszki miedzi' W dyskusji z 1604 roku

miasta, jasno wyłożyły czemu monetę pod wartościową uważają za szkodliwą , Co się zaś tyczę

propozycji Wielmożnych Panów Komisarzy do Jego Królewskiej Mości o biciu monet miedzianych,

Miasta Pruskie sądzą, iż skoro stanowi to nowość w tym Królestwie, przeto Rzeczpospolita bez tego

rodzaju pieniądza może się łatwo obejść po uregulowaniu spraw pieniężnych i ponownym

podporządkowaniu ich dawnym prawom. Przede wszystkim uważają, że istnienie tej miedzianej

monety byłoby nader niebezpieczne i mogłoby się łączyć z wielką stratą dla wszystkich ludzi. Należy

się bowiem obawiać by skutkiem zapału do bicia, pieniądz ten nie zalał Rzeczpospolitej jeśl z marki

miedzi kupionej za 3 gr ma się bić 84 monety po 3 obole, szacując je na 14 gr przeto jest rzeczą

oczywistą, że ten kto posiadałby takiej monety na 1400 złp, w rzeczy samej nie miałby więcej jak 300

zł majątku" Dyskusja ta pokazuje że były już w komisji menniczej na sejm w 1604 roku projekty

wybicia monet z czystej miedzi.

Rękopis anonimowego autora na sejm warszawski 1629 roku znów przynosi taki projekt, po raz

pierwszy znany w Polsce ,,z pierwszej .ręki" w którym piszący wykłada sposób ominięcia trudności,

zalecając wybicie pełnowartościowego pieniądza miedzianego' „A ponieważ że tak. wyniosła, cena i

złota i srebra zmniejszy srebrne pieniądze nad półtrzecia grosza (czyli l 1/2) być nie maga, a bez

drobniejszej monety ad usum pauperi być nie może, przeto rozumiemy za rzecz potrzebna, aby ta

drobna moneta to jest półgroszki szelągi, przykładem państw cudzoziemskich 7, samej tylko miedzi

bez żadnej commixti, jako sama potrzeba pokaże, według wartości miedzi zrobiona była" Podobnie,

ale już później, w 1645 roku pisał Szymon Starowolski „Aby szczyro-miedziane bez żadnego

pobielania, szelągi były kowane dla ubóstwa i dla kupowania drobnych rzeczy A tych szelągów ma

być 3 po staremu w teraźniejszy grosz, a 18 za grosz nowy któremu ma correspondere teraźniejszy

szóstak. Jednakże potrzeba w tych szelągach upatrzyć proporcją wagi, żeby więtsze były niżeli

teraźniejsze pobielane a swoją wielkością nadgradzały dealbację teraźniejszych szelągów z którymi by

miały iść aeąualiter" W 1650 roku wydano dalszą pracę Starowolskiego zapewne pisaną tuż przed

wprowadzeniem, w życie szelągów pełnowartościo-

wych właśnie w 1650 roku, gdzie pisarz dodał argument historyczny że ,,szelągi szczeromiedziane

(będą) jako kwatryny rzymskie"'

Racje zwolenników podwartościowego pieniądza albo z dużym dodatkiem miedzi, albo całkowicie

miedzianych, w l połowic XVII wieku sprowadzały się do. trzech

1) podawania przykładów z zagranicy np. gdańszczanin Jerzy Boemeln pisze około 1635 roku

„Drobną biją w wielu krajach poniżej wartości talara, a talar zachowuje dawną cenę", przypomina się

Włochy Wenecję i jak wspomniano nawet czasy starożytności;

2) racja dotyczy przyznania prawa do zysku menniczego — co szczególnie dobitnie wyłożył Jerzy

Boemeln, który podał nawet tabelaryczne wyliczenie zysków menniczych dla różnopróbnego srebra.

Wynika z tego, że zysk największy jest przy 2-łutowych monetach. Padł też argument, że srebro

mennicze jest zwykle 8-łutowe więc podwyższanie jakości niepotrzebnie podniesie koszta;

3) używano argumentacji ekonomicznej, szerszej to znów domena gdańszczan Henryk Freder w

1636 roku podkreśla potrzebę drobnego, małowartościowego pieniądza obiegowego, przeznaczonego

tylko na użytek wewnętrzny wybitego w ograniczonej ilości. Szerzej wątki ekonomiczne rozwija

Boemeln, który uważa, że drobna moneta nie może być bita z dobrego srebra, gdyż uległaby

wywozowi i wyważaniu, co dziś niepotrzebnie nazywamy segerowaniem Moneta taka jego zdaniem

nie ma wpływu na zwyżkę cen monet grubych, na co daje przykłady typu ,statystycznego"

Takie są rozważania wokół pieniądza miedzianego w 1. połowie XVII wieku za podsumowanie

niechaj posłuży przykład ewolucji myślowej u Szymona Staro wolskiego bardzo płodnego pisarza

politycznego, który musiał przecież ulegać aktualnym prądom. W ,,Votum o naprawie RP" z 1625

M. Męclewska, Piśmiennictwo polskie w XVII wieku o pieniądzu miedzianym

roku przeciwny jest miedzi ,A tę miedzianą minicę puścić za ortami śląskimi, co je teraz krzcicie

tułaczami" W ,.Dyskursie o monecie" z 1645 roku pisze co już wspomniano, o wybiciu

pełnowartościowego pieniądza miedzianego, a w „Reformacyi obyczajów polskich" z 1650 roku już

nawet pomija aspekt ich pełnowartościowości.

Najdojrzalsze w tym okresie wydają się rozważania Jerzego Boemelna o podwartościowej monecie

drobnej „monecie miedzianej, która jest przyjmowana i bynajmniej nie powoduje zwyżki cen, choć nie

osiąga czwartej części wartości Gdańszczanin ten — jako jeden z niewielu nie winił drobnej monety o

podra-

żanie grubego pieniądza, lecz przyczyny wzrostu cen widział w sferze handlu.

Sytuacja diametralnie zmieniła się, gdy wycieńczony skarb Królestwa zużytkował, projekty

wybicia monet przynoszących szybki i łatwy zysk szelągów miedzianych podwartościowych i

złotówek. Współcześni i potomni ocenili jak najgorzej te przedsięwzięcia i. do dziś ta zła opinia

funkcjonuje. Byli przecież i obrońcy pieniądza miedzianego, nawet w niewiele lat po burzy szelężnej

— do nich należy pisarz tej miary co Andrzej Maksymilian Fredro, W 1668 roku w „Militariach' 1 pisał

on. ,,W Wenecji drobniejszą monetę bije się z czystej miedzi i jest ona wygodna dla ludzi na

codzienny użytek, a dobrego srebra używa tylko na grubszą monetę" i dalej. „Powiedziałem, że

drobniejszą monetę należy bić z miedzi. Istnieje jednak niebezpieczeństwo, że sąsiedzi, nasyłając

niepostrzeżenie monetę z czystej miedzi, (np. Królestwo Szwedzkie za pośrednictwem towarów

inflanckich wyrządza nam tutaj szkody) i wymieniając u nas tę lichotę ściągną u. nas tę monetą, a

nawet kruszec srebrny Ale i na to jest rada Trzeba mianowicie zabronić używania monety miedzianej

inaczej jak w handlu przedmiotami codziennego użytku. 'Kiedy zaś dokonuje się jakiegoś

poważniejszego kupna czy sporządza się umowę, 3/4 wartości należy wyłożyć w złocie i srebrze,

czwartą część doliczyć w miedziakach. Poza tym, jeśli zloty pieniądz trzeba wymienić na drobniejszą

monetę, to powinno się W7.ią( za niego 3/4 w srebrnej monecie, 1/4 w miedzianej. 'Jakiż grzech

popełnia państwo, które nie kładzie kresu wzrastającym do olbrzymiej ilości miedzianym pieniądzom!

Dopiero potomność na własnej skórze o tym się przekona.

Potrzeba było zatem — bagatela spokoju w kraju, rozwiniętego handlu i ceł, sprawnej

administracji, dostosowanie pieniądza kruszcowego do stosunków europejskich, pełnej

wymienialności na pieniądz srebrny ograniczonej produkcji monet drobnych, w celu zapobieżenia

inflacji, by podwartościowy pieniądz miedziany funkcjonował ku pożytkowi kraju. Jest to konkluzja

która powstała ze złożenia postulatów XVII-wiecznych i nie sposób zaprzeczyć także dziś jej

słuszności.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: