1. CHARAKTERYSTYKA PRZEDMIOTOWA PEDAGOGIKI
Pedagogia – zespół środków i metod wychowawczych stosowanych przez nauczycieli i wychowawców; nauczanie, wychowanie. Pedagogia to całość zabiegów wokół osoby wychowanka, to samo dzieło wychowywania, zespół czynności i umiejętności wychowawczych. Stąd pedagogia może być albo twórczym działaniem na dzieci i młodzież, płynący z talentu wychowawcy, albo rzemieślniczym naśladowaniem wzorów postępowania, zależnym od nabytej wprawy i rutyny. Termin „pedagogia” używano w języku polskim na początku XIX w. na oznaczenie wychowania dzieci; później jednak wprowadzono termin „pedagogika”, ustalając obok niego termin „wychowanie” i odrzucając „pedagogogię”.
Pedagogika – wiedza teoretyczna i praktyczna dotycząca wychowania i nauczania; świadoma i celowa działalność wychowawcza. Pedagogika jest więc nauką, której przedmiot stanowi sprawa praktycznej pedagogii wszelkiego rodzaju (sztuki i techniki wychowania), czyli wychowawczego prowadzenia dzieci, młodzieży oraz oddziaływania na rozwój ludzi dorosłych.
Pedagogika współczesna zachowuje swą historyczną nazwę (paidagogos – gr. = prowadzący chłopca), etymologicznie odnosząc się właściwie do wychowania dzieci. Obecnie jednak rozrosła się obejmując wszechstronny rozwój człowieka na przestrzeni całego życia (od dzieciństwa i młodości po dojrzałość i starość). Także w użyciu praktycznym występuje tradycyjna terminologia, posługująca się wyrazami przejętymi z języka potocznego, jak wychowanie, kształcenie i nauczanie. Pojęcia te są łatwe do użycia, ale trudne do zdefiniowania (ze względu na liczne skomplikowane stosunki międzyzakresowe). Tam, gdzie chodzi w wychowanie do odbioru czegoś lub wychowanie przez przeżywanie czegoś (np. muzyki), tam próbuje się używać wyrazu edukacja, np. edukacja filmowa. Z kolei termin pedagogizacja oznacza łączenie przedmiotów ogólnokształcących z problematyką pedagogiczną (działalność zmierzająca do szerzenia wiedzy i kultury pedagogicznej w społeczeństwie, zwłaszcza wśród rodziców); pedagogizacja studiów uniwersyteckich, pedagogizacja rodziców.
Pojęcie edukacji ma wiele znaczeń i sensów:
- w słownikach traktuje się ją jako „wychowanie, głównie pod względem umysłowym, jako wykształcenie, naukę” bądź jednoznacznie jako „wychowanie, wykształcenie”. Słowo to w swoim rdzeniu zawiera „wyprowadzenie” (łac. ex-duco – „wyprowadzam”), to znaczy wyprowadzenie „z jakiegoś stanu gorszego do lepszego i wyższego” (w tym przypadku „wyprowadzenie dziecka ze stanu natury i barbarzyństwa do stanu kultury”).
Biorąc pod uwagę kryterium genezy pojęć pedagogicznych, można wyróżnić pewne nazwy i znaczenie pierwotne, z których ukształtowała się nazwa i znaczenie współczesne. Przykłady tego typu pojęć:
ex duco - w jęz. łac. „wyprowadzam”
educare - w jęz. łac. „kształcić, wychowywać”
edukacja - współcześnie rozumiana jako kształcenie, wychowanie, opieka
wychowanie - w jęz. staropolskim znaczy zaopatrywanie, aprowizowanie
(chowanie)
wychowanie - we współczesnym rozumieniu oznacza pewien typ edukacji
(pojęcie ogólne)
(kształtowanie postaw) (nabywanie sprawności) (rozpoznawanie potrzeb)
intencjonalne ogólne sanitarna
nieintencjonalne zawodowe zdrowotna
Z punktu widzenia kryterium podmiotowego i przedmiotowego można wyróżnić edukację przedmiotową i podmiotową (autoedukację).
Kształcenie Samokształcenie
Wychowanie Samowychowanie
Nauczanie Uczenie się
Wyodrębnienie się różnych subdyscyplin i specjalizacji w obrębie pedagogiki związane jest m.in. z faktem przekształcania się i rozszerzania przedmiotu jej badań. Zmiana przedmiotu badań pedagogicznych następowała w związku z postępem wiedzy o człowieku i o świecie, w którym mieszka człowiek. O ile pierwotnie pedagogika zajmowała się odpowiedzią na pytanie: kim jest człowiek w świecie, w który żyje „tu i teraz” i w związku z tym podstawowym przesłaniem pedagogiki było dostosowanie człowieka do świata aktualnie istniejącego, to w czasach późniejszych stopniowo pojawiały się w jej obrębie pytania typu: kim ma być człowiek w perspektywie odległej i w związku z tym, do jakich wartości należy go wdrażać w prospektywnym programie rozwoju. Za sprawą optymistycznie formułowanych założeń filozofii materialistycznej (marksistowskiej, pragmatycznej) i idealistycznej (egzystencjalnej, personalistycznej) zaczęto coraz częściej stawiać pytanie typu: kim się człowiek staje pod wpływem działania i w związku z tym, jakie działania i w jakich warunkach ma on je podejmować, aby skutecznie realizować założone cele. Człowiek w tych trzech ujęciach badawczych rozpatrywany jest niejako oddzielnie w:
1) perspektywie empirycznej
2) perspektywie aksjologiczno-światopoglądowej
3) perspektywie prakseologicznej.
Pedagogika rzadko starała się rozpatrywać łącznie te trzy spojrzenia na człowieka. Tymczasem człowiek w rzeczywistości edukacyjnej przebywa równocześnie w:
- sferze faktów „tu i teraz”
- sferze działania
- sferze wartości.
Brak równoczesnego ujmowania tych trzech sfer, w których przebywa człowiek w rzeczywistości edukacyjnej, doprowadził do licznych antynomii oraz rozbieżnych, przeciwstawnych stanowisk. Antynomie te wzrosły na sile w warunkach załamania się dotychczas głoszonych prawd o człowieku i o świecie, w którym on mieszka. Zwłaszcza prawdy zapośredniczone w perspektywie aksjologiczno-światopoglądowej – ze względu na swoją z góry ustaloną, utrwaloną i narzuconą intencjonalność – są niebezpieczne dla rozwoju indywidualności ludzkiej. Dopiero zapośredniczenie w perspektywie empirycznej, prakseologicznej i aksjologiczno-światopoglądowej nurtów:
1) anarchistycznych (tzw. krytycznie zorientowanych)
2) synergetycznych (otwartych, burzliwych o dużej nieokreśloności)
3) fenomenologiczno-hermeneutycznych (neutralizujących kontekst przesądzeń aksjologiczno-światopoglądowych, biorących w nawias epistemologiczny dotychczasową wiedzę, odwołujących się do interpretacji i rozumienia)
stworzyło szansę naukowego rozwoju refleksji pedagogicznej. Współcześnie więc możliwości naukowego rozwoju pedagogiki upatruje się m.in. w neutralizacji światopoglądowej refleksji pedagogicznej, w jej względnej niezależności od aktualnej sytuacji aksjologiczno-światopoglądowej i tzw. przesądzeń ideologicznych.
Należy więc przyjąć, że pedagogika zajmuje się równocześnie:
- empirycznym wyjaśnianiem
dokonywania zmian w jednostce jako indywidulności ludzkiej, w perspektywie całożyciowej edukacji, z punktu widzenia źródeł i warunków ich zaistnienia oraz wartości nadających sens
- fenomenologiczno-hermeneutyczną interpretacją
- prakseologiczną skutecznością
Temu schematowi odpowiadają następujące dziedziny pedagogiki:
- pedagogika empiryczna, zajmująca się wyjaśnianiem zmian w jednostce w rzeczywistości edukacyjnej (celem nauk empirycznych w ogóle jest wyjaśnianie rzeczywistości);
- pedagogika hermeneutyczna, zajmująca się interpretacją zmian w jednostce z punktu widzenia wartości nadających im sens (celem nauk hermeneutycznych jest ujawnianie sensu badanych zjawisk);
- pedagogika prakseologiczna, zajmująca się skutecznością dokonywania zmian w jednostce (nauki prakseologiczne zajmują się skutecznością zmian).
Dziedzinę pedagogiki zajmującą się równoczesnym wyjaśnianiem, interpretacją i skutecznością dokonywania zmian w jednostce w perspektywie całożyciowej edukacji określa się mianem pedagogiki ogólnej.
Z punktu widzenia trzech sfer życia, w których przebywa człowiek w rzeczywistości edukacyjnej, można zatem wyróżnić empiryczne, prakseologiczne i hermeneutyczne kryterium klasyfikacji pojęć pedagogicznych. W ujęciu analitycznym przedstawia się to następująco:
Pedagogika Pedagogika Pedagogika
empiryczna prakseologiczna hermeneutyczna
kryterium kryterium kryterium
empiryczne prakseologiczne hermeneutyczne
(doświadczenie) (działanie) (rozumienie)
edukacja
jako opis i wyjaśnienie zmian w uczniu
jako skuteczne działanie zorientowane na dokonywanie zmian w uczniu
jako interpretacja i rozumienie sensu dokonywania zmian w uczniu
Można to wyrazić w zdaniu:
Edukacja, to symboliczna komunikacja między tym, CO JEST, CO STAJE SIĘ i CO MA BYĆ, wyrażona w języku:
- empirycznym (jako opis i wyjaśnienie zmian w uczniu)
- prakseologicznym ...
Kaacha91