JAN ANDRZEJ KŁOCZKOWSKI OP
„Między samotnością a wspólnotą”
ROZDZIAŁ I
SPÓR O RELIGIĘ
1.Czym jest religia?
1.1.Próby definicji
Kłoczowski mówi tu o problemie jakim jest ścisłe określenie, czym jest religia. Stanowi to przedmiot ostrych sporów między filozofami.
Wyróżnia dwa typy rozumienia religii:
1) zwraca uwagę przede wszystkim na przekazywaną przez tradycję mądrość dającą zbawienie
2) akcentuje więź z Absolutem
Dwuznaczne rozumienie religii pojawiło się już w starożytności, i tu:
1) Cyceron: religio od relegere - zbiór wierzeń i praktyk odnoszących się do Boga (bogów) a właściwy danemu narodowi; wierność tradycji
2) Laktacjusz: od religare – więź, osobisty związek człowieka z Bogiem.
Kłoczowski dotyka dalej problemu, stawia tezę mówiącą iż nie istnieje jedna religia, lecz wiele religii. Tak naprawdę istnieją tylko zróżnicowane tradycje religijne.
1.2. Religia a kultura
Tematem rozważań Kłoczowskiego będzie poszukiwanie religii w człowieku – co jest zrozumiałe dla rozważań filozofa. Poszukiwać będzie jej w człowieku, jako jednostce oraz w społeczeństwie. Przestrzeń międzyludzka jest możliwa dzięki kulturze, która jest systemem znaków i symboli umożliwiających porozumienie. Nie istnieje człowieczeństwo poza obszarem kultury. Tak, więc religię można znaleźć właśnie w owych znakach i symbolach, czyli w kulturze. Ludzie maja świadomość, że za pomocą tych znaków nawiązują kontakt z wymiarem pozaziemskim – boskim. System znaków religijnych jest obecny w kulturze i umożliwia powstanie więzi człowieka z Bogiem.
Wszystkie religie posiadają wspólne cechy. Dlatego też każda religia jest:
1) prawem – reguła życia przyjęta jako święta, bo objawiona
2) wspólnotą
3) drogą – pozwala przekroczyć człowiekowi ograniczoną jego skończoność i zjednoczyć się z Absolutem
Ważne jest, aby te wszystkie elementy występowały równocześnie.
2. Redukcjonizm w badaniach religii
2.1. Redukcjonistyczne uproszczenie
Redukcjonizm od re-duco, co oznacza upraszczanie, prowadzenie na powrót do punktu wyjścia. Proponuje rozumienie redukcji jako zabiegu badawczego, zmierzającego do wyjaśnienia danej rzeczywistości, sprowadzenia jej do postaci podstawowej.
Najprostszą postacią redukcjonizmu odnoszącego się do religii, jest oskarżenie jej o antropomorfizm – wizja Ojca w niebie, jakiego człowiek oczekuje na ziemi. Wyróżnia dwa typy redukcjonizmu:
1) poznawczy – nie neguje istnienia Boga, ale odrzuca religię jako drogę do prawdziwego poznania, gdyż zbyt wielką rolę pełnią w niej emocje nie pozwalające poznać swojego przedmiotu; religia jest pełnym błędów poznaniem Boga.
2) Ontyczny – negacja poznawczej wartości religii oraz istnienia Boga.
2.2. Redukcjonizm poznawczy, czyli religia jako „świadomość nieszczęśliwa”
Tutaj odnosi się do filozofii Hegla i jego sposóbu interpretacji religii.
Hegel (Oświecenie)
Rozum jako normatywny wykładnik ludzkiej natury. Odwołanie się Hegla do rozumu miało charakter epistemologiczny i aksjologiczny. Mowa jest tu o powstaniu koncepcji religii naturalnej, o bardzo prostych dogmatach:
1) uznanie Bytu Najwyższego
2) uznanie prawa naturalnego wspólnego dla wszystkich
3) uznanie nieśmiertelności duszy
Hegel uważał, że ludzki rozum ma prawo do osądzania religii.
Przed oświeceniem mowa była głównie o teodycei – usprawiedliwianiu Boga, natomiast później pojawia się pojęcie antropodycei – czyli usprawiedliwianiu człowieka, co jest głównym zajęciem filozofa.
Dalej jest mowa o Bogu Biblii, chrześcijan, który zdaniem Hegla pobłażliwie przygląda się ludzkim sprawom, jest okrutnikiem żądnym krwi (śmierć Jezusa Chrystusa), zadaje pytanie dlaczego religię tą uważa się za religię miłości?
Hegel wykracza w pojmowaniu religii po za czysty rozum. Człowieka należy otworzyć na wszelkie perspektywy rozwoju, również na te transcendentne. Tu następuje proces zmiany stosunku człowieka do Boga. Nie można nawiązać kontaktu z Bogiem w czysto uczuciowym akcie religijnym (skutkiem tego były np. wyprawy krzyżowe).
Religia jako postawa subiektywna i uczuciowa, podlega osądowi filozofii, która ją rozumie, natomiast religia nie rozumie filozofii, a siebie samą tylko na swoim poziomie.
Spinoza – jego filozofia jest klasycznym przykładem redukcjonizmu.
Filozof ten odmawia wartość poznawczą wszelkim religiom, wprowadzając na jej miejsce filozofię.
Uważa on, że wiara religijna znajduje się w obszarze najsłabszego poznania – mniemania, które jest tylko wyobrażeniem. Poznanie takie nie prowadzi do prawdy, która jest duchowa i niezmienna. Religia poddana wyobraźni, pozbawiona jest logosu, nie odsyła do żadnej rzeczywistości. Jej znaczenie jest czysto pragmatyczne. Wiara wymaga moralnych dogmatów, pobudzających ducha do posłuszeństwa. Dogmaty religijne zaś nie przynależą do prawdy, ale mają ogromny wpływ na postępowanie człowieka. Tylko filozofia może dać człowiekowi zbawienie.
2.3. Redukcjonizm ontyczny, czyli religia jako „świadomość fałszywa”
Bóg jest wytworem wyobraźni człowieka, a uznanie jego istnienia jest błędem poznawczym (nadal wg redukcjonizmu).
Klasyczny przykład – filozofia Feuerbacha:
Według niego teologia jest w rzeczywistości antropologią. Prawda ta może wyzwolić człowieka, gdyż obraz Boga uniemożliwia poznanie własnej istoty. W innym wypadku forma samopoznania człowieka jest fałszywa.
Dalej Kłoczowski pisze, że wg Feuerbacha jednostka jest ograniczona, natomiast cała ludzkość - jest wszechwiedząca. Pod figurą Boga, człowiek tak naprawdę czci własną istotę gatunkową, człowiek jako gatunek jest panem wszystkiego.
Religia jest nie tylko fałszem, ale i nieszczęściem. Czyni człowieka ułomnym, pozbawionym swojej własnej istoty, gdyż jest niewolnikiem Boga.
Chrześcijaństwo polega na subiektywnym i całkowicie pozarozumowym zawierzeniu Bogu, któremu to towarzyszy świadomość grzeszności i nędzy człowieka. Mówi ono, iż należy ogłosić, że to nie Bóg lecz człowiek stanowi prawdziwą istotę chrześcijaństwa. Należy wybrać między człowiekiem a Bogiem. Wybiera człowieka.
2.3.1.Mistrzowie podejrzeń – Karol Marks
Kłoczowski będzie rozwodził się tu głównie nad ateizmem w myśli Marksa.
Ateizm jest negacją Boga i tym samym negacją człowieka. Marks mówił, że wyznaje radykalną postać humanizmu, a nie ateizmu. Pragnął walczyć o człowieka a nie koncentrował się na walce z Bogiem. Marksizm jest więc humanizmem…
Kłoczowski filozofię Marksa określa „soteryzmem gnostyckim”. Od czasów Spinozy logos stał się narzędziem poznania oraz osiągnięciem samego zbawienia. Droga do tego zbawienia wiodła poprzez naprawę ludzkiego rozumu.
Historia stanowi retortę, w której powstaje nowy człowiek.
Praca pozwala natomiast zdobyć pełnię swojego bytu. Pojawia się świadomość człowieka, że swój byt zawdzięcza sobie samemu (ontologiczny ideał eschatologiczny – czyli tłumacząc na polski: wiedza człowieka, na temat tego iż nie stworzył go żaden Bóg, ale to on sam swoją pracą stworzył siebie i swój świat J).
„Ethos” marksizmu - jest to ethos radykalnego wyzwolenia człowieka spod władzy wyimaginowanej transcendencji (czyli Boga).
Następnie zadaje pytanie: kto ma być zbawiony, człowiek jako jednostka czy ogół ludzkości? Marks mówi, że człowiek jest gatunkiem, więc cały gatunek ludzki będzie zbawiony, dzięki nowym, rewolucyjnym stosunkom produkcji, kiedy nastąpi pojednanie jednostki z gatunkiem.
W ten oto sposób filozofia znajduje swoje dopełnienie w polityce…
2.3.2. Mistrzowie podejrzeń: Friedrich Nietzsche
Nietzsche jako drugi z mistrzów podejrzeń.
Uważał dotychczasowy ateizm za niekonsekwentny, gdyż nie zmieniał on świata ukształtowanego przez wpływ religii.
Dalej mowa jest o dualizmie świata: realny oraz zmysłowy.
Owy świat, ukształtowany przez religię jest widziany przez człowieka religijnego takim jakim chciałby, aby był – świat zgodny z naszymi oczekiwaniami.
Bóg miał być gwarantem ludzkiego bezpieczeństwa i widzenia owego świata z „bytem” i „dobrem”. Ta potrzeba religijna i moralna jest obecna u idealistów, „zrodzona w duszy niewolnika”.
Wg Nietzsche metafizyka jest iluzją, czyli błędem nieświadomym, i tym samym jest religia. Religia jest również obroną przed pesymizmem, przed uznaniem tragiczności świata, może dotrzeć do serc przeciętnych ludzi, jest pobożnym kłamstwem.
Człowiek religijny, to istota słaba, dziecinna. Natura człowieka posiada dwie strony: mocną i słabą.
Filozof uznał religię jako konieczny etap historycznego rozwoju człowieka.
Logika świata charakteryzuje się tym, że nie ma żadnej tablicy wartości, pokazującej dobro i zło. Nie ma żadnej prawdy, a rzeczywistość jest irracjonalna, człowiek żyje natomiast w pustce (stan ten nazwany nihilizmem).
Dalej Kłoczowski pisze o trzech przemianach ducha (z Zaratustra Nietzschego)
1) wielbłąd – skłania się przed prawami Boga, posłusznie się nim poddaje; jego zawołaniem jest: musisz!
2) Lew – przemiana z wielbłąda; odrzuca wszystko, co go dotychczas ograniczało z zewnątrz, stacza walkę z Bogiem, zdobywa wolność (ale wolność od); jego zawołaniem jest: chcę!
3) Dziecko – to trzecia postać ducha; niewinność, zapomnienie, nowe poczęcie (wolność do)
Wiek XIX, jak pisze Nietzsche, objawił „śmierć Boga” w ludzkiej świadomości i praktycznym życiu (rezultat w XX wieku) – „jeśli Boga nie ma, to wszystko wolno” – wiek XX to wiek nihilizmu.
2.3.3. Mistrzowie podejrzeń Zygmunt Freud
Struktura świadomości.
Świadomość jako sposób przejawiania się ukrytej dynamiki procesów, których sens nie jest widoczny na pierwszy rzut oka.
Świadomość jest odcięta od swojego sensu przez przeszkodę – nieświadomość, nad którą człowiek nie panuje, a właściwie o niej nic nie wie.
Badanie religii wg Freuda jest interesujące, ponieważ ujawnia istotne mechanizmy konfliktów rozdzierających życie człowieka. A poczucie winy rodzi totemizm i egzogamię (?).Poczucie winy mogła zmazać dopiero ofiara Jezusa Chrystusa.
Osoba Boga, to nic innego jak uwznioślony obraz ojca. Młodzi ludzie, którym autorytet ojca ulega zachwianiu, zburzeniu, tracą również wiarę. W kompleksie rodziców rozpoznajemy źródło potrzeby religijnej. Religijność rodzi się wiec z utrzymującej się długo bezradności i potrzeby pomocy. Religia pozbawia kompleksu rodziców, od którego zależy poczucie winy zarówno jednostki jak i ogółu.
Postępowaniem Freuda kierował „światopogląd naukowy”. Religia, jako iluzja – projekcja ludzkich pragnień (ojciec w niebie czuwa z troską nad losem człowieka; moralny ład). Freud uważał również, że religia chroni przed chorobą neurotyczną jednostki (ale nie ogółu).
2.4. Uwagi ogólne o redukcjonizmie
Redukcjonizm ontyczny zakłada, że religia jest rzeczywistością wtórną, przejawem działania na świadomość człowieka, sił czy wpływów dla niego ukrytych. Powstaje przez to konflikt klasowy: walka między silniejszymi a słabszymi.
Religia jako przejaw działania sił podświadomych. Od oświecenia religia jest odbierana jako rzeczywistość negatywnie oddziałująca na człowieka.
Ateista – człowiek albo Bóg (opowiada się po stronie człowieka), pierwotnie negatywnie skierowany do człowieka religijnego, wtórnie – negacja istnienia Boga.
Człowiek religijny jest niepełny w swoim bycie, jest zniewolony, nie może osiągnąć pełni rozwoju swojej istoty.
2.5. Odpowiedź na redukcjonizm – fenomenologia religii
Fenomenologia religii to:
1) dziedzina badań nad religią
2) pewna metoda w badaniu kultury
Miejsce fenomenologii w kulturze XX wieku
Powstała jako reakcja na intelektualną sytuację drugiej połowy XX wieku.
Husserl – głosił powrót do rzeczy – przyjęcie doświadczenia jako podstawowego źródła poznania. Podstawowym zadanie fenomenologii jest dotrzeć do przedmiotu takiego, jakim jawi się w doświadczeniu, w miarę możliwości bez żadnych zapośredniczeń.
Redukcja ejdetyczna – jako kolejny krok – bezpośredni wgląd w istotę rzeczy.
Fenomenologia najchętniej posługuje się opisem, najpierw opisując dziedzinę stanowiącą przedmiot badania, aby przedstawić zjawisko religii jak ono się jawi naprawdę.
Badanie religii – na gruncie fenomenologii ważna jest intencjonalność świadomości religijnej. Religia nie jest, więc czysto emocjonalną postacią nieokreślonego bliżej uczucia, oddalona jest tym samym sentymentalna koncepcja religii. Wg fenomenologii religia istnieje naprawdę.
Douglas Allen wymienia 4 typy sposobów uprawiania fenomenologii religii:
1) wystrzeganie się używania terminu „fenomenologia”
2) porównawcze studium połączone z klasyfikacją różnych fenomenów religijnych
3) dla religioznawstwa najistotniejszy jest kierunek łączący stosowanie metody fenomenologicznej z erudycją historyczną i antropologiczną
4) najbardziej filozoficznie ukierunkowany nurt, reprezentowany przez Maxa Schellera
Fenomenologia religii jako dziedzina badań religioznawczych jest nauką autonomiczną, ale nie samowystarczalną, gdyż musi korzystać z komplementarnych ujęć historyka religii.
Epoche w odniesieniu do badania religii polega na:
1) zawieszeniu wszelkich uprzednich sądów i przed-sądów
2) empatycznym wejściu w świat przekonań badanej religii.
Niektórzy z badaczy religii, uważają, że należy być człowiekiem religijnym, aby móc zrozumieć badany problem.
Rozdział II
Morfologia sacrum
1.RELIGIA KOSMICZNA
Religia kosmiczna – termin wprowadzony przez Mircea Eliadego. Odkrył wspólne podłoże kulturowe dla wielu kultur, mianowicie pierwszorzędna rola symbolu i ikonografii, religijny szacunek dla życia i ziemi, przeświadczenie, że sacrum objawia się bezpośrednio w tajemnicy płodności i kosmicznej odnowy, nie poprzez wydarzenia hist. Eliade napisał Traktat o historii religii, gdzie zawarł opis człowieka religii kosmicznej. Człowiek ten żyje w kosmosie, czyli miejscu kosmicznego ładu, miejscu sacrum.
Historia- to siła zewnętrzna, obca która burzy ład kosmiczny.
Według Eliadego człowiek religijny jest człowiekiem integralnym.
„Sacrum” jako święty byt (Mircea Eliade)
Sacrum – to świętość idea – matka religii, religia jest jej administratorem. Mit i dogmat na swój sposób analizują treść tej świętości, ryty korzystają z jej właściwości, moralność religijna z niej wypływa, kapłani ją wcielają, pomniki religijne świadczą o jej obecności na ziemi. Tak istotę sacrum ujął Marcel Mauss. Natan Soederblom, protestancki teolog i biskup Uppsali napisał, że: ,,Świętość jest najważniejszym słowem religii; jest może bardziej istotne od pojęcia Boga”. Sacrum jako klucz do rzeczywistości religijnej wielu religii, ponieważ rozumienie sacrum jako relacji z osobowym Bogiem odpowiadała tylko religiom znanym europejczykom. Sacrum miała także zaświadczyć o nierozkładalności religii i jej bytowej autonomii innymi słowy określenie religii jako relacji człowieka do sacrum miało dać pewność, że religia istniej naprawdę.
Spór o sacrum: Soedrblomowi chodziło o podkreślenie nierozkładalności religii, natomiast socjologom francuskim o wyróżnienie religii jako swoistego pola, na którym urzeczywistniają się więzi społeczne. Soedrblom był zainteresowany głównie przezwyciężenie redukcjonizmu, czyli wykazaniem , że religia istnieje naprawdę. Socjologom zależało na wyróżnieniu więzi religijnej spośród innych rodzajów więzi.
Rudolf Otto : ,, Religia nie jest dziedziną wiedzy, twierdzeń, lecz sferą, gdzie człowiek spotyka się z tajemniczą Rzeczywistością, poznawaną w przeżyciu emocjonalnym.”
,,Sacrum” jako święty byt w ujęciu Eliadego. Religijny obraz świata człowieka archaicznego polega za zestawieniu sacrum i profanum, czyli bytu ni nie bytu. Na archaicznym poziomie kultury rozumienie bytu jest ściśle związane z sacrum – naprawdę rzeczywisto jest tylko to co święte. Sacrum to rzeczywistość na którą skierowany jest człowiek religijny . Istnienie świętości ma znaczenie dla egzystencji człowieka wtedy gdy posiada on możliwość kontaktu z ową świętą rzeczywistością jest to możliwe dzięki rytuałom. Istniejemy tylko wtedy, gdy odnajdujemy drogę do źródeł bytu, jedynie ten powrót do bytu pozwala nam odnowić świat, ten świat w sensie ładu kosmicznego, bo tylko dzięki odnawianiu tego ładu świat dalej może istnieć. Sacrum a profanum to dwie egzystencje człowieka religijna (sacrum) oraz świecka, ,,chaotyczna”(profanum).
Obraz świata w religii kosmicznej
Eliade datował powstanie świata w rel. kosmicznej na ok. 9000-7000 p.n.e. Kosmos- czyli rzeczywistość uporządkowana, dająca człowiekowi religijny sens. Wiadomo to ze świadomości religijnej, która została przekazywana przez wieki. Ta pamięć przekazywana jest w mitach. Utrwalana poprzez rytuał, czyli odgrywanie mitu. Rytuał umożliwia dostąpienie inicjacji w święte tajemnice.
Objawienie- (kosmiczne) to opowiadanie o tym czego bogowie dokonali w czasie pierwotnym. Objawienie to tyle co odsłonięcie głębszego wymiaru świata.
Religijny sens mitu
Mit- 1. Opowiada o tym czego dokonali bogowie jest teo -genezą (opowieścią o pochodzeniu bogów) i Kosmo- genezą ( o kształtowaniu świata).
5) Opowiadają o istocie wszystkich rzeczy i zachowań, dzięki temu co zawarte z punkcie pierwszym. Są także zbiorem paradygmatów ludzkiego postępowania.
6) Człowiek odzyskuje władzę wtedy, gdy powraca do początku, dlatego mit jest żywy tylko wtedy, gdy jest odgrywany a dzieje się tak w rytuale. Uczestniczyć w rytuale znaczy tyle co stać się współczesnym bogom, gdy oni formowali świat.
Święty czas : W religiach profetycznych Bóg stworzył świat z niczego, a w Religii kosmicznej bogowie formowali świat z tego co bezkształtne. Czas święty to czas pierwotny, lecz czas jest sprawcą niszczenia, wraz z jego upływem ulega zniszczeniu wszystko co ustanowili bogowie. Dla człowieka kosmicznego większe znaczenie od czasu miała przestrzeń.
Święta przestrzeń: Nadawanie ładu i formy świata działo się poprzez oddzielenie lądu od wody, nieba od lądu. Trzy sfery świata: niebo- zamieszkałe przez bogów, ziemia – zamieszkała przez ludzi, podziemie – miejsce przebywania groźnych bóstw oraz duchów zmarłych. Tak utworzony świat zmaga się z ciągłą bajania przed powrotem w bezkształt. Uważano, że cały czas czają się na ten świat pierwotne potwory tak, więc każda zima czy noc jest czasem powrotu chaosu i śmierci i przeciwnie każdy poranek i wiosna jest powrotem do życia.
Hierofania uraniczna : Hierofania jest tym co ujawnia sacrum, może nią być zwierze, przedmiot, roślina wszystko poprzez co objawia się sakralna moc. Najstarszą postacią hierofanii była hierofanta uraniczna ( od greckiej nazwy nieba, boga Uranosa). Np. niebo jest hierofanią archetypiczną, ujawnia wszystko to co przekracza człowieka; jest wieczne i trwałe, dlatego jest święte – jawi się bowiem jako przeciwieństwo tego, co ziemski i skończone, a przez to skazane na zagładę. Hierofanie uraniczną badacze podzielili na dwie fazy: 1. W której zasadniczym elementem było niebo jako nieboskłon gwiezdny, i drugą, gdzie na pierwszy plan wychodzi niebo atmosferyczne po którym wędrują obłoki takie niebo jest mocno związane z ziemią jest tak jakby jej małżonkiem. Z symbolu hirofanii niebieskiej wywodzą się wszystkie inne symbole. Przykładem takiego symbolu będzie góra, która uczestniczy w tym co wysokie i odległe, trudne i niedostępne. Tam spotyka się niebo z ziemią, dlatego jest miejscem szczególnie uprzywilejowanym i umożliwiającym komunikację. To spotkanie nieba i ziemi wyznacza ,,oś świata”. Na górach powinno się budować świątynie, także każda tradycja religijna ma swoją świętą górę.
Ziemia jako Matka: Ziemia jest dawczynią życia i pokarmów. We wszystkich językach świata ziemia występuje w rodzaju żeńskich, a niebo w męskim ( prócz języka egipskiego). Od najdawniejszych czasów wiązano tych dwoje w parę rodzicieli dających życie, aby dziecko zostało uznane, kobiety rodziły na ziemi a później dziecko zostawało wznoszone ku niebu, by ojciec mógł je zaakceptować. Po śmierci zwłoki składano w ziemi, często w pozycji embrionalnej z nadzieją na ponowne narodzenie.
2. RELIGIA MISTYCZNA
Miejsce religii mistycznej: Mistyka jest wymiarem każdego aktu religijnego, którego struktura polega na kontakcie z Bogiem poprzez znaki , symbole i sakramenty, jednocześnie jest światłem bez którego owe zewnętrzne znaki nic nie mówią. Terminu mistyka można również używać dla wyróżnienia określonych tradycji religijnych, gdzie uważa się ją za jedyną uprawomocnioną postać Religi...
Syjka