bioterroryzm1.pdf

PRZEGL EPIDEMIOL 2001;55:379-86

Beata Puzanowska 1 , Agnieszka Czauż-Andrzejuk 2

BIOTERRORYZM

1 Klinika Obserwacyjno - Zakaźna Akademii Medycznej w Białymstoku

Kierownik: D. Prokopowicz

2 Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. K. Dłuskiego w Białymstoku

Dyrektor: H. Misiewicz

Mimo obowiązywania konwencji o broni biologicznej w wielu krajach

trwają badania nad wykorzystaniem czynników biologicznych jako środ

ków militarnych. Pod uwagę brane są najczęściej laseczki wąglika, wirusy

gorączek krwotocznych, ale także wirus ospy prawdziwej i inne. Lista

niebezpiecznych czynników stale rośnie. W licznych dyskusjach podczas

konferencji, na łamach prasy (nie tylko medycznej) pojawia się opinia,

że ataki bioterrorystyczne są realnym zagrożeniem współczesnych społe

czeństw.

Wiek XX obfitował w wiele konfliktów zbrojnych, w których podjęto próby wyko

rzystania tzw. broni niekonwencjonalnej. Już pod koniec XIX wieku dostrzegano realne

zagrożenie użycia trucizn w trakcie działań wojennych. W 1899 roku, a następnie

w 1907, sformułowano w Hadze zakaz ich stosowania w działaniach militarnych, co nie

zapobiegło użyciu broni chemicznej (chlor, gaz musztardowy) podczas I wojny świato

wej. Dostrzeżenie narastania wagi problemu zaowocowało Protokołem Genewskim

(1925), w którym rozszerzono listę substancji o środki biologiczne. Niestety przed

wybuchem II wojny światowej niewiele krajów ratyfikowało ten protokół. Wśród państw,

które nie podpisały porozumienia znalazły się: USA, Japonia, Związek Radziecki,

Wielka Brytania oraz Francja. Druga wojna światowa udowodniła, że zagrożenie użycia

środków biologicznych będzie narastało. W czasie wojny z Chinami Japonia prowa

dziła w Mandżurii badania u ludzi nad zastosowaniem laseczek wąglika i dżumy,

przecinkowców cholery, pałeczek duru brzusznego oraz toksyny botulinowej. Wielo

krotnie użyto laseczek dżumy w chińskich prowincjach (1). Badania japońskie nie były

zjawiskiem odosobnionym; także państwa alianckie (USA, Kanada i Wielka Brytania)

przygotowały bomby biologiczne z zarodnikami wąglika na wypadek ewentualnego

użycia broni biologicznej przez Niemcy i Japonię. Wraz z erą zimnej wojny zintensy

fikowano badania nad militarnymi środkami masowego rażenia. Sytuacja taka trwała

aż do 1969 roku, gdy posiadające różnorodny arsenał broni biologicznej Stany Zjed

noczone wystąpiły z jednostronną, przełomową deklaracją o zniszczeniu posiadanego

potencjału militarnego i zaprzestaniu dalszych badań. W ślad za USA poszły: Kanada,

Wielka Brytania oraz Szwecja. W 1972 roku na wniosek Rady Bezpieczeństwa Orga-

380

B Puzanowska, A Czauż-Andrzejuk

Nr 3

nizacji Narodów Zjednoczonych weszła w życie Konwencja o Broni Biologicznej, którą

podpisały 152 kraje (ratyfikowało ją 140 państw). Po raz pierwszy od II wojny światowej

całkowicie zabroniono badań, produkcji, przechowywania oraz rozprzestrzeniania środ

ków biologicznych. Wejście w życie konwencji niestety nie jest jednoznaczne z respek

towaniem jej postanowień, czego dowodem jest m.in. epidemia wąglika w kwietniu

i maju 1979 r. w Świerdłowsku, w czasie której zmarły 64 osoby (2). Wg ówczesnych

źródeł radzieckich zachorowanie wystąpiło po spożyciu zakażonego mięsa. Zanotowano

96 zachorowań, z czego u 79 osób obserwowano postać jelitową, u 17 skórną; 81%

chorych zmarło. Wygaśnięcie epidemii stało się możliwe dzięki zaszczepieniu 80% osób

z 59 - tysięcznej populacji w wieku od 18 do 55 lat zamieszkałej w okręgu narażonym

na zachorowanie. Wykorzystano żywą, bezotoczkową szczepionkę uzyskaną z form

przetrwalnikowych (STI). Kilka lat po tym tragicznym wydarzeniu źródła amerykańskie

podały, że patolodzy rosyjscy stwierdzili inhalacyjną drogę zakażenia laseczkami wągli

ka, co przeczyło wyjaśnieniom podanym w radzieckich mediach. W 1992 r. prezydent

Rosji Borys Jelcyn poinformował o wynikach dochodzenia KGB, które wykazało, iż

źródłem skażenia środowiska było wojskowe laboratorium opracowujące środki biolo

giczne. Nie podano jak doszło do rozprzestrzeniania się przetrwalników wąglika.

Kolejne dochodzenie zanegowało tę opinię. Dotychczas nie ma oficjalnych wyjaśnień

władz rosyjskich co było przyczyną wybuchu epidemii wąglika w Swierdłowsku (2). W

1992 roku Jelcyn przyznał także, że Związek Radziecki wielokrotnie łamał konwencję

o broni biologicznej badając m. in. wirusy gorączek krwotocznych oraz modyfikowane

genetycznie laseczki dżumy oporne na dostępne chemioterapeutyki (3). Nie jest to

przykład odosobniony. Aktualnie, wg źródeł amerykańskiego wywiadu, w Iraku prowa

dzone są badania nad bronią biologiczną. Wg Davisa (4) w 1995 r. w czasie wojny

w Zatoce Perskiej usiłowano wykorzystać laseczki wąglika, toksynę botulinową i afla-

toksyny. Już w 1990 r. - przed wybuchem konfliktu - amerykańskie agencje wywiadow

cze potwierdziły posiadanie przez Irak broni biologicznej. Przez 4 łata po zakończeniu

działań wojennych międzynarodowe inspekcje pokojowe ONZ nie wykrywały instytucji

produkujących broń biologiczną. Dopiero w 1995 r. uzyskanie szczegółowych dokumen

tów z rąk irakijskiego dysydenta generała Hussein Karnel Hassan pomogło w określe

niu zaawansowania technologii i potencjału biologicznego.

Podczas sympozjum w lutym 1999 r. w Arlington (Virginia, USA) 950 osób (m.in.

lekarzy, pracowników opieki medycznej, służb specjalnych, wojskowych i urzędników

rządowych) dyskutowało o problematyce zagrożeń bronią biologiczną oraz bioterroryz-

mem (5). W 2001 roku kolejna konferencja podsumowała zagrożenia oraz stopień

przygotowań na zagrożenia biologiczne. Zorganizowanie sympozjum o takiej tematyce

to z jednej strony przykład amerykańskiego trendu do wszechstronnego badania natury

każdego pojawiającego się zjawiska, ale też próba zrozumienia i kontroli czegoś, co

może stać się realnym zagrożeniem dla współczesnych społeczeństw. Fakty i zdarzenia

z lat dziewięćdziesiątych ostatniego stulecia zdają się potwierdzać istniejące obawy.

W okresie od października do grudnia 1998 r. w USA zgłoszono serię raportów

dotyczących zagrożenia atakami bioterrorystycznymi w formie listownej. Informacje te

dotarły do szpitali, urzędów i prywatnych przedsiębiorstw. Treść listów zawierała in

formacje o skażeniu zawartości koperty laseczkami wąglika. Wywołało to natychmias

tową reakcję lawinową w celu zapobieżenia rozprzestrzeniania się zakażeń i zachoro-

Nr 3

Bioterroryzm

381

wań na jedną z chorób zakaźnych o najwyższej śmiertelności. Zaangażowano w pre

wencję służby śledcze (FBI, policję), medyczne i techniczne. Wykonano dezynfekcję

sprzętu, dekontaminację ubrań, pomieszczeń, chemioprofilaktykę narażonych osób,

szczepienia, kwarantannę i badania mikrobiologiczne. Większość alarmów okazała się

mistyfikacją (6). Wg Kortepetera i Parkera (7) w latach 1990 - 1999 zanotowano

w USA ponad 990 alarmów bioterrorystycznych, z czego zdecydowana większość oka

zała się fałszywa, jednak na skutek użycia czynników biologicznych (rycyna, toksyna

botulinowa, Yersinia pestis, Bacillus anthracis) zmarło 10 osób. W 1984 r. w Dallas

(Oregon) zachorowało 750 osób na skutek skażenia barów sałatkowych pałeczkami

Salmonella typhimurium przez wyznawców religijnej sekty Rajneeshi (8). Nikt nie

zmarł, nikt nie wymagał hospitalizacji, ale epidemia potwierdziła jak łatwo skażenie

pożywienia może stać się zagrożeniem dużych grup ludności. Przykład użycia sarinu w

tokijskim metrze w marcu 1995 r. przez sektę Aum Shinrikyo i śmierć 12 osób dowodzi,

że w erze po zakończeniu zimnej wojny terroryzm jest ważnym problemem międzyna

rodowym, wymagającym zainteresowania i współpracy państw na całym świecie (9).

Lista środków biologicznych nie jest długa i obejmuje bakterie, pasożyty, wirusy

i toksyny, które były wielokrotnie używane w dziejach ludzkości. Dokładniejsze dane

o zagrażających czynnikach podano w tabelach (I, II, III) (7, 10, 11). Jeśli środki te

będą wykorzystane i skutecznie rozprzestrzenione mogą stanowić ogromne zagrożenie

dla narażonej populacji (7). Wg Amerykańskiego Departamentu Stanu, z siedmiu

państw sponsorujących międzynarodowy bioterroryzm, pięć posiada broń biologiczną

(Irak, Iran, Syria, Libia, Korea Północna). Wydaje się jednak, że informacje te mogą

być fragmentaryczne, oparte o grę wywiadów, a co za tym idzie nie w całości przezna

czone dla opinii publicznej. Ważnym aspektem rozprzestrzenienia substancji biolo

gicznych jest łatwość ich użycia przez duże organizacje bioterrorystyczne, ale też małe

grupy lub nawet pojedyncze osoby. Poparcie przez rządy umożliwia dostęp do badań

i całego zaplecza naukowego oraz skutecznych technologii rozprzestrzeniania.

Zdaniem Spertzela i wsp. (12) jako broń biologiczna może być wykorzystany

każdy środek, który przy skażeniu 100 km 2 powoduje śmiertelność przynajmniej

50% mieszkańców zagrożonego terenu. Istotne są porównania różnych czynników

mogących stanowić broń biologiczną. Wg Kortepetera i Parkera (7) rycyna wytwarzana

z rącznika pospolitego jest środkiem mało wydajnym - wymaga użycia co najmniej

8 ton substancji, co jest równoważne z 1 kg laseczek wąglika użytego w formie aerozolu

rozprzestrzenianego przez wiatr.

Cechami środków biologicznych warunkującymi ich skuteczność są:

— wysoka śmiertelność (np. wąglik - ok. 80%, gorączka krwotoczna Ebola - 76%);

— łatwość uzyskania i produkcji masowej;

— mała masa cząsteczek ułatwiająca dyspersję (1-5 mm) w formie aerozolu;

— możliwość zakażenia przez kontakt bezpośredni;

— brak skutecznego leczenia;

— brak szczepionki.

Obawa przed bioterroryzmem nie powinna być powodem do paniki lecz sprzyjać

rozwijaniu gotowości na taką ewentualność. W 1999 r. Stany Zjednoczone przeznaczyły

na ten cel 158 min dolarów. W 2000 r. zwiększono tę kwotę do 230 min dolarów (13).

W styczniu 1998 r. prezydent USA Clinton stwierdził, że należy być przygotowanym

382

B Puzanowska, A Czauż-Andrzejuk

Nr 3

nie tylko na broń masowego rażenia, ale też na realne zagrożenie nowymi chorobami

zakaźnymi (13). USA jest krajem, który obecnie jest najbardziej zaangażowany

w rozwój działań ochronnych przeciw atakom bioterrorystycznym (14). Trwają prace

nad wytworzeniem parasola ochronnego obejmującego nie tylko żołnierzy i służby

specjalne USA, ale także ludność cywilną. Podkreśla się przy tej okazji, że szczepionki

nie mogą być rozważane jako pierwsza i jedyna linia obrony (15). Może być niemoż

liwe wyprodukowanie w krótkim czasie od wystąpienia zagrożenia ilości szczepionki

potrzebnej do uodpornienia ludności. Wirus ospy prawdziwej może, poza laseczkami

wąglika, gwałtownie się rozprzestrzeniać w następstwie ataku bioterrorystycznego.

W związku z eradykacją ospy prawdziwej w świecie od 1980 r. zaprzestano szczepień

przeciw tej chorobie. Oficjalnie tylko dwa laboratoria w świecie dysponują zapasami

wirusa ospy do badań i produkcji szczepionki. Są to: Instytut Wirusologii w Nowosy

birsku i CDC w Atlancie. Światowe zapasy szczepionki przeciw ospie sięgają 50 mln

dawek, z czego 5-7 mln znajduje się w USA. Czy to wystarczy, jeśli ludność USA to

260 mln obywateli? Odpowiedź jest prosta - czas potrzebny do wyprodukowania

odpowiedniej ilości szczepionki może okazać się zbyt długi (16). W czerwcu 1999 r.

decyzją prezydenta USA po raz kolejny odroczono zniszczenie rezerw wirusa ospy

prawdziwej.

Jak istotne może być zagrożenie ospą ilustruje przykład epidemii w Jugosławii

z 1972 r.

W trakcie 9 tygodni trwania epidemii zanotowano 175 zachorowań, 35 osób zmarło.

Epidemia rozpoczęła się od pielgrzyma wyznania muzułmańskiego, który powrócił

z Mekki z gorączką (16). Wybuchła ona wśród populacji szczepionej przeciw tej cho

robie. Obecnie najwyżej 20% populacji świata posiada niewielki stopień odporności na

zakażenie (5). Użycie wirusa ospy prawdziwej może okazać się szybkim i wyjątkowo

skutecznym sposobem eksterminacji ludności. Do chwili obecnej żadna grupa przestęp

cza nie zastosowała wirusa ospy, ale ryzyko takie istnieje. Badania nad ospą, obok

wąglika, tularemii, gorączki Q, brucelozy, nosacizny i dżumy, były jedną z najpilniej

strzeżonych tajemnic zimnej wojny przez służby byłego Związku Radzieckiego. W ciągu

21 lat od podpisania konwencji o broni biologicznej Związek Radziecki stworzył

największy na świecie i najbardziej zaawansowany technologicznie program badań nad

bronią biologiczną. Odpowiedzialnym za całokształt był tzw. Biopreparat - instytucja

farmaceutyczna współpracująca niemal z wszystkimi wyższymi ministerstwami Rosji od

Akademii Nauk i Ministerstwa Zdrowia poczynając, a na KGB kończąc (17). Wyda

wałoby się, że wraz z upadkiem Związku Radzieckiego groźba użycia czynników bio

logicznych zmalała, ale Ken Alibek - jeden z kierowników byłego Biopreparatu -

twierdzi: „Niebezpieczeństwo ataku biologicznego w zasadzie wzrosło, ponieważ raz

zdobyta wiedza nie stanowi tajemnicy dla dyktatorskich reżimów i terrorystów. Posia

danie broni biologicznej nie jest ograniczone do dwubiegunowego świata z okresu

zimnej wojny. Dzisiaj mają do niej dostęp inni, tym bardziej, że jest tania i łatwa

w użyciu. Niewykluczone, że w nadchodzących latach zagrożenie ze strony takiej broni

stanie się problemem naszego codziennego życia" (17). Spostrzeżenie to jest tym

bardziej aktualne, że nie wiadomo co stało się z pracownikami Biopreparatu, którzy

po zakończeniu badań nad czynnikami biologicznymi „zniknęli" z kręgów naukowych.

Nr 3

Bioterroryzm

383

Domniemywa się, że mogą oni pracować w państwach popierających międzynarodowy

bioterroryzm.

Tabela I.

Klasyfikacja czynników biologicznych wg CDC (10)

Table I.

The critical biological agents according to CDC classification (10)

Kategoria

Czynniki

Bardzo łatwe rozprzestrzenianie

Zakażenie przez kontakt bezpośredni

Wysoka chorobotwórczość

Wysoka śmiertelność

Znaczny wpływ na zdrowie publiczne

Efekt psychologiczny (panika)

Niezbędna specjalne środki zapobiegawcze

Variola vera

Bacillus anthracis

Yersinia pestis

Clostridium botulinum toxin

Francisella tularensis

Filioviridae: Ebola, Marburg virus

Arenaviridae: Lassa, Junin virus

Łatwe rozprzestrzenianie

Dosyć wysoka chorobotwórczość

Niewielka śmiertelność

Niezbędna specjalne środki diagnostyczne

i nadzoru

Źródłem zakażenia woda lub pokarm

Coxiella burnetti

Brucella spp

Burkholderia mallei

Alphavirus

Ricin

Clostridium perfringens epsilon toxin

Staphylococcus aureus enterotoxin B

Salmonella spp

Shigella dysenteriae

Escherichia coli O157:H7

Vibrio cholerae

Cryptosporidium parvum

Łatwa dostępność

Łatwość produkcji

Wysoka chorobotwórczość

Wysoka śmiertelność

Znaczący wpływ na zdrowie publiczne

Niezbędne rozszerzone środki diagnostyczne

i zapobiegawcze

Nipahvirus

Hantavirus

Arboviridae

Flavivirus

Mycobacterium tuberculosis

Filioviridae: Ebola, Marburg i inne wirusy

gorączek krwotocznych

Preambuła postanowień Konwencji o zakazie, rozwoju, produkcji, składowaniu broni

biologicznej i jej zniszczeniu z 1972 r. brzmi: „Mając na uwadze dobro całej ludzkości,

dążyć będziemy do całkowitej eliminacji czynników bakteriologicznych oraz toksyn jako

środków bojowych. Jesteśmy przekonani, że ich stosowanie, powszechnie uważane za

odrażające, wymaga podjęcia wszelkich środków zmierzających do zminimalizowania

takiego ryzyka." Powyższe przykłady stałego łamania postanowień konwencji skłaniają

do refleksji, że środki obrony przed atakiem biologicznym, jakimi dysponujemy, są

absolutnie nieadekwatne do skali zagrożenia. Nie sposób przewidzieć miejsce, czas

zastosowania i rozprzestrzenienia broni biologicznej, więc powinno się rozwijać świa-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: